Шмат гадоў у эфіры Свабоды гучаць лінгвістычныя парады, адказы на пытаньні, тлумачэньні і камэнтары Юрася Бушлякова. Матэрыял гэтых перадачаў складзе новую кнігу Бібліятэкі Свабоды.
Аўтар сабраў матэрыял у тэматычныя разьдзелы: артаэпія, будова фразы, будова слова, формы слова, націск, выбар слова, выразы, фраземы, прыказкі.
Сёньня мы друкуем тры прыклады з розных разьдзелаў.
Заяўку на кнігу можна прысылаць ужо зараз. Прысылайце заяўку на адрас паштовая скрынка 111 Менск 5, індэкс 220005 электронны адрас — svaboda^@rferl. org.
НАЦІСКІ
Берац(é/ё), ясьц(é/ё), несяц(é/ё)
Часам памыляюцца ў нас пры ўжываньні формаў дзеяслова. Кажуць, напрыклад: навошта вы гэта бярэце, куды вы ідзеце, калі вы прынясеце. У гэтых ілюстрацыях дзеясловы выкарыстоўваюцца ў значэньні цяперашняга і будучага часу. Таму патрэбная нам іншая форма — з націскам на канцы слова: берацé або берацё, ідзяцé або ідзяцё, прынесяцé ці прынесяцё.
Правільныя дзеяслоўныя формы другой асобы множнага ліку выводзіла была зь літаратурнае мовы рэформа 1933 году. І гэта пры тым, што бярэце і нясеце як формы 2-й асобы множнага ліку цяперашняга часу ўжываліся толькі ў шэрагу заходніх гаворак (скажам, пад Лідаю і Шчучынам), то бо на значна меншым абшары, чымся бераце і берацё, несяце і несяцё. Мяркуючы з усяго, выбар рэфарматараў у гэтым выпадку быў абумоўлены фактарам расійскае формы — бліжэйшай суаднесенасьцю, скажам, расійскага берёте і беларускага бярэце.
У 1957-м, папраўляючы некаторыя памылкі той рэформы, мовазнаўцы ў Савецкай Беларусі рэабілітавалі й формы тыпу ідзяцé (ідзяцё). Сёньня абедзьве формы — і з канцавым -е, і з канцавым -ё — нарматыўныя. Можам сказаць: і маўчыцé, і маўчыцё; і гледзіцé, і гледзіцё, і дасьцé, і дасьцё. Пры гэтым як у літаратурным маўленьні, так і на пісьме пераважаюць формы зь -е на канцы. Часьцей чуем: вывезяцé, несяцé, бежыцé.
Каб не памыліцца і ўжыць правільную форму другой асобы множнага ліку, можна арыентавацца на іншыя формы дзеяслова. Я нясý, мы нясём ці нясéм, ты нясéш, ён нясé, яны нясýць — ува ўсіх названых формах націск на апошнім складзе. Значыць, тамсама ён застанецца і ў форме другой асобы множнага ліку: несяцé (несяцё). Гаворым па-беларуску: што вы ясьц(é/ё), п’яц(é/ё), каго ведзяц(é/ё), што гледзіц(é/ё).
Your browser doesn’t support HTML5
Жывая мова. Бераце, ясьце, несяце
БУДОВА СЛОВА
Паўгадзіны, паўгоду
Складаныя словы зь першай часткаю поў- / паў-. Здаецца, з афармленьнем такіх словаў не павінна ўзьнікаць абсалютна ніякіх праблем, аднак жа часам чуем у беларускім маўленьні то п[о]ўгадзіны, то п[о]ўмесяца.
Асноўная прычына названых ненарматыўных формаў — у перанясеньні на беларускі моўны грунт асаблівасьцяў вымаўленьня расійскіх словаў з часткаю пол-: п[о]лчаса, п[о]лмесяца, п[о]лтонны (у расійскай мове частка пол- мае на сабе, як правіла, пабочны націск). У 30-40-я гады мінулага стагодзьдзя зьявіліся на пісьме й формы накшталт поўгадзіны і поўмесяца. Людзі, якія ведалі жывую, натуральную беларускую мову, такія формы крытыкавалі. Скажам, на самым пачатку 1950-х у артыкуле ў часопісе «Полымя» мовазнавец і пісьменьнік Мікола Лобан называў памянёныя факты «яўным уродаваньнем мовы».
Вось жа, у нашай мове ў складаных словах з часткаю поў- / паў- заўсёды адзін націск, другога, пабочнага націску, — няма. Як на названую тут частку слова падае націск, тады ў ёй, натуральна ж, выступае гук [о]: поўдзень, поўнач. Калі націск на другой частцы складанага слова, у першай заўсёды маем [а]: паўгадзіны, паўмесяца, паўтоны, паўтысячы і г. д.
Пры нагодзе разбору часткі паў- у складаных словах дазволю сабе яшчэ малую граматычную рэпліку. Формы тыпу паўгады, паўмесяцы, паўмільёны, якія таксама раз-пораз чуем у літаратурным маўленьні, памылковыя. Мы гаворым: палова / палавіна (чаго?) году або (у савецкай граматычнай традыцыі) года, палова месяца, палова мільёна. Адкуль жа паўгады, пры чым тут форма множнага ліку гады? З часткаю паў- спалучаецца форма роднага склону: ня бачыліся паўгоду, прыедзе праз паўмесяца, заробім паўмільёна.
Your browser doesn’t support HTML5
Жывая мова. Паўгадзіны, паўгоду
ФОРМЫ СЛОВА
Устаўны гук: Зьміцер — да Зьмітрá, Полацак — у Полацку, воцат — купілі воцту
Часта задаюць пытаньне, як правільна скланяць імя Зьміцер: Зьміцера ці Зьмітрá? Галосны [э] у беларускай форме Зьміцер — устаўны: ён разьвіўся ў канцавой групе зычных. Такое самае паходжаньне маюць гукі [э], [о] у цэлым шэрагу нашых словаў: напрыклад, вецер, вузел, журавель, карабель, бабёр, віхор. Калі спалучэньне зычных апынаецца перад галосным, устаўны зьнікае: вецер, але пры ветры, карабель — на караблі, бабёр — з бабром, рубель — з рублём. Значыць, і ў выпадку імя Зьміцер заканамерным пры скланеньні будзе выпаданьне ўстаўнога гуку (адбываецца тут і зьмена націску): Зьміцер — але не было Зьмітрá, сустрэліся зь Зьмітром, селі пры Зьмітрý.
У беларускіх назовах гарадоў Полацак, Клецак, Слуцак і аналягічных ім гук [а] у канцавым спалучэньні — таксама ўстаўны. Зьмяняючы форму назову, мы трацім устаўны гук — ён ужо не патрэбны, бо пасьля двух зычных зьяўляецца ў нас галосны: Полацак — але бачыліся ў Полацку, успаміны, зьвязаныя з Полацкам, і г. д.
І яшчэ пра адно слова — назоўнік лацінскага паходжаньня воцат. Сёньня ў асноўным скланяюць яго, захоўваючы галосны [а]: воцату, воцатам і г. д. Але хацеў бы прыпомніць рэмарку з выпадку такога скланеньня, зробленую знаўцам аўтэнтычнай беларускай мовы Максімам Лужанінам. «Цяпер... робіцца несусьвеціца, — лічыў Лужанін, — пішуць воцату... замест воцту». Пісьменьнік апэляваў, натуральна, да фактаў дыялектнае мовы, дзе воцат, як правіла, зьмяняўся з выпаданьнем галоснага [а]: воцту, воцтам. Варта запомніць: пры традыцыйным беларускім скланеньні галосны [а] у слове воцат беглы — зьнікае пры зьмене слова.
