Аварыя на Чарнобыльскай АЭС 26 красавіка 1986 году выклікала хвалю салідарнасьці па ўсім сьвеце, запачаткаваўшы ўзьнікненьне фондаў дапамогі пацярпелым ад катастрофы. Перадусім гэта тычылася аздараўленьня за мяжой дзяцей з забруджаных рэгіёнаў Украіны, Беларусі і Расеі. Дзякуючы міжнароднай падтрымцы, цягам прамінулых гадоў сотні тысяч беларусаў змаглі паправіць здароўе ў экалягічна чыстых мясьцінах. Што сталася з дабрачыннымі ініцыятывамі за чвэрць стагодзьдзя?
У 1989 годзе індыйскі фонд Гандзі стаў першым, які запрасіў на адпачынак дзяцей з найбольш пацярпелых раёнаў Беларусі. З таго часу паўсталі тысячы чарнобыльскіх арганізацыяў па ўсім сьвеце — у Эўропе, на паўночнаамэрыканскім кантынэнце, у Ізраілі, Аўстраліі, Японіі. Былі заснаваныя адпаведныя фонды і непасрэдна ў зонах бедзтва — Беларусі, Украіне, Расеі.
У Беларусі пачэснае месца ў шэрагу ініцыятыў заняў дабрачынны фонд «Дзецям Чарнобыля» — першую групу «чарнобыльскіх» дзяцей выправілі на аздараўленьне яшчэ ў 1989-м. Больш чым за два дзясяткі гадоў толькі праз гэты канал аздаравіліся блізу 300 тысяч маленькіх беларусаў. Але пры канцы 2012 году Генадзь Грушавы — заснавальнік і нязьменны кіраўнік фонду — абвясьціў пра спыненьне дзейнасьці арганізацыі. Патлумачыў, што ініцыятыва, маўляў, «выканала сваю сацыяльную місію» і пераходзіць на іншую плятформу.
Спадар Грушавы цяпер сам цярпіць на хваробы, ад якіх столькі гадоў ратаваў іншых. Але ці сапраўды насьпела неабходнасьць згортваньня чарнобыльскіх ініцыятыў з-за таго, што падрослыя дзеці Чарнобыля цяпер самі могуць паклапаціцца пра здароўе сваіх сем’яў?
«Удакладнім: я фонд фармальна не зачыняў. Ён нават сёньня яшчэ дзейнічае, наша бюро працуе, мы працягваем ладзіць пэўныя праграмы, у тым ліку і дзіцячае аздараўленьне. А што да маёй заявы, то яна была зьвязаная з тым, што трэба было прыцягнуць увагу да іншага — прыйшоў час зьмены арыенціраў. Калі мы застаёмся на самой справе людзьмі, якія працягваюць змаганьне з наступствамі Чарнобыля, то сёньня трэба засяродзіць усю сваю ўвагу, усе свае сілы не на дабрачынных акцыях (хоць яны патрэбныя, яны павінны заставацца — я ня супраць гэтага), а неабходна пераходзіць да вельмі скаардынаваных дзеяньняў, зьвязаных з будаўніцтвам новай АЭС. Бо сёньня Чарнобыль — гэта Астравец. І калі мы будзем распыльвацца, калі будзем жыць выключна мінулым, калі пойдзем, як сёньня, „Чарнобыльскім шляхам“ на Бангалор зь дзяжурным мітынгам і ўскладаньнем кветак — то ўсё гэта добра. Але, на маё перакананьне, ісьці трэба на Астравец».
Паводле Генадзя Грушавога, калі Беларусь насамрэч збудуе атамную электрастанцыю, то ўсе папярэднія намаганьні ліквідаваць наступствы чарнобыльскай катастрофы будуць змарнаваныя:
«„Чарнобыльскі шлях“ калісьці вёў на плошчу Незалежнасьці. Памятаеце, у 1989 годзе? Гэты наш шлях прывёў да таго, што незалежнасьць у 1991 годзе ўсё ж зьявілася. Магчыма, ня ў поўным сваім выглядзе, але яна прыйшла. І „Чарнобыльскі шлях“ свой унёсак зрабіў. Працяг гэтага шляху — гэта, вядома, рух на Астравец. Там сёньня, з пэўнага пункту гледжаньня, вырашаецца лёс Беларусі. Бо калі гэта станцыя будзе будавацца, тады будзе перакрэсьлена ўсё, што мы рабілі ў сувязі з Чарнобылем. Таму што мы галоўнага не зрабілі. Мы выратоўвалі дзяцей, але дзеля якой будучыні? Атамнай? Зноў з атамнай станцыяй? Гэта парадокс. Асабіста я гэтага парадоксу не хачу. Я пачынаў у 1989 годзе, прайшоў амаль 25 гадоў разам з гэтымі людзьмі, але заставацца сёньня выключна дабрачынцам, які робіць карысную справу, але нічога не зьмяняе ў грамадзкім жыцьці, ніяк не ўплывае на будучы лёс, не хачу. Гэта падстава для маёй заявы. А так, калі фармальна гаварыць, фонд у сьціплым выглядзе, якім ён стаў дзякуючы не таму, што мы страцілі кантакты па ўсім сьвеце, што людзі адвярнуліся — не — ён стаў такім, бо дзяржава абмежавала яго ўва ўсім. Я бачу, што цяпер гэтага недастаткова, гэта толькі маленькая частка таго, што мы павінны рабіць. І я вам першаму гэта кажу сёньня вось так адкрыта…»
У Беларусі працуюць нешматлікія чарнобыльскія арганізацыі, якія за кошт спонсарскіх і апякунскіх сродкаў арганізуюць выезд дзяцей за мяжу ці абвяшчаюць збор грошай і прадметаў першай неабходнасьці для дзіцячых дамоў і шпіталяў. Аднак разьвярнуцца ў працы ня так лёгка: з падачы новастворанага дэпартамэнту гуманітарных спраў пры прэзыдэнце было ўведзенае абавязковае ліцэнзаваньне дзейнасьці. У выніку разгалінаваныя сеткі чарнобыльскіх ініцыятыў былі фактычна згорнутыя.
Ня лепшыя справы і ў «дарослым сэктары». Ільготы ліквідатарам наступстваў аварыі з ініцыятывы Аляксандра Лукашэнкі скасаваныя, людзі ня маюць элемэнтарнага мэдычнага дагляду. Пра гэта гаворыць экспэрт у галіне радыяцыйнай мэдыцыны Сяргей Канаплянік:
«Мы цяпер бачым, дапусьцім, што адбываецца зь ліквідатарамі. Я маю на ўвазе сапраўдных ліквідатараў, тых, якія былі там у першыя гады — 1986–1987 — а ня тых, хто да іх потым прымазаўся. Гэта людзі, якія працавалі непасрэдна ў зоне, на станцыі, на прамысловай пляцоўцы. Натуральна, што такія ліквідатары — найбольш пацярпелыя, і пра іх здароўе трэба было б паклапаціцца ў нашмат большай ступені. Там, зноў жа, існуе цэлы комплекс фактараў, але перадусім там быў вельмі значны радыяцыйны фон. Самі ўявіце: папрацаваць нават некалькі гадзін на даху энэргаблёку — гэта ўжо незваротныя наступствы для арганізму. Таму зразумела, што здароўе сваё гэтыя людзі ў Чарнобылі не палепшылі. І яны маюць патрэбу ў далейшым назіраньні, бо і надалей многія элемэнты ўплываюць на іх самаадчуваньне».
Лекар Алег Віткоўскі родам з Астравеччыны. Шмат гадоў адпрацаваў па спэцыяльнасьці ў Польшчы, цяпер практыкуе ў Нямеччыне. Па яго словах, тое, што цяпер адбываецца на ягонай малой радзіме, яўна недаацэньваецца кіраўніцтвам краіны:
«Разумееце, усе гэтыя працэсы маюць надзвычай доўгатэрміновыя наступствы. Я ўжо не кажу пра тое, што 10–15 гадоў трэба, каб пабудаваць АЭС, але 20 — каб у выпадку чаго патушыць рэактар. Сёньня гульню ў „мірны атам“ даводзяць да абсурду. Тыя ж амэрыканцы даводзяць, што дзьве бомбы, скінутыя на Хірасіму і Нагасакі, яны нібыта ўвогуле нічога дрэннага не зрабілі. Што гэта не паўплывала на наступныя пакаленьні і г.д. Абсурдныя заявы, бо па-сапраўднаму ні ў кога не выклікае сумневу: усе гэтыя лейкозы, усе гэтыя выродлівасьці, уся анкалёгія, якая з усіх бакоў павылазіла, сталі непасрэдным наступствам тых двух ядзерных выбухаў. Нечага падобнага мы можам чакаць і ў нашым выпадку, балазе Чарнобыль — самы яскравы прыклад. Дзе гарантыі, што аб’ект цалкам бясьпечны? На жаль, пануе традыцыйная абыякавасьць: маўляў, пакуль пабудуюць, пакуль запусьцяць, дык ёсьць яшчэ дзясятак гадоў форы, нас гэта ня тычыцца. Але тычыцца ўсіх і кожнага!»
Улады Беларусі лічаць, што наступствы аварыі на ЧАЭС перабольшаныя, што і пацьвердзіла прамінулая чвэрць стагодзьдзя. У адпаведнасьці зь дзяржаўнай праграмай некалькі тысяч гектараў пашы на поўдні краіны, выведзеных з карыстаньня з-за забруджаньня радыенуклідамі, па выніках «інвэнтарызацыі» вернутыя ў абарот.
У 1989 годзе індыйскі фонд Гандзі стаў першым, які запрасіў на адпачынак дзяцей з найбольш пацярпелых раёнаў Беларусі. З таго часу паўсталі тысячы чарнобыльскіх арганізацыяў па ўсім сьвеце — у Эўропе, на паўночнаамэрыканскім кантынэнце, у Ізраілі, Аўстраліі, Японіі. Былі заснаваныя адпаведныя фонды і непасрэдна ў зонах бедзтва — Беларусі, Украіне, Расеі.
У Беларусі пачэснае месца ў шэрагу ініцыятыў заняў дабрачынны фонд «Дзецям Чарнобыля» — першую групу «чарнобыльскіх» дзяцей выправілі на аздараўленьне яшчэ ў 1989-м. Больш чым за два дзясяткі гадоў толькі праз гэты канал аздаравіліся блізу 300 тысяч маленькіх беларусаў. Але пры канцы 2012 году Генадзь Грушавы — заснавальнік і нязьменны кіраўнік фонду — абвясьціў пра спыненьне дзейнасьці арганізацыі. Патлумачыў, што ініцыятыва, маўляў, «выканала сваю сацыяльную місію» і пераходзіць на іншую плятформу.
Спадар Грушавы цяпер сам цярпіць на хваробы, ад якіх столькі гадоў ратаваў іншых. Але ці сапраўды насьпела неабходнасьць згортваньня чарнобыльскіх ініцыятыў з-за таго, што падрослыя дзеці Чарнобыля цяпер самі могуць паклапаціцца пра здароўе сваіх сем’яў?
«Удакладнім: я фонд фармальна не зачыняў. Ён нават сёньня яшчэ дзейнічае, наша бюро працуе, мы працягваем ладзіць пэўныя праграмы, у тым ліку і дзіцячае аздараўленьне. А што да маёй заявы, то яна была зьвязаная з тым, што трэба было прыцягнуць увагу да іншага — прыйшоў час зьмены арыенціраў. Калі мы застаёмся на самой справе людзьмі, якія працягваюць змаганьне з наступствамі Чарнобыля, то сёньня трэба засяродзіць усю сваю ўвагу, усе свае сілы не на дабрачынных акцыях (хоць яны патрэбныя, яны павінны заставацца — я ня супраць гэтага), а неабходна пераходзіць да вельмі скаардынаваных дзеяньняў, зьвязаных з будаўніцтвам новай АЭС. Бо сёньня Чарнобыль — гэта Астравец. І калі мы будзем распыльвацца, калі будзем жыць выключна мінулым, калі пойдзем, як сёньня, „Чарнобыльскім шляхам“ на Бангалор зь дзяжурным мітынгам і ўскладаньнем кветак — то ўсё гэта добра. Але, на маё перакананьне, ісьці трэба на Астравец».
Трэба ісьці не на Бангалор, а на Астравец
Паводле Генадзя Грушавога, калі Беларусь насамрэч збудуе атамную электрастанцыю, то ўсе папярэднія намаганьні ліквідаваць наступствы чарнобыльскай катастрофы будуць змарнаваныя:
«„Чарнобыльскі шлях“ калісьці вёў на плошчу Незалежнасьці. Памятаеце, у 1989 годзе? Гэты наш шлях прывёў да таго, што незалежнасьць у 1991 годзе ўсё ж зьявілася. Магчыма, ня ў поўным сваім выглядзе, але яна прыйшла. І „Чарнобыльскі шлях“ свой унёсак зрабіў. Працяг гэтага шляху — гэта, вядома, рух на Астравец. Там сёньня, з пэўнага пункту гледжаньня, вырашаецца лёс Беларусі. Бо калі гэта станцыя будзе будавацца, тады будзе перакрэсьлена ўсё, што мы рабілі ў сувязі з Чарнобылем. Таму што мы галоўнага не зрабілі. Мы выратоўвалі дзяцей, але дзеля якой будучыні? Атамнай? Зноў з атамнай станцыяй? Гэта парадокс. Асабіста я гэтага парадоксу не хачу. Я пачынаў у 1989 годзе, прайшоў амаль 25 гадоў разам з гэтымі людзьмі, але заставацца сёньня выключна дабрачынцам, які робіць карысную справу, але нічога не зьмяняе ў грамадзкім жыцьці, ніяк не ўплывае на будучы лёс, не хачу. Гэта падстава для маёй заявы. А так, калі фармальна гаварыць, фонд у сьціплым выглядзе, якім ён стаў дзякуючы не таму, што мы страцілі кантакты па ўсім сьвеце, што людзі адвярнуліся — не — ён стаў такім, бо дзяржава абмежавала яго ўва ўсім. Я бачу, што цяпер гэтага недастаткова, гэта толькі маленькая частка таго, што мы павінны рабіць. І я вам першаму гэта кажу сёньня вось так адкрыта…»
У Беларусі працуюць нешматлікія чарнобыльскія арганізацыі, якія за кошт спонсарскіх і апякунскіх сродкаў арганізуюць выезд дзяцей за мяжу ці абвяшчаюць збор грошай і прадметаў першай неабходнасьці для дзіцячых дамоў і шпіталяў. Аднак разьвярнуцца ў працы ня так лёгка: з падачы новастворанага дэпартамэнту гуманітарных спраў пры прэзыдэнце было ўведзенае абавязковае ліцэнзаваньне дзейнасьці. У выніку разгалінаваныя сеткі чарнобыльскіх ініцыятыў былі фактычна згорнутыя.
Ня лепшыя справы і ў «дарослым сэктары». Ільготы ліквідатарам наступстваў аварыі з ініцыятывы Аляксандра Лукашэнкі скасаваныя, людзі ня маюць элемэнтарнага мэдычнага дагляду. Пра гэта гаворыць экспэрт у галіне радыяцыйнай мэдыцыны Сяргей Канаплянік:
«Мы цяпер бачым, дапусьцім, што адбываецца зь ліквідатарамі. Я маю на ўвазе сапраўдных ліквідатараў, тых, якія былі там у першыя гады — 1986–1987 — а ня тых, хто да іх потым прымазаўся. Гэта людзі, якія працавалі непасрэдна ў зоне, на станцыі, на прамысловай пляцоўцы. Натуральна, што такія ліквідатары — найбольш пацярпелыя, і пра іх здароўе трэба было б паклапаціцца ў нашмат большай ступені. Там, зноў жа, існуе цэлы комплекс фактараў, але перадусім там быў вельмі значны радыяцыйны фон. Самі ўявіце: папрацаваць нават некалькі гадзін на даху энэргаблёку — гэта ўжо незваротныя наступствы для арганізму. Таму зразумела, што здароўе сваё гэтыя людзі ў Чарнобылі не палепшылі. І яны маюць патрэбу ў далейшым назіраньні, бо і надалей многія элемэнты ўплываюць на іх самаадчуваньне».
Лекар Алег Віткоўскі родам з Астравеччыны. Шмат гадоў адпрацаваў па спэцыяльнасьці ў Польшчы, цяпер практыкуе ў Нямеччыне. Па яго словах, тое, што цяпер адбываецца на ягонай малой радзіме, яўна недаацэньваецца кіраўніцтвам краіны:
Сёньня гульню ў „мірны атам“ даводзяць да абсурду
«Разумееце, усе гэтыя працэсы маюць надзвычай доўгатэрміновыя наступствы. Я ўжо не кажу пра тое, што 10–15 гадоў трэба, каб пабудаваць АЭС, але 20 — каб у выпадку чаго патушыць рэактар. Сёньня гульню ў „мірны атам“ даводзяць да абсурду. Тыя ж амэрыканцы даводзяць, што дзьве бомбы, скінутыя на Хірасіму і Нагасакі, яны нібыта ўвогуле нічога дрэннага не зрабілі. Што гэта не паўплывала на наступныя пакаленьні і г.д. Абсурдныя заявы, бо па-сапраўднаму ні ў кога не выклікае сумневу: усе гэтыя лейкозы, усе гэтыя выродлівасьці, уся анкалёгія, якая з усіх бакоў павылазіла, сталі непасрэдным наступствам тых двух ядзерных выбухаў. Нечага падобнага мы можам чакаць і ў нашым выпадку, балазе Чарнобыль — самы яскравы прыклад. Дзе гарантыі, што аб’ект цалкам бясьпечны? На жаль, пануе традыцыйная абыякавасьць: маўляў, пакуль пабудуюць, пакуль запусьцяць, дык ёсьць яшчэ дзясятак гадоў форы, нас гэта ня тычыцца. Але тычыцца ўсіх і кожнага!»
Улады Беларусі лічаць, што наступствы аварыі на ЧАЭС перабольшаныя, што і пацьвердзіла прамінулая чвэрць стагодзьдзя. У адпаведнасьці зь дзяржаўнай праграмай некалькі тысяч гектараў пашы на поўдні краіны, выведзеных з карыстаньня з-за забруджаньня радыенуклідамі, па выніках «інвэнтарызацыі» вернутыя ў абарот.