Хабовічы. Па сьлядах забытага паэта

Пасьля выхаду перадачы пра Дывін ваш пакорны слуга атрымаў ліст ад кобрынскай краязнаўцы Ніны Марчук. Зь ліста вынікала, што, распавядаючы пра УПА і змаганьне за Ўкраіну, я абмінуў увагай постаць мясцовага паэта Васіля Бойціка. Псэўданім — Іван Хміль. А безь яго карціна будзе яўна няпоўнай. Так дзякуючы Ніне Марчук я даведаўся, што кобрынская зямля была радзімай ня толькі УПА, але і ўкраінскіх паэтаў.

Кароткі жыцьцяпіс нашага героя такі. Васіль Лагадзюк-Бойцік нарадзіўся ў мястэчку Хабовічы ў 1897-м годзе. Скончыў тут народную ўкраінскую школу. Падчас 1-й усясьветнай разам зь сям’ёй быў у Томску. У Сыбіры загінулі яго бацькі. Па вяртаньні на радзіму працаваў на зямлі, стварыў бібліятэку, зьбіраў фальклёр, арганізаваў драматычны гурток. Вучыў дзяцей украінскай мове ў вёсцы Балаты. Цудам пазьбег арышту ў 40-м, калі ў навакольлі было арыштавана 30 настаўнікаў. Падчас акупацыі выкладаў украінскую мову ў Хабовіцкай школе. Затым уступіў у шэрагі УПА. Далей была эміграцыя. Спачатку тырольскія Альпы, а па вайне — ЗША. Там выйшлі дзьве ягоныя кнігі: «Гомін Полісся» і «Іду з кобзою». Памёр у 1974-м годзе.

Падарожжа Свабоды ў Хабовічы, Балаты, Павіцьце і Дывін

Сюрпрызы пачаліся адразу. Здавалася, з дня ягонай сьмерці прайшло амаль 40 гадоў. А зьехаў ён 70 гадоў таму. Але першы ж мужык, вясёлы гаварун гадоў сарака, якога я перастрэў у Хабовічах, паказаў мне, дзе была ягоная хата. Быццам гаворка ішла пра чалавека, які толькі што зьехаў у райцэнтар.

— Васіль Бойцік.

— Што? Во хата яго. Той, шо ў Амэрыку ўцік. Мне бацька расказваў. У яго ж кныжка ёсьць. Недзе ёсьць. Я чытаў яе!

Да размовы далучыўся 80-гадовы дзядок. Які таксама за саветамі чытаў кнігу Васіля Бойціка. А цяпер уявіце карцінку. Пакуль у сталіцах імпэрыі зачытваюцца самвыдатаўскім Салжаніцыным, у Хабовічах па руках ходзіць выдадзеная ў ЗША кніга ўспамінаў ворага савецкай улады.

— А людзі ведалі, што Васіль Бойцік пісаў вершы?

— Пісаў! Він настаўнікам быў! Він кныжку напісаў. Я праглядваў. Він там пісаў, як хаваўся.

— А як яна да вас патрапіла?

— Внукові прыслалі. Він в Амэрыцы напісаў гэту кныжку.

— Вы адмыслова пайшлі да ўнука ягонага — «дай пачытаць»?

— Не, яна па руках хадыла.

— Цікава, што людзі яго памятаюць і ведаюць.

— Кныжка! Кныжка!

Чым далей я гаварыў з хабовічцамі, тым болей зьдзіўляўся. Кніга былога байца УПА пра міжваенныя часы і акупацыю перадаецца з рук у рукі. Чытацкая аўдыторыя расьце. І ніхто нікога не здае. Гаворыць жыхарка Хабовічаў Людміла Мікалаеўна.

— Мне мама расказвала, што стаіць і нешта сачыняе. Я чытала ягоную кніжку. Ён апісваў сваю вёску. Як ён тут гадаваўся, як бацька браў яго сеяць, як Богу маліўся. Ён усё апісваў. І як ён праз акіян плыў. І песьні ўспамінаў.

У размову ўступае муж гаспадыні Фёдар Фёдаравіч. Які добра памятае ня толькі кнігу, але і аўтара.

— Він толькі за Ўкраіну. Я яго памятаю. Пісьменны чалавек. Вучыў дытэй. У той час такога пісьменнага не было ў Хабовічах. Вучыў дытэй украінскай мове. А ў Дывіне він быў пры немцах перамоўшчыкам. Нямецкую мову ведаў. І як немцы адступалі, він разам зь імі. Заіхав дахаты. Разьвітаўся. І доўга яго не чуты было. Пасылкі слаў адтуль сваякам. А жонку яго і сына вывезьлі. На Салаўках былі.

У пошуках сьведак я быў паехаў у Балаты, дзе да вайны выкладаў наш герой. Былых яго вучняў не знайшоў. Але адну ўнікальную дэталь паваеннага часу мне распавяла балатоўская пэнсіянэрка Ніна Сьцяпанаўна Курышка. Пра тое, як яе, і ня толькі яе, бацькі, якіх новая ўлада прымусіла запісацца беларусамі, сваіх дзяцей запісвалі ў мэтрыкі ўкраінцамі.

— Я і сама не разумею. Чаму бацька беларус, маты беларуска — а я ў пасьведчаньні аб нараджэньні запісаная ўкраінкай. Я не разумею, чаму так запісвалі дытэй. І ня я адна. Наш год. Мніга такых маіх друзей. А ўжо як пашпарт атрымлівала, запісалася беларускай. Ну якая я буду ўкраінка, калі я нарадзілася тут?

Падарожжы Свабоды. Ніна Курышка

— А ў якім годзе яны запаўнялі гэтыя мэтрыкі?

— У 48-м годзе.

— Калі б яны запісаліся ўкраінцамі, у іх былі б вялікія праблемы.

— Можа і так, я ня знаю.

— А яны з вамі пасьля гаварылі на гэтую тэму?

— Не. Я і сама ня знаю, чаму так. Нічога не гаварылі. І я сама ня знаю, навошта было так рыбыты.

— А вы са сваімі сяброўкамі, аднагодкамі, абмяркоўвалі гэтую тэму — хто вы ёсьць?

— Не. А якая розьніца?

Да вайны ў Балатах вучыўся стары Дзьмітрый Клімук. Але ня памятае выкладчыка ўкраінскай мовы.

— Нас вучылі на польскай мове. Ох, настаўнік быў! Харошы. Каб ведаў, дзе ён пахаваны, паехаў бы пакланіцца на яго магілу. Так ставіўся добра да дзяцей. Але вайна. Як пайшоў, так і пайшоў.

— А падчас акупацыі была школа?

— Была. Усякае тут было. Пачыналі з рускай, пасьля білоруська. Пасьля ўкраіньска. Чаго толькі не было.

А пасьля стары Клімук вырашыў пачытаць мне любімы верш. І чытаў з такой сьлязой, што мяне прабілі дрыжыкі.

Рідн­ий край та рідну мову не віддам нікому

Зачараваны гэтай гісторыяй, я вырашыў затрымацца на Кобрыншчыне. Карцела знайсьці тую старую кнігу. Былы настаўнік, знаёмы нам па перадачы пра Дывін, Афанасій Гапановіч, паведаміў, што кніга можа знаходзіцца ў ягонага сваяка ў Кобрыне, Антона Гапановіча. Высокі, сівы, арыстакратычнага выгляду пан Антон гасьцінна мяне прыняў. Але расчараваў адразу, сказаўшы, што кнігі ў яго няма.

— Што тычыцца гэтай кніжкі, яна мяне зацікавіла, бо я помню Бойціка, помню яго брата. Ён загінуў. Адзін з паўстанцаў УПА пазьбег заключэньня і памёр сваёй сьмерцю. Усе прайшлі празь лягер. Праўда, ня ўсе. Некаторыя падчас бою скончылі жыцьцё самагубствам. Не здаліся. Апынуліся ў загоне. Ні туды, ні сюды.

— Шкада людзей гэтых.

— Ведаеце што. Людзей немагчыма навучыць, пакуль чалавек сам ня пройдзе праз гарніла пакут. Быў выбар для маладога пакаленьня, каму 18 гадоў і вышэй. Дома ты ня будзеш. Альбо цябе ў Германію забяруць, альбо ў савецкія партызаны, альбо ва УПА. Але дома ты ня будзеш. І не бяруся судзіць. Ні хто партызаніў, ні тых, хто ў Германіі на працы. Быў выбар.

Падарожжы Свабоды. Афанасі Гапановіч

Наступным пунктам маіх пошукаў была вёска Павіцьце, дзе настаяцелем мясцовай царквы служыць праўнук нашага героя Віктар Бойцік. Сярэдняга веку, добразычлівы сьвятар прыняў мяне ў драўляным палескім храме.

— Вы калі былі маленькім, вам расказвалі, хто быў ваш прадзед? Ці гэта было табу?

— Пакуль быў маленькім. Так. Быў ня той час.

— На вашага прадзеда ў сям’і не было крыўды? Што адступіў, уцёк у Амэрыку?

— Не. Нам цяжка судзіць гісторыю. Яны адстойвалі сваю зямлю, свой уклад.

— Ці захавалася нейкая спадчына прадзеда? Кнігі ці вершы?

— Гэта вельмі складанае пытаньне. Бо памёр ён у часы саветаў. Ён дасылаў пасылкі. Дзяліліся з паштальёнамі. Штосьці даходзіла, штосьці не. Сябры напісалі, што пахавалі як нацыянальнага героя. Прыслалі фатаздымкі. Магіла, на ёй трызубец. Напісалі, што вышлем яго працы. Які час быў! Хто б іх прапусьціў? Праз эмігрантаў, у асноўным праз баптыстаў, тое-сёе сюды трапіла. Мы толькі маглі выпрасіць у Дывіне ў адной бабулі. Можа, па маладосьці ў іх было каханьне. Яны перапісваліся. Была адзіная крыўда прабабулі. Што ён сышоў. Яна разумела, што ён недзе гуляе. Яна з-за яго пацярпела. Высылка.

Як высьветлілася, па руках хадзіў не адзін асобнік.

— А што за кніга хадзіла?

— «Гомін Полісся». Мы яе пачыталі. Праходзіць час. Адзін чалавек з Хабовіч прывозіць кнігу з Чэхіі. Тую саму кнігу. Ён яе ўбачыў у кнігарні. Пачаў гартаць, знайшоў там і пра свайго дзеда, цікава Хабовічы апісваюцца. Ён купіў і прывёз сваім бацькам. Яны ж нам пазванілі. Пра нас, пра Хабовічы. Мы давай прасіць — знайдзі і нам. Ён знайшоў. Яна зараз недзе па сваяках ходзіць.

— У вас яе няма?

— У мяне няма.

— Вы ня памятаеце хоць адну страфу?

— Хоць забіце. Разумееце, сваякоў ня так многа, але кожны хоча пачытаць. Я ўсё лаўлю момант, калі ж яна будзе ў маіх руках. «Краса незбагненна Полісься. Яка в яві, така і в сні».

У мяне ўсё болей складалася ўражаньне, што вяскоўцы хаваюць дарагую ім небясьпечную кнігу ад чужых вачэй. На маё зьдзіўленьне, аказалася, што тая жанчына, да якой, па чутках, меў пачуцьцё паэт і зь якой актыўна перапісваўся, па сёньня жыве ў Дывіне. Мяне ласкава пагадзіўся праводзіць да яе стары Афанасій. Марыі Сьвідуновіч 90 гадоў. Але гэта той выпадак, калі гады ўжо ніяк не заўважаюцца. Якая памяць! Які жывы позірк! І абсалютна малады голас.

— Тая кніжка прыйшла мне. І там усё тагдашняе. Таго часу. Напісана нават, як па-вулічнаму завуць людэй у нас. Па нашым раёне ўсё там ёсьць. Фатаздымкі. Быў такі замкультуры Выргун Вася, то він там е на фотографіі. Яго замучылі ў лягеры нашы, НКВД. Яна мне напомніла ўсё маё жыцьцё. Твій бацька і Бойцік не далі мяне ў Германію забраты. Анцута быў загадчык магістрата. Я там была сакратаром-машыністкаю. Яны мяне ўзялі, і я так перажыла Германію.

— А якія дакумэнты вы друкавалі?

— Любыя. Напрыклад, у вас трэба ўзяць трое авечак. Але я як друкую, я паведамлю дзядзькові. І нават я асвабадзіла два чоловікі ўночы. І мяне ледзь не повісілі. Ці то патроны, ці штосьці знайшлі воны.

Вось табе і бабуля. Былая машыністка магістрата, якая папярэджвала людзей пра небясьпеку і нават ратавала жыцьці! Але, вядома, і ў пані Марыі кнігі не аказалася.Старая прынесла лісты Івана Хміля з далёкай Амэрыкі.

— Дорога землячка пані Маруся. Хотэлося богато напісаты, цілу повість. Про сэбэ і про тэбэ. Ды хто будэ чітаты, колы люды в погоні за добробутом. Прыгадваў тэбэ в Кобріне в 1940-м році. Ты стояла тоды ванком проці аптэкі Шыдловського. Мінуло чэтвэрть століття. Ты пішла своею дорогою, а я своею.

— Мніго було. Але іх не шановала. А цій на память оставіла.

На маё шчасьце, сярод лістоў знайшліся і вершы забытага паэта. Вершы, якія ён дасылаў ёй. Вось паслухайце некалькі строфаў.

Васіль Лагадзюк-Бойцік

Тую кнігу трэба абавязкова вярнуць на сьвятло. І ня толькі дзеля паэзіі. Нас там могуць чакаць вялікія сюрпрызы адносна найноўшай гісторыі Заходняга Палесься. Пра якую мы так мала ведаем. Ці саромеемся ведаць.