Удзельнічае літаратуразнаўца Пятро Васючэнка
(Ракіцкі: ) “Кожная паўнавартасная эўрапейская нацыя мае сваім культурным падмуркам разьвітую міталёгію. Але мы ня ведаем дакладна мэханізму стварэньня нацыянальнай міталёгіі, хоць і разумеем, што яна заснаваная на самых размаітых зьвестках з мовы, фальклёру і памяці народнай. Міталёгія мяжуе зь мітатворчасьцю, а апошняя дае вялікую прастору для містыфікацыяў, выдумак, нават падробак. Ці не здараюцца падробкі, калі фальклярыст падае пажаданае, а значыць сваю фантазію, як праўду? У якой ступені мы можам давяраць нашай даволі разьвітай міталёгіі?”
(Васючэнка: ) “Я разумею вашае пытаньне, спадар Ракіцкі. Справа ў тым, што на пачатку ХХІ ст. многія народы пераглядаюць свае здабыткі, спадчыну, у тым ліку й міталёгію, што выклікае заклапочанасьць тым, наколькі гэта міталёгія верагодная. Не выключэньне й нашая нацыянальная міталёгія. У якасьці прыкладу можна назваць твор беларускага фальклярыста ХІХ ст. Паўла Шпілеўскага “Беларускія народныя паданьні”, у іншым варыянце — павер’і. Гэты твор, напісаны ў ХІХ ст., у ХХІ стаў прадметам актыўнага абгаварэньня, прытым ня толькі ў беларускай фальклярыстыцы. Творам зацікавіліся расейскія фальклярысты, бо шмат у чым іхная міталёгія замяшаная на нашай. І, адпаведна, выйшла кніга, якая можа служыць своеасаблівым замахам на беларускую міталёгію — “Рукапісы, якіх не было”. У гэты тэкст уключаны й твор Шпілеўскага, які падаецца як сума пэўных фальшаваньняў — падробак”.
(Ракіцкі: ) “Маім госьцем — літаратуразнаўца Пятро Васючэнка. Спадар Васючэнка, я так разумею, што пад беларускую міталёгію кнігаю “Рукапісы, якіх не было”, а можа й тым творам Шпілеўскага, падкладзеная своеасаблівая бомба”.
(Васючэнка: ) “Сытуацыю можна разгледзець і зь іншага боку. Беларусы таксама падклалі бомбу пад расейскую міталёгію, таму што крыніцы Шпілеўскага — гэта клясыка і для Ўладзімера Даля, і для Афанасьева, і для іншых зьбіральнікаў расейскага фальклёру, якія аўтаматычна й малакрытычна перанесьлі шмат якія вобразы, пададзеныя Шпілеўскім у свае зборы й сыстэмы. Паміж тым, як беларускія фальклярысты (Насовіч у XIX ст. і Цішчанка ў XX-м) папярэджвалі, што ўсяму таму, што напісаў Шпілеўскі, давяраць ня варта”.
(Ракіцкі: ) “І мы можам сёньня з упэўненасьцю цьвердзіць, што праца Шпілеўскага (ці Драўлянскага) — гэта містыфікацыя?”
(Васючэнка: ) “Драўлянскі — гэта псэўданім Шпілеўскага. І тое, што чалавек бярэ псэўданім, кажа пра тое, што ён надзелены творчай энэргіяй. Шпілеўскі быў схільны да містыфікацыяў нават у адносінах да самога сябе: называў сябе “незнаёмым чалавекам”, “баронам ікс” і г.д. Варта сказаць, што містыфікацыя и палёт фантазіі ўласьцівыя ўсім фальклёрным запісам — заўсёды фальклярыст дадае нешта ад сябе. Але Шпілеўскі рабіў гэта асабліва актыўна. Ён быў надзелены жвавым розумам, шчодрай фантазіяй, любіў у жыцьці й фальклёры сьмяхотнае й жахлівае. Гэтым сьмяхотным і жахлівым ён надзяляў і сваіх міталягізаваных пэрсанажаў”.
(Ракіцкі: ) “Шпілеўскі апісаў ажно 52 беларускіх боствы… Хто, на вашую думку, спадар Васючэнка, з гэтых 52-х дэманаў Шпілеўскага заслугоўвае даверу?”
(Васючэнка: ) “Найбольшага даверу заслугоўваюць боствы, пра якіх мы ўсе ведаем: Цмок, Русалка, Ваўкалакі. Але нават гэтых зданяў Шпілеўскі здолеў надзяліць аўтарскімі рысамі. Прыкладам, ён згадвае Ваўкалака, апісанага ў свой час Авідыем (Авідый, паводле Шпілеўскага, жыў на Палесьсі — што зьяўляецца прадметам асобнай гаворкі, бо Авідый на Палесьсі — таксама свайго роду містыфікацыя літаратурная й гістарычная), які назіраў Ваўкалака, а потым апісаў яго ў сваіх “Мэтамарфозах”, паказаваючы пераўтварэньне Лекаона. Таксама вартыя даверу й іншыя боствы, якія згадваюцца пасьлядоўнікамі Шпілеўскага — Шэйнам, Нікіфароўскім, Раманавым. Гэта вядомая нам Баба-Юга, Кадук, Расамаха, Лазавік, Паветнік, Клетнік. Але й гэтых істотаў Шпілеўскі здолеў надзяліць непаўторнымі рысамі”.
(Ракіцкі: ) “Калі ласка, пазнаёмце зь некаторымі зь іх”.
(Васючэнка: ) “Напрыклад, Расамаха ў яго — напалову жанчына, напалову леў. Яна голая сядзіць у каноплях, і калі пабачыць маладога мужчыну (на старых яна ня кідае вока), заманьвае да сябе ў каноплі, а потым высмоктвае зь яго мозг. Лазавік — гэта стары дзед-карузьлік — які сядзіць у лазе, сам з локаць, барада з кокаць у яго ці з аршын, махае пугаю даўжынёй у сем сажон… І навошта яму гэтая пуга, каго ён ёю ганяе, ніхто й ня ведае”.
(Ракіцкі: ) “Яшчэ, спадар Васючэнка, я ўзгадаў Кадука, які жыве ў непралазнай багне, кіруючы ўсімі злымі дэманамі, якія прыносяць яму малых дзяцей, каб ён іх еў… І ёсьць адзін, здаецца, станоўчы пэрсанаж — гэта Бялун”.
(Васючэнка: ) “У іншых фальклёрных крыніцах Бялун ператвараецца ў Белабога, які таксама выконвае ролю станоўчай істоты. Але, як мы бачым, Шпілеўскі паказвае гэты вобраз зьніжана”.
(Ракіцкі: ) “Давайце вернемся ўсё ж да дэманаў Шпілеўскага. Каго, на вашую думку, можна залічыць у цалкам прыдуманыя Шпілеўскім істоты?”
(Васючэнка: ) “Мне думаецца, меншага даверу вартыя такія істоты, як Бордзя, Гарнік, Жэўжык, Ныдзень, Клікун, Кляскун…”
“Бялун паказваецца бедакам у жыце з торбаю грошай на носе. Пабачыўшы бедака, кажуць — Бялун вабіць яго да сябе рукою; потым, калі бядак не адважваецца падысьці, ён сам падыходзіць да яго і просіць яго ўцерці сабе нос. Калі бядак паслухаецца і ўтрэ яму нос (гэта заўжды бывае, бо Бялун паказваецца ўдзень), дык з торбы пасыплюцца грошы, а Бялун зьнікае. Колькасьць грошай вымяраецца тым, чым бядак утрэ нос Белуну. Калі ўтрэ рукою, дык грошай высыпецца з торбы столькі, колькі можна загрэбці рукою; калі ж хусткаю або шапкаю, або крысом сьвіты, дык грошай высыпецца з торбы Белуна столькі, колькі можа памясьціцца ў хустцы, у шапцы, пад крысом”.
(Ракіцкі: ) “У гэтых дэманаў вельмі калярытныя беларускія імёны, а Вы ім не давяраеце… Напэўна, беларуская мова зь яе прыказкамі й прыслоўямі натхняла Шпілеўскага, калі ён прыдумляў сваіх фантомаў”.
(Васючэнка: ) “Многія з гэтых герояў нарадзіліся з мовы, зь яе казусаў, зь яе лексычных пластоў. Прыкладам, зь дзіцячай лексыкі нарадзіўся Жыжаль (або Жыж) і Зюзя. Лада й Ляля, як сьведчаць навукоўцы, нарадзіліся з прыпевак або рэфрэнаў у народных рытуальных песьнях. Ад назвы народных сьвятаў, як мне думаецца, нарадзілася Талака, Каляда, Купала.
Па сутнасьці, Шпілеўскі сваімі фантомамі запаўняў міталягічныя пустэчы, якія не былі, але мусілі былі быць запоўненымі. Прыкладам, хіба ў Беларусі няма коней? Чаму ня можа быць бостваў, якія атаясамляюцца са стайняй і коньмі? І вось нараджаюцца Гарцукі, Кумяльган, Вазіла. Вядома, павінен існаваць культ шлюбу… і зьяўляюцца боствы, якія апякуюцца шлюбам — гэта Бордзя і яе памочнік Гарнік”.
(Ракіцкі: ) “Я зьвярну ўвагу на тое, што, паводле Шпілеўскага, у беларусаў нават былі кентаўры…”
(Васючэнка: ) “Шпілеўскі з уласьцівым яму гумарам апісвае бойку гэтых кентаўраў: калі гаспадар чуе ў стайні страшэнны стукат, грукат, тупат і ржаньне, ён ведае — гэта пабіліся з-за нечага Вазіла і Кумяльган.
Ён надае характэрныя прыкметы й іншым персанажам з такімі калярыстычнымі імёнамі. Прыкладам, Ныдзень, паводле яго, які вечна качаецца з сабакамі, сам падобны да сабакі: чатырохлапы, вечна ные й хоча каб яго прылашчылі й суцешылі. А Падпечнік, як яму й належыць, сядзіць пад печчу, час ад часу палохае дзяцей, вытыркаючы адтуль сваю лысую чырвоную галаву”.
(Ракіцкі: ) “А вось якія самыя жудасныя пэрсанажы ў гэтым пантэоне?”
(Васючэнка: ) “Самыя жудасныя ў гэтым пантэоне пэрсанажы, якія апякуюцца могілкамі — гэта Зьнікча, Меша й Копша”.
“Копша значыць — задымленая, замурзаная, запэцканая смалою кабета… Яна жыве ў трунах і асабліва ў тых, дзе толькі пачынаюць трупы распадацца, трывожыць іх і, адмыслова, трупы тых, чые родныя не паддобрыліся да яе, не паклалі ў труну грошай або якогась напою. Вось чаму ў магілах дагэтуль знаходзяць гаршкі з грашыма і біклажкі з найгусьцейшай, наймацнейшай старой гарэлкаю”.
Мне думаецца, што Шпілеўскі сваёй фантазіяй рабіў тое, што колісь зрабіў Мендзялееў, калі прысьніў пэрыядычную табліцу хімічных элемэнтаў. Мендзялееў вынайшаў ня толькі элемэнты, якія былі, але й тыя, якія маглі б быць”.
(Ракіцкі: ) “Вы хочаце сказаць, што існаваньне прымроеных Шпілеўскім дэманаў пацьвярджаецца?..”
(Васючэнка: ) “Як мы бачым, такія боствы, як Жыжаль, Зюзя, Мара так укараніліся ў беларускай міталёгіі, літаратуры, што бязь іх нашую міталягічную сыстэму проста немагчыма ўявіць. У той жа час іншых істотаў трэба шукаць. Прыкладам, Шпілеўскі апісвае культ Кляскуна — гэта боства Месяца — а міталягічная рэальнасьць паказвае адсутнасьць боства Месяца й культа, зьвязанага зь ім, у той час, як хлопцы й дзяўчаты, поводле Шпілеўскага, зьбіраюцца ўначы на абрад, прысьвечаны Кляскуну. Моладзь, як і належыць, прыносіць яму ахвяры й пляскаюць у ладкі — клясь-клясь — у гонар Кляскуна.
Такім чынам, міталёгія, літаратура й гісторыя ствараюць паміж сабой сыстэму люстэркаў: кожнае адлюстроўвае іншае, адныя вобразы перацякаюць, пераліваюцца ў іншыя. І цяжка ў гэтай сыстэме адшукаць дзе праўда, дзе выдумка, бо праўда арганічна перацякае ў выдумку і наадварот — выдумка становіцца праўдай”.
(Ракіцкі: ) “Вы кажаце, што міталягічная сыстэма як люстэрка. Але, спадар Васючэнка, наколькі важна сучаснаму кампутарызаванаму, матарызаванаму сьвету зьвяртацца да міталёгіі? Наколькі актуальная вось гэтая гульня ў міталягічныя люстэркі сёньня?”
(Васючэнка: ) “У ХХІ ст. існуе ўжо разьвітая міталягічная сыстэма. Нараджэньне новых сацыяльных мітаў — гэта рэпутацыя розных нацыяў. Дзіва, што мітолягі з розных краінаў у пэўнай ступені давяраюць уласнай міталёгіі. Так, чэхі давяраюць свайму Зеленаградзкаму рукапісу, а расейская міталёгія шмат у чым забавязаная сваім узьнікненьнем таямнічай Вялесавай кнізе, адкуль, дарэчы, і беларусы могуць пачарпнуць многае для сваёй гісторыі. У напрамку стварэньня новых мітаў шмат зрабіў і літаратар ХХ ст. Вацлаў Ластоўскі, які таксама спрабаваў прыдумаць радавод беларускіх бостваў”.
(Ракіцкі: ) “Мы распачыналі нашую з Вамі гаворку з таго, што беларускай міталёгіяй пакарысталіся нават нашыя суседзі: і расейцы, і палякі, напэўна, і літоўцы. Але беларусы чамусьці ня здолелі міталягізаваць уласную гісторыю, як тыя ж суседнія народы. Чаму?”
(Васючэнка: ) “Я прыгадаю словы Караткевіча, ягонае выказваньне з кнігі “Зямля пад белымі крыламі”: “Рэаліст у рэальнасьці, беларус — вялікі фантаст, рамантык і летуценьнік у марах”. Такім чынам, у сьвядомасьці беларусаў, іхнай мэнтальнасьці мара і ява прысутнічаюць на дыстанцыі. Беларус кажа: гэта — байка, а гэта — праўда. І міталёгія як бы аддзеленая ад гісторыі, беларус баіцца пускаць міт у гісторыю, таму наша гісторыя поўніцца чужымі мітамі, навязанымі нам. Паміж тым, у нашай гісторыі ёсьць постаці напаўлегендарныя, легендарныя, якіх варта было міталягізаваць. Гэта той жа легендарны князь Палямон, напаўлегендарны Рагвалод, князі Віт і Давыд, і нават наш Ілжэдзімітрый”.
(Ракіцкі: ) “Тварэньне мітаў насамрэч выглядае нямарнай гульнёй уяўленьня, і калі беларусы імкнуцца тварыць паўнавартасную будучыню, яны мусяць запоўніць прагаліны сваёй гісторыі й міталёгіі. І, напэўна ж, памятаць пра тое, што самыя сьмелыя, самыя неверагодныя гіпотэзы й фантазіі ўрэшце абарочваюцца праўдаю дзеля сваёй яскравасьці, хараства й гістарычнай мэтазгоднасьці”.