Ганна Янкута – перакладчыца, літаратурны крытык, сябра рэдакцыі інтэрнэт-часопіса перакладной літаратуры «ПрайдзіСьвет». Сярод іншага пераклала на беларускую мову «Калядны харал» Чарлза Дыкенса. Вядзе крытычную калёнку на сайце «Будзьма разам».
Ян Максімюк: На пачатак пытаньне, так бы мовіць, тэхнічнага характару: ваша прозьвішча скланяецца? Я магу сказаць – «зьвяртаюся да Ганны Янкуты» або «дзякую Ганьне Янкуце»? Ці лепш не скланяць?
Ганна Янкута: Наколькі я памятаю правілы, дык у наркамаўцы яно не скланяецца, а паводле граматыкі Тарашкевіча – скланяецца. Таму – як вам зручней. Мяне то скланяюць, то не скланяюць. Я думаю, можна і скланяць.
Максімюк: Дзякуй. Што там правілы, абы толькі вы былі задаволеныя. Дзеля гэтага я мог бы перайсьці і на наркамаўку... Гэта папулярнае прозьвішча ў ваколіцы, дзе вы нарадзіліся? Інакш кажучы, шмат Янкутаў на сьвеце?
Янкута: Не. Паводле таго, як я калісьці глядзела ў тэлефонных даведніках, усе Янкуты ў Горадні і ваколіцы – нашы родзічы.
Максімюк: Ага, вось як. Гэта зусім іначай, чым з Максімюкамі, якіх як блох у куратніку – ня толькі на Падляшшы, але і на Палесьсі... Але пяройдзем да цяжэйшых пытаньняў. Вы перакладаеце літаратуру з ангельскай мовы, польскай, нідэрляндзкай, афрыкаанс, а яшчэ зь ідышу. Пакуль я запытаю вас пра гэтыя замежныя мовы, спачатку давайце пра беларускую. Дзе вы вучыліся беларускай мове – дома, у школе, ва ўнівэрсытэце?
Янкута: Увогуле я вучылася ў беларускамоўнай школе ў Горадні. Наша кляса зь першай клясы вывучала ўсе прадметы па-беларуску, за рэдкім выключэньнем, ну, калі, напрыклад, настаўнік фізыкі ў нейкай дзясятай клясе ня ведаў беларускай мовы, бо быў з паходжаньня расейцам. А так біялёгію, матэматыку я вывучала па-беларуску. Дома ў нас заўсёды гаварылі па-расейску, але, што цікава, калі я пайшла ў школу ў першую клясу, я разумела беларускую мову. Магчыма, я яе вывучыла недзе ў раньнім дзяцінстве, чуючы па радыё або ў тэлевізары, або чытаючы кнігі, бо буквар у мяне быў і па-расейску, і па-беларуску...
Максімюк: А потым, вядома, быў унівэрсытэт, дзе вы вывучалі беларускую мову ўжо больш мэтанакіравана, праўда?
Янкута: Так, я вучылася на філялягічным факультэце БДУ, і дзесьці ва ўнівэрсытэце я пачала размаўляць па-беларуску.
Максімюк: А цяпер давайце пра замежныя мовы. Як вы іх вывучалі і да якой ступені? Я хачу, каб вы сказалі пра ўсе свае мовы.
Янкута: Добра, скажу пра ўсе. Ангельскую мову я вывучала зь першай клясы ў школе і вывучаю дагэтуль. Мне рэдка даводзіцца на ёй размаўляць, ня ведаю, як бы я пачувалася ў Вялікабрытаніі або ў ЗША, але па-ангельску чытаю амаль бяз слоўніка. То бок па-ангельску я магу чытаць даволі вялікія раманы і, адпаведна, перакладаць з гэтай мовы мне нескладана.
Польскую мову я асабліва ніколі не вучыла, але ў дзяцінстве мы ўвесь час глядзелі польскае тэлебачаньне – таму гэтую мову я вывучыла на слых. Ужо ў больш позьні час мне было даволі складана навучыцца чытаць на ёй з увагі на ўсе тыя спалучэньні польскіх літараў – мне даводзілася прагаворваць польскія словы на слых, каб іх зразумець. Цяпер, калі я нейкі час пажыла ў Польшчы, я магу чытаць ня толькі на слых, але і звычайна, вачыма. У прынцыпе, польская – замежная мова, якую я ведаю найлепш. Я магу свабодна на ёй размаўляць і свабодна чытаць, але пры перакладзе, безумоўна, карыстаюся слоўнікамі.
Нідэрляндзкую мову, афрыкаанс і ідыш я вучыла, але з таго часу пасьпела ўжо падзабыць. Зрэшты, гэта не перашкодзіць мне пры неабходнасьці разабраць напісаны на адной з гэтых моваў тэкст – зразумела, карыстаючыся слоўнікам. Цяпер актыўна вывучаю швэдзкую, пачынаю паціху перакладаць і зь яе, пакуль толькі паэзію.
Максімюк: А можна даведацца, што вы рабілі ў Польшчы, калі там жылі?
Янкута: Летась я паўгода жыла ў Варшаве на стыпэндыі «Gaude Polonia». Я перакладала вершы Баляслава Лесьмяна. У мяне быў такі стыпэндыяльны праект.
Максімюк: Ага, неблагая справа... А адкуль у вас зацікаўленьне такімі «экзатычнымі» мовамі, як нідэрляндзкая і афрыкаанс? Гэта ваша экстравагантнае хобі ці, можа, гэтыя мовы вам у жыцьці дзеля нечага спатрэбіліся?
Янкута: Усё пачалося прыблізна гадоў пяць таму, калі я зацікавілася мастацкім перакладам і, уласна кажучы, перакладам паэзіі. Я зразумела, што нідэрляндзкая паэзія – вельмі цікавая, і мне захацелася перакладаць яе на беларускую. Я спачатку год вучыла нідэрляндзкую мову сама, потым два гады я хадзіла на курсы нідэрляндзкай мовы... Але, на жаль, гэта мне ня вельмі дапамагло зь перакладам паэзіі, таму што сучасная нідэрляндзкая мова вельмі моцна адрозьніваецца ад мовы сямнаццатага, васямнаццатага, нават пачатку дваццатага стагодзьдзя. То бок, атрымаўшы пэўнае ўяўленьне пра сучасную мову, я ўсё адно не змагла перакладаць тое, што хацела – паэзію сямнаццатага стагодзьдзя...
Максімюк: Пра гэтыя вашы пераклады я яшчэ вас распытаю – чаму, маўляў, вы перакладаеце адных нябожчыкаў? – але цяпер скажыце яшчэ колькі словаў пра мову афрыкаанс... Яна вельмі падобная на нідэрляндзкую, праўда? Прынамсі мне так уяўляецца, хоць я ніколі ў жыцьці не трымаў у руцэ кніжку на афрыкаанс... Тым ня менш, я прачытаў некалькі раманаў Андрэ Брынка, які піша на афрыкаанс, у расейскіх і чэскіх перакладах, і лічу, што Нобэлеўскі камітэт моцна яго пакрыўдзіў, калі даў сваю прэмію за літаратуру ў 1991 годзе не яму, а Надын Гордымэр... Ня першая памылка швэдзкіх акадэмікаў і, мусіць, не апошняя... А што думаеце пра літаратуру Паўднёваафрыканскай рэспублікі вы, асоба, якая можа чытаць і па-ангельску, і на афрыкаанс?
Янкута: Безумоўна, я пачала перакладаць з афрыкаанс таму, што гэтая мова вельмі падобная да нідэрляндзкай. У прынцыпе, калі вы маеце ўяўленьне пра нідэрляндзкую, вы можаце прачытаць тэкст і на афрыкаанс. Па-другое, у іх сапраўды вельмі цікавая літаратура. Прычым, якраз на мове афрыкаанс, хоць Нобэлеўскую прэмію атрымлівалі Гордымэр і Кутзэе, якія пішуць на ангельскай. Я думаю, гэта хутчэй за ўсё таму, што ангельскамоўных прасьцей перакласьці і прасьцей зразумець у Нобэлеўскім камітэце. Усё ж афрыкаанс – даволі рэдкая мова і, магчыма, не хапае перакладаў...
Я больш цікаўлюся паўднёваафрыканскай паэзіяй, якой я захапілася, калі давялося пачытаць некаторыя рэчы ў расейскіх перакладах. Цяпер я бачу, што гэта паэзія сапраўды сусьветнага ўзроўню, якая была б цікавая ў перакладзе на любую мову. Але перакласьці паэзію ды яшчэ з такой рэдкай мовы – надта складаная рэч. Таму, відаць, літаратура на гэтай мове недастаткова вядомая ў сьвеце...
Максімюк: Калі гаворка пра паўднёваафрыканскую паэзію, дык вы, мабыць, маеце рацыю. Але з прозай, па-мойму, ня так складана. Вось Андрэ Брынк, які піша свае раманы на афрыкаанс, адразу пасьля публікацыі сам перакладае іх на ангельскую мову... Так сказаць, гэта выпадак Быкава ў паўднёваафрыканскай літаратуры. Падазраю, што Гордымэр атрымала свайго нобэля ня толькі за літаратуру, але і за палітыку. Моцная змагарка з апартэідам была зь яе... Карацей, шкада Андрэ Брынка, першакляснага пісьменьніка сусьветнага фармату. Пасьля таго, як швэды далі прэмію Кутзэе, хутчэй за ўсё, яны цяпер доўгі час ня будуць глядзець у бок Паўднёваафрыканскай рэспублікі...
Але – дарэчы! Калі мы гаворым пра дзьвюхмоўную літаратуру аднаго народу, хай сабе і ў Афрыцы, то я не магу не задаць вам сваё ўлюбёнае пытаньне. Што вы думаеце пра беларускамоўную і расейскамоўную літаратуру ў Беларусі? Гэта адна літаратура, дзьве розныя літаратуры? Каму прыналежыць расейскамоўная творчасьць у Беларусі ў сэнсе духоўнай спадчыны – Расеі, Беларусі, абедзьвюм краінам?
Янкута: Я лічу, што тое, што ў Беларусі пішацца беларусамі, то бок, людзьмі, якія ўспрымаюць сябе беларусамі і часткай беларускага літаратурнага працэсу – безумоўна належыць Беларусі. Навошта гэта патрэбна Расеі? Мы толькі што гаварылі пра Паўднёваафрыканскую рэспубліку, дзе пішуць па-ангельску і на афрыкаанс. Я ня думаю, што камусьці прыйдзе ў галаву залічаць, напрыклад, Германа Чарлза Босмана, клясыка ангельскамоўнай літаратуры ў Паўднёваафрыканскай рэспубліцы, да ангельскай ці амэрыканскай літаратуры. Хаця ў Паўднёваафрыканскай рэспубліцы крышку іншая сытуацыя.
Мне здаецца, на сёньняшні момант сытуацыя такая, што цалкам па-беларуску ў Беларусі ня будуць гаварыць ніколі. І пісаць таксама ня будуць ніколі. І мне здаецца, што чым большая колькасьць моваў, на якіх у нас пішуць, тым лепш. Хай у нас пішуць па-расейску, хай па-беларуску, хай па-палеску і па-падляску, хай пішуць на ідышы, калі яшчэ нехта зможа – гэта ўсё будзе толькі на карысьць літаратуры. Што з гэтага выйдзе – хай ужо вырашаюць літаратуразнаўцы, крытыкі, чытачы... Абы толькі пісалі, на нашым матэрыяле і для нашых чытачоў...
Максімюк: Я вас зразумеў. Будзем спадзявацца, што таксама зразумеюць вас чытачы нашай размовы... Слухайце, вось я, гартаючы тое, што вы наперакладалі для «ПрайдзіСьвету», заўважыў, што вы наогул выбіраеце аўтараў, якія даўно ці нават вельмі даўно памерлі. Сучасныя і жывыя замежныя аўтары вас не цікавяць? Калі ўсё ж цікавяць, дык каго зь іх вам хацелася б перакласьці?
Янкута: Безумоўна, сучасная літаратура мяне вельмі цікавіць, я чытаю шмат і стараюся сачыць за новымі выданьнямі. Але мне больш да душы перакладаць літаратуру васямнаццатага і дзевятнаццатага стагодзьдзя – гэта мой улюбёны пэрыяд. Мне вельмі цікавы сьветапогляд гэтай эпохі, асабліва што тычыцца брытанскай літаратуры... З сучасных аўтараў я вельмі шмат чытаю тых, якія пішуць на мовах, якіх я ня ведаю, таму я не магу іх перакладаць, нават калі і хочацца. Напрыклад, калі б я ведала партугальскую, то я зь вялізнай ахвотай перакладала б Жазэ Сарамагу. Мне таксама падабаюцца некаторыя сучасныя брытанскія раманы, напрыклад, «Possession» Антоніі Бает. Але перакласьці яго на беларускую мову наўрад ці ўдасца – кніжка атрымала Букераўскую прэмію, адпаведна, вельмі дорага каштуюць правы на пераклад, і такіх грошай нам не знайсьці. Па-другое, нават калі я ўжо патрачу год часу на пераклад гэтага раману, наўрад ці знойдзецца выдавецтва, якое выдасьць мой пераклад, і наўрад ці знойдуцца чытачы, якія яго прачытаюць у дастатковай колькасьці, каб апраўдаць мае высілкі... Раман ужо выйшаў у вельмі добрым расейскім перакладзе, і пераклад на беларускую, магчыма, ня будзе мець сэнсу. А перакладаць клясыку заўсёды ёсьць сэнс...
Максімюк: Чаму? Існуе ж і расейскі пераклад «Christmas Carrol» Дыкенса і, мабыць, не адзін... А вы ўсё ж пераклалі яго на беларускую. Чаму па-вашаму клясыку варта перакладаць на беларускую мову, а сучасных аўтараў – не?
Янкута: Варта і клясыку, і сучасных. Але я вырашыла, што буду перакладаць клясыку, бо для гэтага даводзіцца распрацоўваць нейкі такі літаратурны стыль, які ў нас яшчэ не існаваў. Узяўшыся перакласьці «Christmas Carrol» Чарлза Дыкенса, я паспрабавала ўзнавіць гэты стыль, паглядзець, як ён будзе глядзецца па-беларуску... Ня ведаю, атрымалася мне гэта ці не, але такога кшталту літаратурных твораў у нас яшчэ не стваралася... І штосьці ў стылі Антоніі Бает у нас таксама не стваралася. Але з гэтым зьвязаная і пэўная прагматыка – Антонію Бает прачытае вельмі невялікая колькасьць людзей у нас. А Дыкенс – ён ва ўнівэрсытэцкай праграме. Гэта ў пэўным сэнсе яшчэ і дзіцячы твор, які можа спатрэбіцца бацькам і дзецям. Мне здаецца, што ў клясыкі ўсё ж большая аўдыторыя. Гэткім чынам Дыкенса па-беларуску прачытае больш людзей, чым Бает...
Максімюк: Вы яшчэ вельмі маладая асоба, а ўжо такая прагматычная... Я, натуральна, крыху жартую, але ў сувязі з гэтым хацелася б вам задаць яшчэ адно пытаньне. Вы – адна з самых актыўных удзельніц перакладчыцкага праекту «ПрайдзіСьвет». Распавядзіце крыху пра ваш досьвед у гэтым праекце. І адкажыце на агульнае пытаньне: ці каму-небудзь патрэбныя беларускія пераклады мастацкай літаратуры, ці гэта – з увагі на тое, што ёсьць расейскія пераклады і з расейцамі навыперадкі нам брацца няма сэнсу – даўно ўжо гіблая справа, то бок, мастацтва дзеля мастацтва?
Янкута: Перш за ўсё, пераклад мастацкай літаратуры на беларускую мову патрэбны мне, таму я гэтым і займаюся. А практыка паказвае, што некаторыя пераклады сапраўды патрэбныя і цікавыя. Напрыклад, мы падрыхтавалі зборнік Эдгара По – апавяданьні, эсэ, вершы – і на сёньняшні момант гэтай кнігі ў продажу ўжо няма. Яна ўжо разышлася цалкам. Значыць, хтосьці гэтыя кнігі купляе.
Што тычыцца «ПрайдзіСьвета» – у яго ёсьць сваё кола чытачоў. Я не магу вам сказаць дакладна, якое гэта кола, бо «ПрайдзіСьвет» абнаўляецца нерэгулярна, і адразу пасьля зьяўленьня новага нумару колькасьць чытачоў адна, а пасьля некалькіх месяцаў – іншая... Але я часта сустракаюся з водгукамі на апублікаванае «ПрайдзіСьветам» ад незнаёмых мне людзей. Значыць, «ПрайдзіСьвет» чытаюць ня толькі мае сябры і знаёмыя, але і іншыя, якім сапраўды цікава пачытаць замежную літаратуру па-беларуску.
Максімюк: Акрамя вывучэньня моваў і перакладаў, вы яшчэ актыўна займаецеся літаратурнай крытыкай. Актыўна – гэта значыць, што вы пішаце рэцэнзіі і водгукі на кніжкі ня толькі тады, калі абвяшчаюць лонг- і шорт-лісты прэміі імя Гедройца, але і ў іншыя поры году. Навошта вам пісаць рэцэнзіі на кніжкі, якія выходзяць тыражом 300-500 асобнікаў? Ці ня лепш пісаць пра кніжкі Натальлі Батраковай, напрыклад?
Янкута: Ня ведаю, ці я калі-небудзь стану чытаць кніжкі Натальлі Батраковай... Увогуле, мне цікавы літаратурны працэс у цэлым. То бок, мне цікава глядзець на літаратуру як на такое маштабнае палатно, і на тое, як беларуская літаратура ўкладваецца ў гэтае палатно. Калі я бяру чытаць беларускую кніжку, мне цікава знайсьці паралелі ў сусьветнай літаратуры. Пішучы пра беларускую кнігу, я стараюся сказаць, як яе маглі б успрыняць у сьвеце. Безумоўна, мне хочацца расказаць пра кніжку так, каб той, хто будзе чытаць мой артыкул, зразумеў – будзе яму гэтая кніжка цікавая ці не? Адпаведна, калі я яго змагу зацікавіць гэтай кніжкай, хочацца, каб ён яе купіў і прачытаў. Такая мая мэта.
Максімюк: Мэта, несумненна, высакародная. Дык вось пра гэтае купляньне кніжак... Пытаньне ў мяне цяпер такое: Каму наогул патрэбная беларуская літаратура? Каб вы не адшылі мяне нейкімі агульнымі банальнасьцямі, то я ўстаўлю гэтае пытаньне ў кантэкст. Прашу крыху цярплівасьці. Вось у суполцы Радыё Свабода ў фэйсбуку каля 7 тысяч сяброў. А ў «Нашай Нівы», калі верыць таму, што яны пішуць, столькі ж чытачоў папяровага выданьня. І ўсе гэтыя людзі, як трэба спадзявацца, моцныя прыхільнікі беларускасьці і беларускага слова. Чаму ж яны не падтрымліваюць белліту, купляючы яго выданьні? Чаму «Логвінаў» выдае свае рэчы ў колькасьці 500 штук, а не, скажам, тыражом 10 тысяч? Я лічу так – калі я прыхільнік беларускага слова ня толькі на словах, то я магу закупіць як мінімум 20 кніжак па-беларуску на год. Калі б так, як я, падумалі 15 тысяч іншых прыхільнікаў беларускага слова, дык мы выратавалі б беларускую літаратуру, праўда? Але чамусьці не ратуем. У чым тут справа, па-вашаму?
Янкута: Вельмі складанае пытаньне. Па-першае, калі глядзець у статыстыку, то ўсе кажуць, што чытачоў у апошнія гады становіцца менш. Магчыма, у нас таксама робіцца менш чытачоў. Магчыма таксама, што беларускія пісьменьнікі пакуль што не прапанавалі чытачу нешта, скажам так, супастаўнае з тым, што прапануюць замежныя аўтары. Наклады беларускамоўных кніжак не супастаўныя з накладамі замежных...
Максімюк: Гэта так. А чаму?
Янкута: Колькасьць беларускамоўных у Беларусі не такая вялікая. Калі параўнаць Беларусь з Польшчай і з тамтэйшымі чытачамі літаратуры, дык у нас увогуле атрымаецца мізэрны адсотак людзей, якія змогуць прачытаць кнігу па-беларуску...
Максімюк: Па-мойму, ня варта параўноўваць, бо польскай мове не пагражае зьнікненьне, а таму няма значэньня, ці палякі чытаюць па-польску, па-ангельску, ці ўвогуле не чытаюць ні на якай мове. Польская мова ня згіне. Я гавару пра спэцыфічную беларускую сытуацыю і пра спэцыфічную чытацкую публіку, а не пра статыстычнага беларуса. Я вам наўмысна сказаў пра сяброў і прыхільнікаў Радыё Свабода і «Нашай Нівы», якія ведаюць пра сытуацыю беларускай мовы і, як здаецца, перажываюць за яе... Дык хаця б з чыста патрыятычнага памкненьня яны маглі б раскашэліцца, купіць 20 беларускіх кніжак на год і такім чынам выратаваць беларускую літаратуру. Але не ратуюць, нягоднікі... Дык я тут перад вамі пастаўлю такі рызыкоўны тэзіс: Не ратуюць, бо белліт настолькі слабы, што нават найшчырэйшаму беларускаму патрыёту ня хочацца купляць беларускія кніжкі. Што вы думаеце пра такую выснову?
Янкута: Калі супаставіць беларускую літаратуру з брытанскай, то, безумоўна, яна вельмі слабая...
Максімюк: Я пагаджаюся.
Янкута: Брытанскія раманы сёньня настолькі моцныя... Дый таксама францускія і партугальскія... У гэтым пляне беларуская літаратура была б неканкурэнтназдольнай на заходнім рынку, калі б яе перакладалі... Хаця ў Польшчы і Нямеччыне яна выклікае пэўную цікавасьць... Мне здаецца, нашы аўтары не прапануюць беларускім чытачам нічога цікавага ў жанры раману, які сёньня вельмі папулярны. У нас няма раманаў, то бок, няма не асабліва складанай прозы, якую чалавек мог бы ўзяць і пачытаць сабе вечарам. Нашы апошнім часам пішуць нейкія карацюлькі, фрашкі, а няма ў нас прафэсійнай, большай памерам літаратуры, якую можна было б пачытаць у доўгія вечары...
Максімюк: Мы праводзім гэтую размову, калі вы якраз знаходзіцеся на Мальце. Я не магу згубіць гэтай нагоды, каб не папоўніць свае веды. Як вы там дамаўляецеся з мальтыйцамі? Вы ведаеце мальтыйскую мову? Ці, можа, на Мальце, як і ўсюды на сьвеце, гавораць па-расейску?
Янкута: На Мальце дзьве дзяржаўныя мовы, ангельская і мальтыйская. Таму абсалютна ўсе тут валодаюць ангельскай, і па-ангельску мы і дамаўляемся.
Максімюк: А ці чулі вы мальтыйскую мову? Людзі там гавораць на ёй?
Янкута: І гавораць, і пішуць на ёй, а некаторыя вывескі і шыльды тут толькі па-мальтыйску. 90% вывесак – на дзьвюх мовах. На мальтыйскай мове размаўляе недзе 370 тысяч людзей на сьвеце.
Максімюк: Ганна, вы адна з маіх найбольш улюбёных аўтарак белліту. Таму на заканчэньне нашай гутаркі такая справа. Я стараюся чытаць вашы рэчы ў інтэрнэце, як толькі яны зьяўляюцца, а на маім Kindle Reader загружаны ваш пераклад Дыкенса (Дыкенса я ўжо не магу чытаць ні на якай мове, але ваш пераклад чытаю з прыемнасьцю). Ды мне хацелася б пачытаць і нейкую вашу кніжку, якую можна было б патрымаць у руцэ і ў якой можна было б панюхаць друкарскую фарбу. Ці будзе бліжэйшым часам нейкая кніжка ад вас? Пераклады, крытыка?
Янкута: Насамрэч, я ня ведаю, як вам адказаць. Мае пераклады зьявяцца ў некалькіх папяровых кніжках, якія мы плянуем выдаць бліжэйшым часам, да канца лета. Але гэта будуць не выключна мае кніжкі, а кніжкі розных перакладчыкаў, зборнікі перакладаў. Там будуць мае пераклады з ангельскай і польскай.
СКЛАНЯЕМ, УСЁ Ж
Ян Максімюк: На пачатак пытаньне, так бы мовіць, тэхнічнага характару: ваша прозьвішча скланяецца? Я магу сказаць – «зьвяртаюся да Ганны Янкуты» або «дзякую Ганьне Янкуце»? Ці лепш не скланяць?
Ганна Янкута: Наколькі я памятаю правілы, дык у наркамаўцы яно не скланяецца, а паводле граматыкі Тарашкевіча – скланяецца. Таму – як вам зручней. Мяне то скланяюць, то не скланяюць. Я думаю, можна і скланяць.
Максімюк: Дзякуй. Што там правілы, абы толькі вы былі задаволеныя. Дзеля гэтага я мог бы перайсьці і на наркамаўку... Гэта папулярнае прозьвішча ў ваколіцы, дзе вы нарадзіліся? Інакш кажучы, шмат Янкутаў на сьвеце?
Янкута: Не. Паводле таго, як я калісьці глядзела ў тэлефонных даведніках, усе Янкуты ў Горадні і ваколіцы – нашы родзічы.
ЗЬ БЕЛАРУСКАЙ НЕ БЫЛО ПРАБЛЕМАЎ
Максімюк: Ага, вось як. Гэта зусім іначай, чым з Максімюкамі, якіх як блох у куратніку – ня толькі на Падляшшы, але і на Палесьсі... Але пяройдзем да цяжэйшых пытаньняў. Вы перакладаеце літаратуру з ангельскай мовы, польскай, нідэрляндзкай, афрыкаанс, а яшчэ зь ідышу. Пакуль я запытаю вас пра гэтыя замежныя мовы, спачатку давайце пра беларускую. Дзе вы вучыліся беларускай мове – дома, у школе, ва ўнівэрсытэце?
Янкута: Увогуле я вучылася ў беларускамоўнай школе ў Горадні. Наша кляса зь першай клясы вывучала ўсе прадметы па-беларуску, за рэдкім выключэньнем, ну, калі, напрыклад, настаўнік фізыкі ў нейкай дзясятай клясе ня ведаў беларускай мовы, бо быў з паходжаньня расейцам. А так біялёгію, матэматыку я вывучала па-беларуску. Дома ў нас заўсёды гаварылі па-расейску, але, што цікава, калі я пайшла ў школу ў першую клясу, я разумела беларускую мову. Магчыма, я яе вывучыла недзе ў раньнім дзяцінстве, чуючы па радыё або ў тэлевізары, або чытаючы кнігі, бо буквар у мяне быў і па-расейску, і па-беларуску...
Максімюк: А потым, вядома, быў унівэрсытэт, дзе вы вывучалі беларускую мову ўжо больш мэтанакіравана, праўда?
Янкута: Так, я вучылася на філялягічным факультэце БДУ, і дзесьці ва ўнівэрсытэце я пачала размаўляць па-беларуску.
ПРА АНГЕЛЬСКУЮ І ПОЛЬСКУЮ
Максімюк: А цяпер давайце пра замежныя мовы. Як вы іх вывучалі і да якой ступені? Я хачу, каб вы сказалі пра ўсе свае мовы.
Янкута: Добра, скажу пра ўсе. Ангельскую мову я вывучала зь першай клясы ў школе і вывучаю дагэтуль. Мне рэдка даводзіцца на ёй размаўляць, ня ведаю, як бы я пачувалася ў Вялікабрытаніі або ў ЗША, але па-ангельску чытаю амаль бяз слоўніка. То бок па-ангельску я магу чытаць даволі вялікія раманы і, адпаведна, перакладаць з гэтай мовы мне нескладана.
Польскую мову я асабліва ніколі не вучыла, але ў дзяцінстве мы ўвесь час глядзелі польскае тэлебачаньне – таму гэтую мову я вывучыла на слых. Ужо ў больш позьні час мне было даволі складана навучыцца чытаць на ёй з увагі на ўсе тыя спалучэньні польскіх літараў – мне даводзілася прагаворваць польскія словы на слых, каб іх зразумець. Цяпер, калі я нейкі час пажыла ў Польшчы, я магу чытаць ня толькі на слых, але і звычайна, вачыма. У прынцыпе, польская – замежная мова, якую я ведаю найлепш. Я магу свабодна на ёй размаўляць і свабодна чытаць, але пры перакладзе, безумоўна, карыстаюся слоўнікамі.
Нідэрляндзкую мову, афрыкаанс і ідыш я вучыла, але з таго часу пасьпела ўжо падзабыць. Зрэшты, гэта не перашкодзіць мне пры неабходнасьці разабраць напісаны на адной з гэтых моваў тэкст – зразумела, карыстаючыся слоўнікам. Цяпер актыўна вывучаю швэдзкую, пачынаю паціху перакладаць і зь яе, пакуль толькі паэзію.
Максімюк: А можна даведацца, што вы рабілі ў Польшчы, калі там жылі?
Янкута: Летась я паўгода жыла ў Варшаве на стыпэндыі «Gaude Polonia». Я перакладала вершы Баляслава Лесьмяна. У мяне быў такі стыпэндыяльны праект.
НІДЭРЛЯНДЗКАЯ ПАЭЗІЯ
Максімюк: Ага, неблагая справа... А адкуль у вас зацікаўленьне такімі «экзатычнымі» мовамі, як нідэрляндзкая і афрыкаанс? Гэта ваша экстравагантнае хобі ці, можа, гэтыя мовы вам у жыцьці дзеля нечага спатрэбіліся?
Янкута: Усё пачалося прыблізна гадоў пяць таму, калі я зацікавілася мастацкім перакладам і, уласна кажучы, перакладам паэзіі. Я зразумела, што нідэрляндзкая паэзія – вельмі цікавая, і мне захацелася перакладаць яе на беларускую. Я спачатку год вучыла нідэрляндзкую мову сама, потым два гады я хадзіла на курсы нідэрляндзкай мовы... Але, на жаль, гэта мне ня вельмі дапамагло зь перакладам паэзіі, таму што сучасная нідэрляндзкая мова вельмі моцна адрозьніваецца ад мовы сямнаццатага, васямнаццатага, нават пачатку дваццатага стагодзьдзя. То бок, атрымаўшы пэўнае ўяўленьне пра сучасную мову, я ўсё адно не змагла перакладаць тое, што хацела – паэзію сямнаццатага стагодзьдзя...
ЗГАДВАЕМ ГОРДЫМЭР І КУТЗЭЕ. І ЯШЧЭ АНДРЭ БРЫНКА
Максімюк: Пра гэтыя вашы пераклады я яшчэ вас распытаю – чаму, маўляў, вы перакладаеце адных нябожчыкаў? – але цяпер скажыце яшчэ колькі словаў пра мову афрыкаанс... Яна вельмі падобная на нідэрляндзкую, праўда? Прынамсі мне так уяўляецца, хоць я ніколі ў жыцьці не трымаў у руцэ кніжку на афрыкаанс... Тым ня менш, я прачытаў некалькі раманаў Андрэ Брынка, які піша на афрыкаанс, у расейскіх і чэскіх перакладах, і лічу, што Нобэлеўскі камітэт моцна яго пакрыўдзіў, калі даў сваю прэмію за літаратуру ў 1991 годзе не яму, а Надын Гордымэр... Ня першая памылка швэдзкіх акадэмікаў і, мусіць, не апошняя... А што думаеце пра літаратуру Паўднёваафрыканскай рэспублікі вы, асоба, якая можа чытаць і па-ангельску, і на афрыкаанс?
Янкута: Безумоўна, я пачала перакладаць з афрыкаанс таму, што гэтая мова вельмі падобная да нідэрляндзкай. У прынцыпе, калі вы маеце ўяўленьне пра нідэрляндзкую, вы можаце прачытаць тэкст і на афрыкаанс. Па-другое, у іх сапраўды вельмі цікавая літаратура. Прычым, якраз на мове афрыкаанс, хоць Нобэлеўскую прэмію атрымлівалі Гордымэр і Кутзэе, якія пішуць на ангельскай. Я думаю, гэта хутчэй за ўсё таму, што ангельскамоўных прасьцей перакласьці і прасьцей зразумець у Нобэлеўскім камітэце. Усё ж афрыкаанс – даволі рэдкая мова і, магчыма, не хапае перакладаў...
Я больш цікаўлюся паўднёваафрыканскай паэзіяй, якой я захапілася, калі давялося пачытаць некаторыя рэчы ў расейскіх перакладах. Цяпер я бачу, што гэта паэзія сапраўды сусьветнага ўзроўню, якая была б цікавая ў перакладзе на любую мову. Але перакласьці паэзію ды яшчэ з такой рэдкай мовы – надта складаная рэч. Таму, відаць, літаратура на гэтай мове недастаткова вядомая ў сьвеце...
ЯКАЯ ЛІТАРАТУРА НАЛЕЖЫЦЬ БЕЛАРУСІ?
Максімюк: Калі гаворка пра паўднёваафрыканскую паэзію, дык вы, мабыць, маеце рацыю. Але з прозай, па-мойму, ня так складана. Вось Андрэ Брынк, які піша свае раманы на афрыкаанс, адразу пасьля публікацыі сам перакладае іх на ангельскую мову... Так сказаць, гэта выпадак Быкава ў паўднёваафрыканскай літаратуры. Падазраю, што Гордымэр атрымала свайго нобэля ня толькі за літаратуру, але і за палітыку. Моцная змагарка з апартэідам была зь яе... Карацей, шкада Андрэ Брынка, першакляснага пісьменьніка сусьветнага фармату. Пасьля таго, як швэды далі прэмію Кутзэе, хутчэй за ўсё, яны цяпер доўгі час ня будуць глядзець у бок Паўднёваафрыканскай рэспублікі...
Але – дарэчы! Калі мы гаворым пра дзьвюхмоўную літаратуру аднаго народу, хай сабе і ў Афрыцы, то я не магу не задаць вам сваё ўлюбёнае пытаньне. Што вы думаеце пра беларускамоўную і расейскамоўную літаратуру ў Беларусі? Гэта адна літаратура, дзьве розныя літаратуры? Каму прыналежыць расейскамоўная творчасьць у Беларусі ў сэнсе духоўнай спадчыны – Расеі, Беларусі, абедзьвюм краінам?
Янкута: Я лічу, што тое, што ў Беларусі пішацца беларусамі, то бок, людзьмі, якія ўспрымаюць сябе беларусамі і часткай беларускага літаратурнага працэсу – безумоўна належыць Беларусі. Навошта гэта патрэбна Расеі? Мы толькі што гаварылі пра Паўднёваафрыканскую рэспубліку, дзе пішуць па-ангельску і на афрыкаанс. Я ня думаю, што камусьці прыйдзе ў галаву залічаць, напрыклад, Германа Чарлза Босмана, клясыка ангельскамоўнай літаратуры ў Паўднёваафрыканскай рэспубліцы, да ангельскай ці амэрыканскай літаратуры. Хаця ў Паўднёваафрыканскай рэспубліцы крышку іншая сытуацыя.
Мне здаецца, на сёньняшні момант сытуацыя такая, што цалкам па-беларуску ў Беларусі ня будуць гаварыць ніколі. І пісаць таксама ня будуць ніколі. І мне здаецца, што чым большая колькасьць моваў, на якіх у нас пішуць, тым лепш. Хай у нас пішуць па-расейску, хай па-беларуску, хай па-палеску і па-падляску, хай пішуць на ідышы, калі яшчэ нехта зможа – гэта ўсё будзе толькі на карысьць літаратуры. Што з гэтага выйдзе – хай ужо вырашаюць літаратуразнаўцы, крытыкі, чытачы... Абы толькі пісалі, на нашым матэрыяле і для нашых чытачоў...
ПРА НЯБОЖЧЫКАЎ І ЖЫВЫХ
Максімюк: Я вас зразумеў. Будзем спадзявацца, што таксама зразумеюць вас чытачы нашай размовы... Слухайце, вось я, гартаючы тое, што вы наперакладалі для «ПрайдзіСьвету», заўважыў, што вы наогул выбіраеце аўтараў, якія даўно ці нават вельмі даўно памерлі. Сучасныя і жывыя замежныя аўтары вас не цікавяць? Калі ўсё ж цікавяць, дык каго зь іх вам хацелася б перакласьці?
Янкута: Безумоўна, сучасная літаратура мяне вельмі цікавіць, я чытаю шмат і стараюся сачыць за новымі выданьнямі. Але мне больш да душы перакладаць літаратуру васямнаццатага і дзевятнаццатага стагодзьдзя – гэта мой улюбёны пэрыяд. Мне вельмі цікавы сьветапогляд гэтай эпохі, асабліва што тычыцца брытанскай літаратуры... З сучасных аўтараў я вельмі шмат чытаю тых, якія пішуць на мовах, якіх я ня ведаю, таму я не магу іх перакладаць, нават калі і хочацца. Напрыклад, калі б я ведала партугальскую, то я зь вялізнай ахвотай перакладала б Жазэ Сарамагу. Мне таксама падабаюцца некаторыя сучасныя брытанскія раманы, напрыклад, «Possession» Антоніі Бает. Але перакласьці яго на беларускую мову наўрад ці ўдасца – кніжка атрымала Букераўскую прэмію, адпаведна, вельмі дорага каштуюць правы на пераклад, і такіх грошай нам не знайсьці. Па-другое, нават калі я ўжо патрачу год часу на пераклад гэтага раману, наўрад ці знойдзецца выдавецтва, якое выдасьць мой пераклад, і наўрад ці знойдуцца чытачы, якія яго прачытаюць у дастатковай колькасьці, каб апраўдаць мае высілкі... Раман ужо выйшаў у вельмі добрым расейскім перакладзе, і пераклад на беларускую, магчыма, ня будзе мець сэнсу. А перакладаць клясыку заўсёды ёсьць сэнс...
Максімюк: Чаму? Існуе ж і расейскі пераклад «Christmas Carrol» Дыкенса і, мабыць, не адзін... А вы ўсё ж пераклалі яго на беларускую. Чаму па-вашаму клясыку варта перакладаць на беларускую мову, а сучасных аўтараў – не?
Янкута: Варта і клясыку, і сучасных. Але я вырашыла, што буду перакладаць клясыку, бо для гэтага даводзіцца распрацоўваць нейкі такі літаратурны стыль, які ў нас яшчэ не існаваў. Узяўшыся перакласьці «Christmas Carrol» Чарлза Дыкенса, я паспрабавала ўзнавіць гэты стыль, паглядзець, як ён будзе глядзецца па-беларуску... Ня ведаю, атрымалася мне гэта ці не, але такога кшталту літаратурных твораў у нас яшчэ не стваралася... І штосьці ў стылі Антоніі Бает у нас таксама не стваралася. Але з гэтым зьвязаная і пэўная прагматыка – Антонію Бает прачытае вельмі невялікая колькасьць людзей у нас. А Дыкенс – ён ва ўнівэрсытэцкай праграме. Гэта ў пэўным сэнсе яшчэ і дзіцячы твор, які можа спатрэбіцца бацькам і дзецям. Мне здаецца, што ў клясыкі ўсё ж большая аўдыторыя. Гэткім чынам Дыкенса па-беларуску прачытае больш людзей, чым Бает...
КАМУ ПАТРЭБНЫЯ ПЕРАКЛАДЫ?
Максімюк: Вы яшчэ вельмі маладая асоба, а ўжо такая прагматычная... Я, натуральна, крыху жартую, але ў сувязі з гэтым хацелася б вам задаць яшчэ адно пытаньне. Вы – адна з самых актыўных удзельніц перакладчыцкага праекту «ПрайдзіСьвет». Распавядзіце крыху пра ваш досьвед у гэтым праекце. І адкажыце на агульнае пытаньне: ці каму-небудзь патрэбныя беларускія пераклады мастацкай літаратуры, ці гэта – з увагі на тое, што ёсьць расейскія пераклады і з расейцамі навыперадкі нам брацца няма сэнсу – даўно ўжо гіблая справа, то бок, мастацтва дзеля мастацтва?
Янкута: Перш за ўсё, пераклад мастацкай літаратуры на беларускую мову патрэбны мне, таму я гэтым і займаюся. А практыка паказвае, што некаторыя пераклады сапраўды патрэбныя і цікавыя. Напрыклад, мы падрыхтавалі зборнік Эдгара По – апавяданьні, эсэ, вершы – і на сёньняшні момант гэтай кнігі ў продажу ўжо няма. Яна ўжо разышлася цалкам. Значыць, хтосьці гэтыя кнігі купляе.
Што тычыцца «ПрайдзіСьвета» – у яго ёсьць сваё кола чытачоў. Я не магу вам сказаць дакладна, якое гэта кола, бо «ПрайдзіСьвет» абнаўляецца нерэгулярна, і адразу пасьля зьяўленьня новага нумару колькасьць чытачоў адна, а пасьля некалькіх месяцаў – іншая... Але я часта сустракаюся з водгукамі на апублікаванае «ПрайдзіСьветам» ад незнаёмых мне людзей. Значыць, «ПрайдзіСьвет» чытаюць ня толькі мае сябры і знаёмыя, але і іншыя, якім сапраўды цікава пачытаць замежную літаратуру па-беларуску.
НАВОШТА КРЫТЫКАВАЦЬ?
Максімюк: Акрамя вывучэньня моваў і перакладаў, вы яшчэ актыўна займаецеся літаратурнай крытыкай. Актыўна – гэта значыць, што вы пішаце рэцэнзіі і водгукі на кніжкі ня толькі тады, калі абвяшчаюць лонг- і шорт-лісты прэміі імя Гедройца, але і ў іншыя поры году. Навошта вам пісаць рэцэнзіі на кніжкі, якія выходзяць тыражом 300-500 асобнікаў? Ці ня лепш пісаць пра кніжкі Натальлі Батраковай, напрыклад?
Янкута: Ня ведаю, ці я калі-небудзь стану чытаць кніжкі Натальлі Батраковай... Увогуле, мне цікавы літаратурны працэс у цэлым. То бок, мне цікава глядзець на літаратуру як на такое маштабнае палатно, і на тое, як беларуская літаратура ўкладваецца ў гэтае палатно. Калі я бяру чытаць беларускую кніжку, мне цікава знайсьці паралелі ў сусьветнай літаратуры. Пішучы пра беларускую кнігу, я стараюся сказаць, як яе маглі б успрыняць у сьвеце. Безумоўна, мне хочацца расказаць пра кніжку так, каб той, хто будзе чытаць мой артыкул, зразумеў – будзе яму гэтая кніжка цікавая ці не? Адпаведна, калі я яго змагу зацікавіць гэтай кніжкай, хочацца, каб ён яе купіў і прачытаў. Такая мая мэта.
ЯК МЫ НЕ РАТУЕМ БЕЛАРУСКУЮ ЛІТАРАТУРУ
Максімюк: Мэта, несумненна, высакародная. Дык вось пра гэтае купляньне кніжак... Пытаньне ў мяне цяпер такое: Каму наогул патрэбная беларуская літаратура? Каб вы не адшылі мяне нейкімі агульнымі банальнасьцямі, то я ўстаўлю гэтае пытаньне ў кантэкст. Прашу крыху цярплівасьці. Вось у суполцы Радыё Свабода ў фэйсбуку каля 7 тысяч сяброў. А ў «Нашай Нівы», калі верыць таму, што яны пішуць, столькі ж чытачоў папяровага выданьня. І ўсе гэтыя людзі, як трэба спадзявацца, моцныя прыхільнікі беларускасьці і беларускага слова. Чаму ж яны не падтрымліваюць белліту, купляючы яго выданьні? Чаму «Логвінаў» выдае свае рэчы ў колькасьці 500 штук, а не, скажам, тыражом 10 тысяч? Я лічу так – калі я прыхільнік беларускага слова ня толькі на словах, то я магу закупіць як мінімум 20 кніжак па-беларуску на год. Калі б так, як я, падумалі 15 тысяч іншых прыхільнікаў беларускага слова, дык мы выратавалі б беларускую літаратуру, праўда? Але чамусьці не ратуем. У чым тут справа, па-вашаму?
Янкута: Вельмі складанае пытаньне. Па-першае, калі глядзець у статыстыку, то ўсе кажуць, што чытачоў у апошнія гады становіцца менш. Магчыма, у нас таксама робіцца менш чытачоў. Магчыма таксама, што беларускія пісьменьнікі пакуль што не прапанавалі чытачу нешта, скажам так, супастаўнае з тым, што прапануюць замежныя аўтары. Наклады беларускамоўных кніжак не супастаўныя з накладамі замежных...
Максімюк: Гэта так. А чаму?
Янкута: Колькасьць беларускамоўных у Беларусі не такая вялікая. Калі параўнаць Беларусь з Польшчай і з тамтэйшымі чытачамі літаратуры, дык у нас увогуле атрымаецца мізэрны адсотак людзей, якія змогуць прачытаць кнігу па-беларуску...
Максімюк: Па-мойму, ня варта параўноўваць, бо польскай мове не пагражае зьнікненьне, а таму няма значэньня, ці палякі чытаюць па-польску, па-ангельску, ці ўвогуле не чытаюць ні на якай мове. Польская мова ня згіне. Я гавару пра спэцыфічную беларускую сытуацыю і пра спэцыфічную чытацкую публіку, а не пра статыстычнага беларуса. Я вам наўмысна сказаў пра сяброў і прыхільнікаў Радыё Свабода і «Нашай Нівы», якія ведаюць пра сытуацыю беларускай мовы і, як здаецца, перажываюць за яе... Дык хаця б з чыста патрыятычнага памкненьня яны маглі б раскашэліцца, купіць 20 беларускіх кніжак на год і такім чынам выратаваць беларускую літаратуру. Але не ратуюць, нягоднікі... Дык я тут перад вамі пастаўлю такі рызыкоўны тэзіс: Не ратуюць, бо белліт настолькі слабы, што нават найшчырэйшаму беларускаму патрыёту ня хочацца купляць беларускія кніжкі. Што вы думаеце пра такую выснову?
Янкута: Калі супаставіць беларускую літаратуру з брытанскай, то, безумоўна, яна вельмі слабая...
Максімюк: Я пагаджаюся.
Янкута: Брытанскія раманы сёньня настолькі моцныя... Дый таксама францускія і партугальскія... У гэтым пляне беларуская літаратура была б неканкурэнтназдольнай на заходнім рынку, калі б яе перакладалі... Хаця ў Польшчы і Нямеччыне яна выклікае пэўную цікавасьць... Мне здаецца, нашы аўтары не прапануюць беларускім чытачам нічога цікавага ў жанры раману, які сёньня вельмі папулярны. У нас няма раманаў, то бок, няма не асабліва складанай прозы, якую чалавек мог бы ўзяць і пачытаць сабе вечарам. Нашы апошнім часам пішуць нейкія карацюлькі, фрашкі, а няма ў нас прафэсійнай, большай памерам літаратуры, якую можна было б пачытаць у доўгія вечары...
ВЫСЬВЯТЛЯЕМ І МАЛЬТЫЙСКУЮ СЫТУАЦЫЮ
Максімюк: Мы праводзім гэтую размову, калі вы якраз знаходзіцеся на Мальце. Я не магу згубіць гэтай нагоды, каб не папоўніць свае веды. Як вы там дамаўляецеся з мальтыйцамі? Вы ведаеце мальтыйскую мову? Ці, можа, на Мальце, як і ўсюды на сьвеце, гавораць па-расейску?
Янкута: На Мальце дзьве дзяржаўныя мовы, ангельская і мальтыйская. Таму абсалютна ўсе тут валодаюць ангельскай, і па-ангельску мы і дамаўляемся.
Максімюк: А ці чулі вы мальтыйскую мову? Людзі там гавораць на ёй?
Янкута: І гавораць, і пішуць на ёй, а некаторыя вывескі і шыльды тут толькі па-мальтыйску. 90% вывесак – на дзьвюх мовах. На мальтыйскай мове размаўляе недзе 370 тысяч людзей на сьвеце.
ПРА БЛІЖЭЙШУЮ БУДУЧЫНЮ
Максімюк: Ганна, вы адна з маіх найбольш улюбёных аўтарак белліту. Таму на заканчэньне нашай гутаркі такая справа. Я стараюся чытаць вашы рэчы ў інтэрнэце, як толькі яны зьяўляюцца, а на маім Kindle Reader загружаны ваш пераклад Дыкенса (Дыкенса я ўжо не магу чытаць ні на якай мове, але ваш пераклад чытаю з прыемнасьцю). Ды мне хацелася б пачытаць і нейкую вашу кніжку, якую можна было б патрымаць у руцэ і ў якой можна было б панюхаць друкарскую фарбу. Ці будзе бліжэйшым часам нейкая кніжка ад вас? Пераклады, крытыка?
Янкута: Насамрэч, я ня ведаю, як вам адказаць. Мае пераклады зьявяцца ў некалькіх папяровых кніжках, якія мы плянуем выдаць бліжэйшым часам, да канца лета. Але гэта будуць не выключна мае кніжкі, а кніжкі розных перакладчыкаў, зборнікі перакладаў. Там будуць мае пераклады з ангельскай і польскай.