Пасьля леташняй тэрарыстычнай атакі на ЗША ў гісторыі застануцца ня толькі наступствы і ўрокі, але і сьмяротна прыгожая відэакарцінка, якую паводле сілы ўзьдзеяньня можна параўнаць хіба што з кадрамі ядзернага грыба над Хірасімай альбо акіянскіх цунамі, што зьлізваюць з твару зямлі цэлы горад. Нездарма ж нехта назваў атаку 11 верасьня галоўным пэрформансам усіх часоў і народаў. Словам, відовішча атрымалася запамінальнае на ўсё жыцьцё. Мне згадаліся радкі з "Маленькіх трагедыяў" Пушкіна:
Всё, всё, что гибелью грозит
Для сердца смертного таит
Неизъяснимы наслажденья...
Гэта як доказ таго, што сьвет сапсаваўся ня год таму.
Між іншым, і матывы тэрарыстаў, і поўная карціна таго, што там адбывалася – усё гэта так і застаецца ў дапушчэньнях. Зусім дакладнае інфармацыі няма і, магчыма, ня можа быць. Таму, калі тэракт і напраўду тое самае, што пэрформанс, варта папытацца ў пэрформэраў пра тое, чым кіраваліся, чаго дамагаліся і на што спадзяваліся тэрарысты. З гэтай мэтай я запрасіў у сёньняшнюю перадачу тэарэтыка і практыка пэрформансу Артура Клінава. Але гутарка зь ім крыху пазьней. А пакуль мы выпрабуем яшчэ адзін спосаб пранікненьня ў сутнасьць зьявы – пагаворым пра карані, перадусім – пра беларускія карані, якія, аказваецца, бываюць ня толькі ў расейскіх царазабойцаў, але і ў змагароў Алаха з сумнавядомай Аль-Кайды. Нездарма прафэсар Адам Мальдзіс назваў нашу Беларусь краінай клясычнага тэрарызму. Вось як камэнтуе гэткае вызначэньне анархіст і дасьледчык тэрарызму, галоўны рэдактар газэты "Навінкі" Паўлюк Канавальчык, зь якім размаўляў Севярын Квяткоўскі:
***
(Квяткоўскі: ) "Рэдактар Паўлюк Канавальчык – анархіст, але не бамбіст. Ягонае выбуховае рэчыва – газэта "Навінкі". Яшчэ Паўлюк – аўтар дапаможніка з гісторыі анархізму й адпаведна – гісторыі тэрарызму.
Канавальчык мяркуе, што Беларусь сёньня зусім не падобная да "краіны клясычнага тэрарызму". Калі ЭТА, ІРА або карсыканцы вядуць барацьбу за незалежнасьць, так бы мовіць, у чыстым выглядзе, дык беларусы заўжды спалучалі змаганьне за незалежнасьць з пэўнай сацыяльнай ідэяй. Лідэр беларускіх анархістаў усьцешаны такой сытуацыяй:
(Канавальчык: ) "Дзякуй Богу, а то можна ўявіць сытуацыю, калі пад адхон ляцяць цягнікі мэтро толькі таму, што большасьць пасажыраў гаворыць па-расейску".
(Квяткоўскі: ) "За дзесяць гадоў незалежнае Рэспублікі Беларусі мы не прыгадаем ніводнага свайго клясычнага тэракту. І вобраз беларускага змагара застаецца ўзьнёслым і сьветлым. Гэта шматаблічны Мірон, які вывешвае нацыянальныя сьцягі на недасягальнай вышыні".
(Канавальчык: ) "Дзякуй Богу, што праблема нацыянальнага вызваленьня заўсёды была ня вузкай, а шырокай і плюралістычнай, якая мела на ўвазе дыскусію. А дзе ёсьць дыскусія, няма месца фанатызму. А фанатызм – сур'ёзная перадумова для тэрарыстычнае дзейнасьці".
(Квяткоўскі: ) "Выходзіць, Беларусь яшчэ не дасьпела да сваіх фанатыкаў, і адпаведна – да пачварных праяваў?"
(Канавальчык: ) "Я хачу спадзявацца, што мы пазьбеглі гэтага ўсяго на працягу свайго разьвіцьця й ідзем далей у кірунку, дзе ня будзе месца вузкалобаму крываваму тэрарызму ў клясычным вызначэньні, пад якім ён разумеецца большасьцю грамадзянаў".
(Квяткоўскі: ) "Канавальчык ды іншыя анархісты не ўжываюць панятак "тэрарыст". Да кожнага канкрэтнага выпадку знаходзяцца свае вызначэньні – паўстанец, партызан, рэвалюцыянэр, альбо па-просту змагар. На думку Канавальчыка, "барацьба з тэрарызмам" вельмі выгадная дзяржаве, бо разьвязвае чыноўнікам рукі.
Пасьля першых тэрактаў у Маскве беларускае кіраўніцтва таксама вырашыла пазмагацца з тэрарыстамі. Зладзілі адмысловую міліцэйскую апэрацыю. У выніку зь менскіх паддашкаў, заседжаных галубамі, і скляпеньняў – кацінага царства – вывалаклі на сьвет некалькі соцень бамжоў, якіх, бадай, пры жаданьні можна залічыць і да тэрарыстаў. Напрыклад, за смурод, які сыходзіць ад некаторых небаракаў.
Пасьля верасьнёвае трагедыі ў Амэрыцы афіцыйны Менск разам з "цывілізаваным сьветам" узмацніў антытэрарыстычныя захады. Цяпер, напрыклад, у менскім мэтро раз-пораз нагадваюць не забывацца на рэчы і паведамляць пра падазроныя пакункі.
У Менску ня можа быць землятрусу й патопу. Менск ніколі не атакуюць зграі дзікіх малпаў, як сталіцу Індыі Дэлі, і да небасягаў кшталту нью-ёрскага Гандлёвага цэнтру нам яшчэ далёка. Нават трагедыю на Нямізе зрабіла ня столькі надвор'е, колькі самі людзі. Дык якіх тэрарыстаў баяцца ўлады?
Мала хто верыць у рэальнасьць "Беларускага Вызвольнага Войска", што ўзяло на сябе адказнасьць за выбух на газаправодзе ў сярэдзіне 1990-х. А выбух у двары расейскае амбасады перад леташнімі выбарамі выглядае зусім несур'ёзна. Увогуле, што значыць "быць тэрарыстам"?"
(Канавальчык: ) "Быць тэрарыстам" – гэта дзейнасьць, гэта не выпадковы акт. Тэрарызм – гэта штодзённая, мэтанакіраваная, пасьлядоўная дзейнасьць па запужваньні ворага".
На думку Паўлюка, рэальных беларускіх тэрарыстаў можа спарадзіць толькі расейская акупацыя. Калі цяпер усе мы беларусы з рознымі палітычнымі поглядамі, дык у выпадку аншлюсу дзяржаўныя чыноўнікі ператворацца ў расейцаў, і стануць падвойнымі ворагамі.
"Нельга дапускаць аб'яднаньня й пладзіць адчайных, бо тэрарызм – крок бясьсільля", – сказаў на разьвітаньне Паўлюк Канавальчык, і засеў рыхтаваць нумар "Навінак", прысьвечаны тэрарызму й ягонаму выкрыцьцю".
***
(Дубавец: ) “Дарэчы, калі клясычны беларускі тэрарызм быў найчасьцей у гісторыі адказам на акупацыю краіны, дык сёньняшняя сытуацыя зусім аб'ектыўна правакуе нас усіх на гаворкі пра тэракты. Усіх, у тым ліку і прафэсара Мальдзіса. Вось як пракамэнтаваў гэта мой калега Віталь Каракорскі:
(Каркорскі: ) "З нагоды гадавіны жахлівых падзеяў у Нью-Ёрку натуральна расьце хваля ўсялякіх публікацыяў на тэму вытокаў тэрарызму. Здаецца, нават пачалося своеасаблівае спаборніцтва за права быць "радзімай сланоў". Тут наперадзе Расея. На разнастайных форумах цалкам магчыма прачытаць – ледзь ня з гонарам: гэта мы, расейцы, у 19 ст. падаравалі чалавецтву палітычны тэрарызм. А калі хто-небудзь з апанэнтаў скажа пра Брута з Цэзарам ці нават пра Каіна з Абэлем, дык у адказ гучыць наступная рацыя: мы, расейцы, падаравалі чалавецтву СУЧАСНЫ палітычны тэрарызм. Ня будзем спрачацца наконт таго 19-вечнага тэрарызму. Бо добра памятаем значна больш сучасны расейскі тэрарызм у 20-м стагодзьдзі: палестынцаў, чырвоныя брыгады ў Італіі, рэспубліканцаў з Паўночнай Ірляндыі і г.д. Ня будзем абурацца, нават калі расейцы, па сваёй старой звычцы ўсё беларускае называць сваім, нашага Грынявіцкага ў расейцы запісалі. Хай будзе гэты ці то дробны шляхціц ці то хрышчаны жыд з майго роднага Бабруйску расейцам. Але зафіксуем: магчыма ёсьць у міжнародным тэрарызьме і беларускі, як кажуць, сьлед. Вось і ўплывовая літоўская газэта на мінулым тыдні надрукавала вялізны артыкул пра тое, што сваю “Аль-Каеду” славуты Усама прыдумаў ня сам, а, нядобры плягіятар, зрабіў кальку з раману Айзэка Азімава "База" (па-арабску “Аль-Каеда”). А знакаміты пісьменьнік-фантаст Азімаў, як вядома, паходзіць з Заходняй Беларусі. Дарэчы, ён-такі дакладна ня дробны шляхціц.
Самае небясьпечнае тут, што камусьці ў Беларусі тэорыі пра беларускія карані тэрарызму могуць ствараць пэўную спакусу, што, асабліва на фоне абвешчанага Пуціным аншлюсу, хтосьці можа вырашыць, што менавіта пластыд і калашнікаў – гэта будзе наш асымэтрычны адказ, што хто-небудзь пачне шукаць у міжнародных канвэнцыях артыкулы пра права нацыі на паўстаньне, што, маўляў, кроў цэмэнтуе нацыю. Усё так, і кроў цэмэнтуе, і права на паўстаньне ёсьць і выйсьця, здаецца, іншага няма. Але ёсьць яшчэ й такая рэч, як каштоўнасьць чалавечага жыцьця. Магчыма, таму расейцам ня вельмі складана было чачэнаў – цэлую нацыю – зрабіць перад вачыма ўсяго сьвету тэрарыстамі, што былі – насамрэч былі – публічныя шарыяцкія пакараньні на плошчах фактычна незалежнае Джахаргалы (Грознага). Ці трохі зь іншай, як той казаў, опэры. У былой Югаславіі падчас вайны ўсё было зразумела: сербы – агрэсары, басьнякі ды харваты – ахвяры. А толькі судзяць сёньня як ваенных злачынцаў і сербаў, і харватаў, і басьнякоў. Бо калі ёсьць вайна, ёсьць і ваеннае злачынства. А калі ўжо ідзецца пра карані, дык беларусам іх і шукаць ня трэба. Вось яны: Літоўскі Статут, Канстытуцыя 3 Траўня, Біблія ўрэшце рэшт".
(Дубавец: ) “Віталь Каракорскі нагадаў пра беларускія карані Аль Каеды.
Анархіст Канавальчык назваў матыў тэрарызму – увесь час нагадваць ворагу пра сябе. А ёсьць яшчэ помста або патрэба сатысфакцыі. Такія дысцыпліны не праходзяць у школе, але кожны некалі адчуваў нешта такое. Напрыклад, у краме, дзе цябе крыва абслужылі, ня раз узьнікала жаданьне разьнесьці тую краму ў паветра...
Тэрарызм – ад бясьсільнасьці. Між іншым, якраз у гэтай самай бясьсільнасьці карэніцца славутая беларуская рахманасьць. Гэта значыць, што наша мэнтальная схільнасьць да тэрарызму – другі бок нашае мэнтальнае талерантнасьці. Удалося зладзіць тэракт – і ты – беларус-змагар, не ўдалося – і ты беларус памяркоўны, талерантны, рахманы.
Акцыі рахманых мы назіраем увесь апошні час. Гэта, да прыкладу, палітычныя галадоўкі. Толькі атрымаў тэрмін – адразу абвяшчаеш пра адмову есьці. Галадоўка – нібы тэракт на знаніцу. Во памру ў турме і ўжо гэтым пакажу ўсяму сьвету, які гад наш прэзыдэнт. А вось як гэта ўспрымаецца збоку. Гісторык Сяржук Вітушка – таксама галадоўшчык. Толькі ня есьць ён дзеля аздараўленьня і таму, натуральна, ня робіць з свайго галадаваньня акцыі.
(Вітушка: ) "Ледзь не штодня чуваць паведамленьні пра тое, як беларускія суды за бяскрыўдныя, здавалася б, акцыі пратэсту садзяць людзей у турму. І вельмі часта гэтыя асуджаныя сталі абвяшчаць галадоўкі. Бадай ніводнага дня не праходзіць, каб нехта ў нас не галадаваў. Галадоўка пратэсту сталася ўжо звыклым фактам палітычнага жыцьця сучаснае Беларусі. Па шчырасьці, мяне гэты факт страшэнна злуе. Рэч у тым, што я сам галадаю. Мяне, праўда, ніхто ў турму ня садзіць і галадаю я не дзеля пратэсту, а дзеля здароўя. Практыка мая пакуль невялікая – болей за 7 дзён я яшчэ не галадаў, яшчэ толькі вучуся гэтаму спосабу натуральнага аздараўленьня, але тэорыю вывучаю старанна. І сьвярбіць мне назваць рэчы сваімі імёнамі. Матывы нашых палітычных галадоўшчыкаў, напэўна, найбольш красамоўна выказаў Славамір Адамовіч. Памятаеце, як ён галадаў усухую? "Толькі воля чалавека можа перамагчы!" Няздольныя перамагчы Лукашэнку, нашыя апазыцыянэры хочуць хаця б маленькай перамогі, хоць бы сабе над зьвярыным інстынктам есьці, есьці, есьці. Але як гэта недарэчна. Гэтым сваім актам галадоўкі ў турме яны насамрэч дэманструюць не сваю волю, ня сілу, не перамогу. Яны дэманструюць слабасьць, дурасьць, паразу. Галадаць у турме – гэта адназначна шкодзіць свайму здароўю. Няма сьвежага паветра, няма магчымасьці рухацца, прыняць душ, рабіць іншыя неабходныя працэдуры. І калі называць рэчы сваімі імёнамі, у гэтых гора-галадоўшчыкаў вось якая матывацыя: няхай мне будзе горш, але ўсе пабачаць, якія вы благія. Недзе я гэта ўжо чуў. Так дзеці малыя, адчуўшы непераможную сілу дарослых, выпальваюць пагрозу: вось памру, тады паплачаце! Той жа супярэчлівы Славамір Адамовіч у сваім "Турэмным дзёньніку" сам сябе аспрэчыў: галоўнае выжыць і выйсьці. Малайчына, і выжыў, і выйшаў, і перамог, забіўшы прэзыдэнта. Карацей кажучы, галадайце, хлопцы, але галадайце на здароўе. Галадайце не ў турме, галадайце на волі – дзеля гартаваньня сваёй волі, дзеля аздараўленьня свайго цела. А будзеце мець волю і сілу – тады пераможаце".
(Дубавец: ) “Мы, бадай, так і задушыліся б у гэтай дылеме паміж узрываньнем супэрмаркету зь няветлай прадавачкай і дэпрэсіяй ад уласнае бясьсільнасьці, гэтымі самымі галадоўкамі, калі б не знаходзіўся трэці шлях. Гэта культура. Вось, можа быць, самая практычная і самая ўдзячная роля культуры – быць трэцім шляхам паміж тэрарыстам і тэрактам.
Італьянец Д'Анунцыо, расеец Маякоўскі, беларус Адамовіч – гэта ж чыстыя тэрарысты, пачынаючы ад тыпажу і сканчаючы імпульсам насаліць гэтаму сьвету зь ягоным нялюдзкім укладам. Гэтае жаданьне аж фантануе ў іхных вершах. І калі паэзію ацэньваць перадусім паводле аб'ёмаў закладзенай у яе энэргіі, менавіта тэрарысты акажуцца на Алімпе вышэй за ўсіх.
Але вершаў бывае недастаткова. Нездарма згаданыя тры паэты праявілі сябе і ўчынкамі таксама: адзін узначаліў вайсковы паход, другі застрэліўся, а трэці амаль год адседзеў за кратамі, правёўшы такую сухую галадоўку, што ад адной інфармацыі пра яе можа пасівець галава.
І вось тут (культура не стаіць на месцы) зьяўляецца новы жанр. Чысты тэракт. Пэрформанс. Хіба што пэрформанс не прыносіць ахвяраў. Іншы раз нават у адной зьяве можна ўбачыць і тэракт і пэрформанс адначасова. Варта згадаць славутага Мірона, які па начох вывешвае бела-чырвона-белыя сьцягі на недаступных вышынях. З гледзішча ўладаў гэта тэракт, з гледзішча патрыётаў – подзьвіг, а з гледзішча ўсіх астатніх – відовішча.
Ня маючы пад рукой жывога тэрарыста, але прагнучы зразумець ягоную псыхалёгію, я і ўзяўся распытваць тэарэтыка і практыка пэрформансу Артура Клінава. Ці сапраўды тэракт і пэрформанс – адно й тое?
(Клінаў: ) "Безумоўна, падабенства паміж тэрактам і пэрформансам ёсьць. Я думаю, што яно палягае, перш за ўсё, на гэсьце. І тое і другое – гэта гэст. Пэрформанс – гэта гэст загнанай у кут экзыстэнцыі. Тэракт – гэта гэст загнанага ў кут народу ці групы людзей, сацыяльнай ці палітычнай меншасьці. Калі асоба ці група ня могуць уплываць на несправядлівыя зь іх пункту гледжаньня, што вельмі важна падкрэсьліць, падзеі і ў іх не застаецца іншага выйсьця, ім застаецца толькі гэст. Структура пэрформансу, структура тэракту – гэта гэст. Гэта першае падабенства. Па-другое, на мой погляд, ёсьць падабенства асобы выканаўцаў. Выканаўца пэрформансу і выканаўца тэракту – гэта людзі блізкага псыхалягічнага сьветаадчуваньня. Гэта людзі самаахвярныя. Яны абсалютна ўпэўненыя ў абсалютнай маральнасьці гэтага гэсту ці ўчынку (зь іхнага гледзішча, зноў падкрэсьліваю, бо з гледзішча астатніх гэта можа быць папросту кашмар). Вядома, тэрарыст не заўсёды гіне ў гэтай акцыі, але калі ён ужо ідзе на гэта – ён ідзе да канца, гатовы ахвяраваць жыцьцём".
(Дубавец: ) “А ў чым самаахвярнасьць пэрформэра? Ён хіба таксама гатовы ахвяраваць жыцьцём?”
(Клінаў: ) "Што тычыцца пэрформансу, дык тут можна казаць толькі ўмоўна. Хаця ёсьць шмат прыкладаў пэрформансаў, якія сканчаліся летальным сыходам аўтара. Але ў прынцыпе псыхалёгія пэрформэра... Гэта чалавек, гатовы ахвяраваць сабой. Трэці момант падабенства – гэта нейкая ўнутраная лёгіка таго і другога ўчынку. Што тычыцца пэрформансу, дык любая сыстэма імкнецца да поўнага самаўдасканаленьня, стварэньня ідэальнай, стэрыльнай прасторы для ажыцьцяўленьня тэхналёгіяў. І па меры структурызацыі сыстэмы, у ёй застаецца ўсё менш месца для крэатыву, бо крэатыўнасьць, яна a priori адвяргае структурызаванасьць, тое, што парушае межы, што ўтварае нешта новае. І вось гэтая стэрыльнасьць сыстэмы, яна супярэчыць крэатыўнасьці ў прынцыпе. І таму ў лёгіцы крэатыўнасьці ёсьць разбурэньне сыстэмы.
Вось у гэтых момантах ёсьць супадзеньне. Але потым пачынаецца адрозьненьне. Усё ж такі ёсьць шмат прынцыповых адрозьненьняў. Па-першае, гэта аб'ект удару. Для пэрформансу гэта ўласнае цела аўтара. Гэта межы пэрформансу, які не выходзіць за ўласнае цела. Калі для пэрформэра гэта – я гіну, але праз сваё цела я захоўваю ўласную годнасьць, уласную экзыстэнцыю, якая не застанецца ворагу, дык у тэракце – я гіну, але з маім целам гіне і цела ворага. Потым – што тычыцца маштабу. Пэрформанс – гэта ўсё ж такі гэст адзінкі, а тэракт – гэта гэст групы, якая аб'яднаная нейкай звышідэяй. І калі пэрформэр робіць гэты гэст для сябе, для сьцьверджаньня ўласнай годнасьці, дык псыхалёгія тэрарыста – я раблю гэта не для сябе, я раблю гэта для нас, ці для маіх дзяцей, ці для нашых дзяцей. І таму пры ўсім падабенстве, на мой погляд, паміж пэрформансам і тэрактам пралягае радыкальная мяжа, непераадольная. Калі пэрформэр ахвяруе сабой, у гэтым ёсьць нешта блізкае да гэсту Хрыста – я ахвярую сабой дзеля таго, каб вам стала сорамна, каб вы зразумелі, што вы ня маеце рацыі, што так жыць нельга, трэба жыць інакш. А тэракт гэта – я ахвярую сабой, але каб пакараць вас, я вас караю”.
(Дубавец: ) “Ці можна выбухі 11 верасьня называць пэрформансам?”
(Клінаў: ) "Я думаю, што тыя людзі, якія гэта зрабілі, яны рабілі не пэрформанс. Пэрформанс зрабілі з гэтага мы, цывілізацыя. Тысячы фільмаў, у якіх тыя самыя сцэнары... Але гэта было зроблена да гэтага – у тысячах фільмаў галівудзкай прадукцыі. І тое, што адбылося, па вялікім рахунку, не было нечаканасьцю, бо гэта ўжо было. І гэта народ бачыў. І мала таго, што народ бачыў, гэта тое, што народ хацеў бачыць. Бо тыя фільмы пра зьнішчэньне Нью-Ёрку зьявіліся не таму, што злыя дзядзі паганяць народ дурным густам. Гэтыя дзядзі, яны, можа быць, хацелі быць Фэлінямі і Антаніёнямі. Але народ патрабаваў ад іх гэтага. У народа ёсьць хлеб, яму патрэбныя відовішчы. Гэта закон маскультуры. І ён патрабуе ў дзядзяў з Галівуду: дайце нам гэтых відовішчаў. І дзядзі з Галівуду, натуральна, робяць гэтыя фільмы. І потым, калі народ бачыць гэты фільм, гэты супэрфільм, але жыўцом... Па вялікім рахунку гэта тое, чаго народ чакаў”.
(Дубавец: ) “Ты лічыш, што гэта людзі зрабілі з тэрактаў пэрформанс, а сцэнарысты паветранай атакі ніякіх, скажам так, эстэтычных задач ня ставілі – учыніць, каб было жахліва прыгожа?”
(Клінаў: ) "Я думаю, што публіка зрабіла з гэтага пэрформанс. Тыя, хто гэта арганізоўваў, з адчуваньнем сваёй абсалютнай маральнасьці гэта рабілі. Зь іхнага гледзішча гэта змаганьне з абсалютным злом. А рабіць з гэтага шоў – гэта не ўкладаецца ў іхны кодэкс, унутраны імпэратыў. Вядома, яны выбралі мэту значную – гэтыя вежы, сымбаль сучаснай заходняй цывілізацыі. Але шоў зрабіла публіка".
(Дубавец: ) “Дзьве высновы зь сёньняшняе перадачы. Беларусы могуць ганарыцца сваёй тэрарыстычнай мінуўшчынай гэтаксама, як ангельцы сваім Робін Гудам. Падставы для рэцыдываў тэрарызму ў нас палягаюць, з аднаго боку, у страце незалежнасьці краіны, з другога – у архаічным фаталізьме, калі кажуць пра пагібель нацыі і мовы. Але ў цэлым нашаму народу даўно ўжо не ўласьцівае ані бясьсільле забойцы, ані бясьсільле самагубцы. Гэта першае. І другое – гэта прынцыповае адрозьненьне тэрарызму і мастацтва, якое вынікае з таго, што мастацтвам тэракты робіць публіка, а ня тыя, хто іх арганізуе. І першым і другім тлумачыцца тое, што пасьля тэрактаў 11 верасьня ў Амэрыцы беларусы не аддаліся садысцкаму эстэтычнаму захапленьню або тым самым "неизъяснимым наслажденьям" і не паднялі кілішкі за мужных ваяроў Алаха, а перажылі, дакладней, суперажылі сапраўдны шок ад гэтай бессэнсоўнай і бесчалавечнай бойні”.