Люблю езьдзіць цягніком. Можна шмат цікавых людзей сустрэць.
Гэтым разам трапіўся мне па дарозе зь Менску ў Прагу 50-гадовы кіроўца-дальнабойшчык з Баранавічаў, які з-за адсутнасьці турэцкай візы быў вымушаны пакінуць машыну ў Грэцыі і вяртацца адтуль на «перакладных» — праз Баўгарыю, Украіну і Расею. Перагон Менск-Баранавічы быў апошнім адрэзкам ягонага колькідзённага падарожжа.
Разгаварыліся. Я перайшоў на расейскую, каб не адпуджваць і не бянтэжыць суразмоўцу. Чалавек радаваўся, што хутка прыедзе дадому, быў у гуморы, шмат расказваў розных гісторыяў са сваіх падарожжаў. За час сваёй працы — з 1988 году — ён аб’езьдзіў усю Эўропу, Расею ўключна з Сыбірам, пабываў нават у Іране і іншых азіяцкіх краінах.
Зайшла мова і пра стаўленьне замежнікаў да «нашых». І вось гляджу, чалавек кажа, што да «нас, рускіх» лепш за ўсё у Эўропе ставяцца фіны, а астатнія народы заходняй часткі кантынэнту «намі» пагарджаюць і на «рускіх» проста нажываюцца.
Пытаюся ў яго, дзе ён, пасьля таго, як аб’езьдзіў столькі краінаў, хацеў бы жыць. Адказвае, у Расеі. Пытаюся, чаму? Адказвае: «Не знаю, возможно потому, что она большая». І дадае: «И вообще, там проще. Дашь полицейскому 50 рублей і едь куда хочешь, никто тебя не трогает, а в Европе — законы, штрафы, санкции, запреты...» А пасьля пачынае захапляцца: «Я вот недавно в Тюмени был, знаете, какие там дома? Лучше, чем в Москве, такая красота! Так красиво всё строится...»
Тут я пачынаю яму казаць, што ня ўсё ў Расеі так добра, што краіна сядзіць на нафта-газавай ігле і зусім не рэфармуе эканоміку, што ў сьвеце памалу пачынаецца сланцавая рэвалюцыя і праз 15-20 гадоў з-за падзеньня коштаў на вуглевадароды Расея можа збанкрутаваць, як гэта адбылося з СССР у 80-я гады. І тут мой суразмоўца вельмі ўпэўнена і нават высакамерна кажа:
«Ничего такого не случится, как была Россия так и будет. Веками Россия была самой сильной и самой богатой, и только у неё были золотыя купола, и все на неё ходили воевать, а она ни на кого не нападала... Ничего и сейчас не случится. Всё будет хорошо».
Давялося мне прызнацца ў сваёй гістарычнай адукацыі, расказаць пра расейскія войны XV-XVII стагодзьдзяў, пра захоп Полацку, пра Патоп, заваяваньне Сыбіру, падзелы Польшчы... У адказ я пачуў: «Ну да, знаю, слышал... Ну что ж, все воюют...»
Я таксама параіў яму, калі ён будзе наступны раз у Баварыі, зьвярнуць увагу на старадаўнія каталіцкія храмы ў тамтэйшых мястэчках і вёсках — там восем зь дзесяці касьцёлаў на вежах маюць зусім праваслаўныя купалы, і дадаў, што гэта ўнівэрсальная хрысьціянская традыцыя. Але баранавіцкі расеец тут жа ўсумніўся: «Это они у России взяли...»
У адказ на гэта я сказаў, што добра яму адчуваць сябе расейцам, маўляў, да моцнай краіны належыць, а вось я і мае сваякі лічым сябе беларусамі і паміж сабой размаўляем па-беларуску. Тады кіроўца сказаў клясычнае «Нет, ну я тоже белорус». І далей пачаў апраўдвацца: «Просто понимаете, там, за границей, для них мы все — и украинцы, и азербайджанцы, и белорусы — все русские...»
Я кажу, што вось едзеце дадому, ня скончыўшы рэйсу з-за праблемаў зь візай, і ня думаеце, што візаў магло б зусім ня быць, каб Менск праводзіў іншую палітыку. А ён у адказ: «А мне с визами ещё лучше. Я из-за визы отпуск имею каждый год летом. Так подгадал, что моя годовая всегда летом заканчивается. Пока делаю новую, месяц отдыхаю».
А я гну сваё. Расказваю пра знаёмага бізнэсмэна з Масквы, які адчыніў у Цьвярской вобласьці паляўнічую гаспадарку і дзівіцца-жахаецца станам навакольных вёсак — ні дарог, ні газу, ні мастоў праз рэчкі, зямля закіданая, ніхто яе не абрабляе, п’юць. А ў нас, кажу, паглядзіце, Карэліцкі раён, напрыклад (а маці баранавіцкага патрыёта Расеі і мой бацька — якраз з Карэліччыны). У вясковых хатах — шклопакеты, асфальт на дарогах, вада і газ у дамах, мой стрыечны брат саўну маці у былой каморы збудаваў — ня горш за люксавае жытло ў Менску выглядае. Кажу, маўляў, яшчэ ў савецкі час нашы вобласьці выраблялі мяса на душу насельніцтва болей, чым ЗША — там было 120 кіляграмаў на чалавека, а ў нас было па 130-140 і болей. Кіроўца згаджаецца, пачынае расказваць, што яшчэ ў савецкі час вазіў у Нямеччыну кішкі зь беларускіх фэрмаў — бо самім зашмат было. І, бачу, гаворыць пра гэта з гонарам.
Значыць, троху прабівае. Але не да канца. Усё роўна глядзіць і думае толькі пра Расею. Добра там, камфортна і прыгожа. Яго дачка скончыла ВНУ ў Санкт-Пецярбургу і там засталася. Сам бадзяецца па сьвеце, скардзіцца, што зарабляе ўсё менш і менш, мучыцца ад штрафаў, якія яму ўсё часьцей даюць у Аўстрыі ці ў Францыі.
Расея — яго КУЛЬТУРНЫ ўзровень, яго прыроджанае (як родавая траўма) КУЛЬТУРНАЕ асяродзьдзе і КУЛЬТУРНАЯ глеба. Часткаю гэтай культуры, як вядома, зьяўляецца традыцыйнае невыкананьне законаў. Таму баранавіцкаму кіроўцу ў Эўропе дрэнна, а ў Расеі — не. І гэтая ж родавая траўма, дарэчы, зьяўляецца прычынай усяго, што цяпер робіцца ў Беларусі, дзе ўлада і чыноўнікі толькі ГУЛЯЮЦЬ у законы, а не выконваюць іх. Палітыка выходзіць з нашай культуры, а не наадварот.
У патрыёце Расеі з Баранавіч я бачу чарговае пацьверджаньне думкі, што ўсьлед за расейскімі мовай і царквой у галовы беларусаў прыходзіць мінімальны набор кітчавых расейскіх нацыянальных мітаў, якія дазваляюць гэтым людзям вельмі камфортна чуцца і нават ганарыцца сваёй «вялікай Расеяй». Гэта — былыя беларусы, а цяпер — расейцы. І наўрад ці некаму ўдасца стварыць для іх беларускую культуру на расейскай мове і вытварыць у іх нейкую расейскамоўную беларускую тоеснасьць зь беларускім расейскамоўным дзяржаўным патрыятызмам. Такі патрыятызм — не канкурэнт расейскаму, у іх розныя вагавыя катэгорыі, і таму першы непазьбежна прайграе другому.
Надзею магла б даць поўная інфармацыйная свабода і свабодная прапаганда беларускай гісторыі і культуры, падтрыманая дзяржавай. У цяперашніх умовах гэта гучыць амаль утапічна. Але небезнадзейна. Беларусы гнуткі, плястычны і кан’юнктурны народ, да гэтага нас прывучылі вякі чужога панаваньня. І мову сваю мы любім па-беларуску — сьціпла, някідка і без празьмерных дэманстрацыяў. Я вось схадзіў у Менску ў некалькі тэатраў, у тым ліку ў расейскі. У залі і фае я падкрэсьлена (больш чым звычайна трэба) размаўляў па-беларуску: «Выбачайце, калі ласка. Дазвольце прайсьці», «Авой, прабачце, не заўважыў...» і так далей. І кожны раз мне адказвалі па-беларуску. Некаторыя проста і натуральна, а іншыя старанна-няўмела, але падкрэсьлена. І прыязна пры гэтым ўсьміхаліся...
Таму слухаючы размовы расейскага патрыёта з Баранавіч, я думаў пра два мэмуары, якія прыгадаліся мне ў гэты побыт у родным горадзе.
Адзін мэмуар належыць віленскаму беларусу Вітаўту Тумашу, які разам зь іншым суродзічамі прыехаў у 1941 годзе ў толькі што акупаваны немцамі Менск. На пытаньне па-беларуску, як прайсьці на тую ці іншую вуліцу, менчукі палохаліся, бянтэжыліся і кідаліся ўцякаць ад беларускамоўнага як ад пракажонага або нямелі і нічога ўцямнага не адказвалі. Так моцна трываў у іх жывёльны страх перад беларускім словам, выкліканы пагромам беларушчыны ў 30-я гады. Людзі натуральным чынам баяліся аказацца нават знаёмцам нейкага беларускамоўнага чалавека.
Другі мэмуар належыць Валянціне Саўчук, украінцы з паходжаньня, якая ў сакавіку 1945 году маладой дзяўчынай разам з маці прыехала ў Менск і ўпершыню пачула, як яна казала, «мэлядычную, лірычную і мяккую» беларускую мову — на ёй гаварылі на вуліцах (і адказвалі прыежджым). А прайшло толькі тры гады акупацыі, падчас якой беларуская мова была вернутая ў грамадзкі ўжытак, у сфэру адукацыі і культуры. Усяго тры гады.
А што было б без акупацыяў? У сэнсе, што яшчэ будзе...
