«Мой дарагі Ўотсан, я пішу вам гэтыя радкі дзякуючы ласкавасьці містэра Марыярці, які чакае мяне для канчатковага вырашэньня пытаньняў, што тычацца нас абодвух.
Ён коратка апісаў мне спосабы, з дапамогай якіх яму ўдалося ўцячы ад ангельскай паліцыі і даведацца пра наш маршрут. Яны толькі пацьвярджаюць маю ўпэўненасьць у ягоных выдатных здольнасьцях. Мне прыемна думаць, што я магу пазбавіць грамадзтва ад далейшых нязручнасьцяў, зьвязаных зь яго існаваньнем, але баюся, гэта будзе дасягнутай высокай цаной, што засмуціць маіх сяброў і асабліва вас, дарагі Ўотсан. Зрэшты, я ўжо казаў вам, што мой жыцьцёвы шлях дайшоў на свайго найвышэйшага пункту, і я ня мог бы зычыць самому сабе лепшага канца. Між іншага, калі казаць шчыра, я зусім не сумняваўся, што ліст з Майрынгену — пастка, і адпускаючы вас, быў пэўны, што далей здарыцца нешта падобнае. Перадайце інспэктару Пэтэрсану, што паперы, неабходныя для выкрыцьця банды, ляжаць у мяне ў стале, у шуфлядзе пад літарай „М“ — сіняя капэрта з надпісам „Марыярці“. Перад ад’ездам з Ангельшчыны я зрабіў усе неабходныя распараджэньні адносна маёй маёмасьці і пакінуў іх у свайго брата Майкрафта.
Сардэчна вітайце ад мяне місыс Ўотсан.
Шчыра адданы вам
Шэрлак Голмс».
І вось тут дзесяцігадовая гісторыя прыгодаў геніяльнага сышчыка і вернага доктара мелася скончыцца. Джон Ўотсан, які 4 траўня 1891 году чытаў гэтыя радкі, стоячы каля Райхенбахскага вадаспаду каля Майрынгену ў Швэйцарыі, мусіў вярнуцца ў Лёндан, аплакваючы свайго сябра. Мусіў выкінуць з галавы ўсе этуды ў барвовых і іншых танах, усе апэльсінавыя костачкі і стракатыя стужкі, безь якіх ён ужо не ўяўляў сваё жыцьцё, якое з прыходам у яго Голмса раптам расквецілася такімі дзіўнымі фарбамі, мусіў перастаць бубнець пад нос музыку кампазытара Дашкевіча і зрабіцца нарэшце тым, кім яму прызначыў лёс — сьціплым лекарам, вэтэранам афганскай вайны, чалавекам, які не хапае зь неба зорак і ўпотай ганарыцца сваім нікому не патрэбным літаратурным талентам, папісваючы ў вольную хвілінку для мясцовай газэткі. Некалькі хвілін таму Голмс моўчкі і з годнасьцю паляцеў з вышыні двухсот пяцідзесяці мэтраў у бездань равучай вады, каб разьбіцца насьмерць, а побач зь ім на тую самую сьмерць выправіўся закляты вораг, прафэсар, доктар матэматычных навук, акадэмік Марыярці. Вакол з альпійскай непасрэднасьцю раскашуе прырода, вада шуміць нешта на швэйцарскім дыялекце, дастойны фінал прадуманы да драбніцаў, і аўтар можа ў рэшце рэшт спакойна сканцэнтравацца на тым, што ён уважае сваім сапраўдным пакліканьнем — на гістарычных раманах у духу Вальтэра Скота. Ну чаму, чаму — чаму б, дзеля ўсяго сьвятога, не паставіць у прыгодах надакучлівага героя кропку?..
Тут ня лішне будзе прывесьці цытату зь яшчэ аднаго ліста. У 1893 годзе Артур Конан Дойл піша сваёй маці, праўда, не з Швэйцарыі, а зь Лёндану, але ня менш заклапочаны за прафэсара Марыярці: «Дарагая матухна, я вырашыў забіць Шэрлака Голмса. Ён замінае мне займацца больш важнымі рэчамі». І неўзабаве ў часопісе «Strand Magazine» выходзіць доўгае апавяданьне «Апошняя справа Голмса». Канец казкі.
Ужо на другі дзень пасьля таго, як чытачы атрымалі нумар, каля рэдакцыі адбываецца стыхійная дэманстрацыя. «Вярніце нам Голмса!», «Містэра Дойла — да адказу!», «Брытанія, прачніся!», «Беларусь — у Эўропу!», «Рукі прэч!» — такія плякаты трымаюць у руках абураныя лёнданцы. Часопіс за тыдзень пазбаўляецца дваццаці тысяч падпісчыкаў. Конан Дойл атрымлівае па пошце капэрты з чорнымі меткамі, рэклямай бюро пахавальных паслуг і пагрозамі адправіць самога аўтара на дно вадаспаду, калі Голмс не ўваскрэсьне да канца месяца. Сярод гэтай пошты ледзь не згубіўся ліст з запаветным вэнзэлем VR. «Мілы аўтар, прызнайцеся, што вы ўсё гэта наўмысна — гэта ж проста чарговы трук вялікага сышчыка, ці ня так?» — піша Конан Дойлу каралева. А тым часам выдаўцы прапануюць яму сто фунтаў за тысячу радкоў. Спакуса, што й казаць.
Ня вытрымаўшы напору, аўтар уцякае ў Эгіпэт, дзе пакутліва думае, што рабіць. І вось адным цудоўным днём, пад сьпевы муэдзінаў і крыкі вярблюдаў, ён нехаця дастае аркуш паперы, кладзе на стол, мачае пяро ў атрамант і, сьцяўшы зубы, выводзіць словы:
«Пусты дом».
Імпэрыя зноў магла спаць спакойна.
Ён коратка апісаў мне спосабы, з дапамогай якіх яму ўдалося ўцячы ад ангельскай паліцыі і даведацца пра наш маршрут. Яны толькі пацьвярджаюць маю ўпэўненасьць у ягоных выдатных здольнасьцях. Мне прыемна думаць, што я магу пазбавіць грамадзтва ад далейшых нязручнасьцяў, зьвязаных зь яго існаваньнем, але баюся, гэта будзе дасягнутай высокай цаной, што засмуціць маіх сяброў і асабліва вас, дарагі Ўотсан. Зрэшты, я ўжо казаў вам, што мой жыцьцёвы шлях дайшоў на свайго найвышэйшага пункту, і я ня мог бы зычыць самому сабе лепшага канца. Між іншага, калі казаць шчыра, я зусім не сумняваўся, што ліст з Майрынгену — пастка, і адпускаючы вас, быў пэўны, што далей здарыцца нешта падобнае. Перадайце інспэктару Пэтэрсану, што паперы, неабходныя для выкрыцьця банды, ляжаць у мяне ў стале, у шуфлядзе пад літарай „М“ — сіняя капэрта з надпісам „Марыярці“. Перад ад’ездам з Ангельшчыны я зрабіў усе неабходныя распараджэньні адносна маёй маёмасьці і пакінуў іх у свайго брата Майкрафта.
Сардэчна вітайце ад мяне місыс Ўотсан.
Шчыра адданы вам
Шэрлак Голмс».
І вось тут дзесяцігадовая гісторыя прыгодаў геніяльнага сышчыка і вернага доктара мелася скончыцца. Джон Ўотсан, які 4 траўня 1891 году чытаў гэтыя радкі, стоячы каля Райхенбахскага вадаспаду каля Майрынгену ў Швэйцарыі, мусіў вярнуцца ў Лёндан, аплакваючы свайго сябра. Мусіў выкінуць з галавы ўсе этуды ў барвовых і іншых танах, усе апэльсінавыя костачкі і стракатыя стужкі, безь якіх ён ужо не ўяўляў сваё жыцьцё, якое з прыходам у яго Голмса раптам расквецілася такімі дзіўнымі фарбамі, мусіў перастаць бубнець пад нос музыку кампазытара Дашкевіча і зрабіцца нарэшце тым, кім яму прызначыў лёс — сьціплым лекарам, вэтэранам афганскай вайны, чалавекам, які не хапае зь неба зорак і ўпотай ганарыцца сваім нікому не патрэбным літаратурным талентам, папісваючы ў вольную хвілінку для мясцовай газэткі. Некалькі хвілін таму Голмс моўчкі і з годнасьцю паляцеў з вышыні двухсот пяцідзесяці мэтраў у бездань равучай вады, каб разьбіцца насьмерць, а побач зь ім на тую самую сьмерць выправіўся закляты вораг, прафэсар, доктар матэматычных навук, акадэмік Марыярці. Вакол з альпійскай непасрэднасьцю раскашуе прырода, вада шуміць нешта на швэйцарскім дыялекце, дастойны фінал прадуманы да драбніцаў, і аўтар можа ў рэшце рэшт спакойна сканцэнтравацца на тым, што ён уважае сваім сапраўдным пакліканьнем — на гістарычных раманах у духу Вальтэра Скота. Ну чаму, чаму — чаму б, дзеля ўсяго сьвятога, не паставіць у прыгодах надакучлівага героя кропку?..
Тут ня лішне будзе прывесьці цытату зь яшчэ аднаго ліста. У 1893 годзе Артур Конан Дойл піша сваёй маці, праўда, не з Швэйцарыі, а зь Лёндану, але ня менш заклапочаны за прафэсара Марыярці: «Дарагая матухна, я вырашыў забіць Шэрлака Голмса. Ён замінае мне займацца больш важнымі рэчамі». І неўзабаве ў часопісе «Strand Magazine» выходзіць доўгае апавяданьне «Апошняя справа Голмса». Канец казкі.
Ужо на другі дзень пасьля таго, як чытачы атрымалі нумар, каля рэдакцыі адбываецца стыхійная дэманстрацыя. «Вярніце нам Голмса!», «Містэра Дойла — да адказу!», «Брытанія, прачніся!», «Беларусь — у Эўропу!», «Рукі прэч!» — такія плякаты трымаюць у руках абураныя лёнданцы. Часопіс за тыдзень пазбаўляецца дваццаці тысяч падпісчыкаў. Конан Дойл атрымлівае па пошце капэрты з чорнымі меткамі, рэклямай бюро пахавальных паслуг і пагрозамі адправіць самога аўтара на дно вадаспаду, калі Голмс не ўваскрэсьне да канца месяца. Сярод гэтай пошты ледзь не згубіўся ліст з запаветным вэнзэлем VR. «Мілы аўтар, прызнайцеся, што вы ўсё гэта наўмысна — гэта ж проста чарговы трук вялікага сышчыка, ці ня так?» — піша Конан Дойлу каралева. А тым часам выдаўцы прапануюць яму сто фунтаў за тысячу радкоў. Спакуса, што й казаць.
Ня вытрымаўшы напору, аўтар уцякае ў Эгіпэт, дзе пакутліва думае, што рабіць. І вось адным цудоўным днём, пад сьпевы муэдзінаў і крыкі вярблюдаў, ён нехаця дастае аркуш паперы, кладзе на стол, мачае пяро ў атрамант і, сьцяўшы зубы, выводзіць словы:
«Пусты дом».
Імпэрыя зноў магла спаць спакойна.