Макс Брод быў мала таго што пасрэдны літаратар, але і кепскі сябра. Маўклівы Кафка з кубкам кавы, кашляе, кардонныя корабы, казюрка караскаецца па кафлі — лета. «Калі я памру, спалі ўсе мае рукапісы», — просіць ён, намагаючыся ўсьміхнуцца. «Ага, — адказвае Брод. — Яволь».
Ён ведае, што толькі што прагучаў тэстамэнт, магчыма: адзін з найважнейшых у ягоным жыцьці — аднак ён ня толькі ня выканае волю Франца, ён яшчэ і зробіцца ў нейкім сэнсе суаўтарам: з шаснаццаці, ці колькі іх там было, фрагмэнтаў, напісаных бязладна, поўных цемры і горычы, зь бясконцага, як кола, працэсу, з сноў і відзяжоў Брод зробіць сапраўдны Раман — у меру лінейны, сюжэтны, з эфэктнай канцоўкай: адным словам, бэстсэлер, хай сабе і не для ўсіх. Тое самае адбудзецца і зь іншымі тэкстамі Кафкі, якія хаця б неяк маглі зьвязацца ў нешта большае за асобныя маналёгі і гісторыі. Брод разумеў, што перад ім, яго інтуіцыя падказвала, які касьмічны маштаб мае насамрэч зьмесьціва ўсіх гэтых неабачліва пакінутых яму сшыткаў — але ён ведаў таксама тэхналёгію літаратурнага посьпеху. Якой мае быць кніга — каб яе прачыталі.
Кафка прыдумаў дваццатае стагодзьдзе. Кафку прыдумаў Макс Брод. Дваццатае стагодзьдзе прыдумала нас. Мы дзякуем Максу Броду. Гэта — кола. Тое, спалучэньнем якіх і ёсьць «Працэс». Чарада колаў на вадзе: Ёзэф К. раз за разам спрабуе выйсьці за межы свайго «я», у кожным з «разьдзелаў» — і кожнага разу вяртаецца туды, дзе быў. У пекла сваёй Прагі — непазнавальнай у «Працэсе», нібы пасьля ста гадоў акупацыі.
Тое, што зробіцца «Працэсам», было пачатае прыкладна 1 жніўня 1914 году. Хаця імя Ёзэф К. мільгае ў тэкстах Кафкі ўжо ў апошніх дня ліпеня. Ён не называў і не лічыў раманам тое, што піша; кожнаму, хто знаёмы з Кафкавым пісьмом, яго стылем, яго стаўленьнем да літаратуры, цяжка ўявіць сабе гэтага пісьменьніка, які старанна выводзіць уверсе тытульнага ліста кароткае і прэтэнцыёзнае «Roman». Кафка проста пісаў, пісаў тэксты — адзін за адным, пакуль не адпускала. Ліпень 1914 году быў для яго, бадай, самым цяжкім: перад тым, як пачаць сэрыю тэкстаў, што пазьней зробяцца «Працэсам», была Фэліца Баўэр, зь якой ён плянаваў зрабіцца нарэшце такім, як усе — і ня змог. Была сустрэча ў кавярні з Фэліцай і Грэтай, дзе абедзьве жанчыны расклалі яго па палічках: падрабязна апісалі яму, што ў ім ня так і якія памылкі ён зрабіў. Магчыма, менавіта тады ён зразумеў, што такім, як усе — сем’янінам, мужам, бацькам, грамадзянінам — яму ўжо ніколі ня быць. Таксама прысуд. Амаль канчатковы. Амаль бяз тэрміну даўнасьці.
«Гэта Правасудзьдзе», — патлумачыў нарэшце мастак.
«Так, цяпер пазнаю, — сказаў К. — Вось павязка на вачах, а вось і шалі. Але, здаецца, у яе крылцы на пятках, і яна быццам бы бяжыць!»
«Так, — сказаў мастак. — Я напісаў яе такой на замову. Уласна кажучы, гэта багіня правасудзьдзя і багіня перамогі ў адной асобе».
«Ня вельмі правільнае спалучэньне, — сказаў К. з усьмешкай. — Багіня правасудзьдзя мусіць стаяць на месцы, інакш шалі пачнуць вагацца, і тады справядлівы прысуд немагчымы».
«Ну, тут я мушу слухаць свайго замоўніка», — сказаў мастак.
Самае просты спосаб прачытаць «Працэс» — гэта знайсьці ў ім антыбюракратычны патас і экзыстэнцыйны жах. Самы цяжкі, але й самы слушны — прасачыць за перамяшчэньнямі К. і пачуць у пэўны момант, як стракочуць лёгкія крылцы усепераможнай Фэміды. Бо К. вяртаецца, увесь час вяртаецца, ня можа не вяртацца, яму няма куды бегчы — апрача як на Сямашкі, 33.
Ён ведае, што толькі што прагучаў тэстамэнт, магчыма: адзін з найважнейшых у ягоным жыцьці — аднак ён ня толькі ня выканае волю Франца, ён яшчэ і зробіцца ў нейкім сэнсе суаўтарам: з шаснаццаці, ці колькі іх там было, фрагмэнтаў, напісаных бязладна, поўных цемры і горычы, зь бясконцага, як кола, працэсу, з сноў і відзяжоў Брод зробіць сапраўдны Раман — у меру лінейны, сюжэтны, з эфэктнай канцоўкай: адным словам, бэстсэлер, хай сабе і не для ўсіх. Тое самае адбудзецца і зь іншымі тэкстамі Кафкі, якія хаця б неяк маглі зьвязацца ў нешта большае за асобныя маналёгі і гісторыі. Брод разумеў, што перад ім, яго інтуіцыя падказвала, які касьмічны маштаб мае насамрэч зьмесьціва ўсіх гэтых неабачліва пакінутых яму сшыткаў — але ён ведаў таксама тэхналёгію літаратурнага посьпеху. Якой мае быць кніга — каб яе прачыталі.
Кафка прыдумаў дваццатае стагодзьдзе. Кафку прыдумаў Макс Брод. Дваццатае стагодзьдзе прыдумала нас. Мы дзякуем Максу Броду. Гэта — кола. Тое, спалучэньнем якіх і ёсьць «Працэс». Чарада колаў на вадзе: Ёзэф К. раз за разам спрабуе выйсьці за межы свайго «я», у кожным з «разьдзелаў» — і кожнага разу вяртаецца туды, дзе быў. У пекла сваёй Прагі — непазнавальнай у «Працэсе», нібы пасьля ста гадоў акупацыі.
Тое, што зробіцца «Працэсам», было пачатае прыкладна 1 жніўня 1914 году. Хаця імя Ёзэф К. мільгае ў тэкстах Кафкі ўжо ў апошніх дня ліпеня. Ён не называў і не лічыў раманам тое, што піша; кожнаму, хто знаёмы з Кафкавым пісьмом, яго стылем, яго стаўленьнем да літаратуры, цяжка ўявіць сабе гэтага пісьменьніка, які старанна выводзіць уверсе тытульнага ліста кароткае і прэтэнцыёзнае «Roman». Кафка проста пісаў, пісаў тэксты — адзін за адным, пакуль не адпускала. Ліпень 1914 году быў для яго, бадай, самым цяжкім: перад тым, як пачаць сэрыю тэкстаў, што пазьней зробяцца «Працэсам», была Фэліца Баўэр, зь якой ён плянаваў зрабіцца нарэшце такім, як усе — і ня змог. Была сустрэча ў кавярні з Фэліцай і Грэтай, дзе абедзьве жанчыны расклалі яго па палічках: падрабязна апісалі яму, што ў ім ня так і якія памылкі ён зрабіў. Магчыма, менавіта тады ён зразумеў, што такім, як усе — сем’янінам, мужам, бацькам, грамадзянінам — яму ўжо ніколі ня быць. Таксама прысуд. Амаль канчатковы. Амаль бяз тэрміну даўнасьці.
«Гэта Правасудзьдзе», — патлумачыў нарэшце мастак.
«Так, цяпер пазнаю, — сказаў К. — Вось павязка на вачах, а вось і шалі. Але, здаецца, у яе крылцы на пятках, і яна быццам бы бяжыць!»
«Так, — сказаў мастак. — Я напісаў яе такой на замову. Уласна кажучы, гэта багіня правасудзьдзя і багіня перамогі ў адной асобе».
«Ня вельмі правільнае спалучэньне, — сказаў К. з усьмешкай. — Багіня правасудзьдзя мусіць стаяць на месцы, інакш шалі пачнуць вагацца, і тады справядлівы прысуд немагчымы».
«Ну, тут я мушу слухаць свайго замоўніка», — сказаў мастак.
Самае просты спосаб прачытаць «Працэс» — гэта знайсьці ў ім антыбюракратычны патас і экзыстэнцыйны жах. Самы цяжкі, але й самы слушны — прасачыць за перамяшчэньнямі К. і пачуць у пэўны момант, як стракочуць лёгкія крылцы усепераможнай Фэміды. Бо К. вяртаецца, увесь час вяртаецца, ня можа не вяртацца, яму няма куды бегчы — апрача як на Сямашкі, 33.