Укладальнікам і рэдактарам кнігі “Быкаў на Свабодзе” быў Сяргей Навумчык. Ён цяпер са мной побач у студыі, і я перадаю яму мікрафон.
(Навумчык: ) “Кніга – вынік калектыўнай працы супрацоўнікаў Свабоды. Вялізную працу зрабіла стыль-рэдактарка Аляксандра Макавік. Справа ў тым, што мова вусная, гутарковая і мова пісьмовая – гэта крыху розныя рэчы, і тут важна было пры пераносе Быкаўскіх інтэрвію са стужкі на паперу захаваць аўтэнтычнасьць. Часам у нас былі вялікія спрэчкі з-за якога-небудзь аднаго слова, але Аляксандра Макавік – як філёляг вельмі кваліфікаваная, да таго ж, вельмі настойлівая – яна мяне пераконвала звычайна, і я спадзяюся, што, голас Быкава на паперы мы захавалі.
Трэба адзначыць пра працу мастака Генадзя Мацура – аднаго з найлепшых кніжных мастакоў сёньняшняй Беларусі, фотаздымкі Сяргея Шапрана зь Менску, Уладзіслава Яндзюка з Прагі... І канечне, некалькі дзясяткаў журналістаў Свабоды – і тых, хто раней працаваў, і сёньняшніх нашых калегаў. І, натуральна, кніга была б немагчымая без дапамогі Ірына Міхайлаўны Быкавай.
(Радкевіч: ) “Сяргей, якія старонкі, разьдзелы кнігі табе падаюцца найбольш цікавымі?”
(Навумчык: ) “Самае цікавае і самае каштоўнае – гэта, канечне, словы самога Васіля Ўладзімеравіча. Ягоныя ацэнкі, ягоныя роздумы, ягоныя Быкаўскія прароцтвы. Сярод іх ёсьць такія, якія могуць быць прынятыя і як аксыёмы – скажам, пра тое, што дэмакратыя ня мае адэкватных сродкаў у барацьбе з таталітарызмам.
Але я скажу, магчыма, парадаксальную рэч – “Быкаў на “Свабодзе” – гэта тая кніга, якую я б параіў ну калі не чытаць, дык гартаць з канца. Там, якраз зьмешчаны пайменны паказьнік. Гэта – некалькі сотняў асобаў, якія мелі дачыненьне да Быкава.
Тут і ўсясьветна вядомыя імёны – як Генрых Бёль ці Міхаіл Гарбачоў, і асобы вядомыя вузкаму колу, але якія былі вельмі дарагія Быкаву – як, напрыклад, незабыўны Ўладзімер Кармілкін, летапісец апошняй хвалі нацыянальнага Адраджэньня. Канечне, ёсьць асобы, якія згадваюцца вельмі часта – гэта, найперш, сябры Быкава, блізкія яму людзі – Рыгор Барадулін, Генадзь Бураўкін, Зянон Пазьняк, Уладзімер Арлоў, Сяргей Законьнікаў, канечне ж, родныя Быкава, і супрацоўнікі “Свабоды”, якія рабілі інтэрвію ды рэпартажы.
Але я са зьдзіўленьнем убачыў, што рэкорд паводле колькасьці згадак у кнізе б’е адзін мой колішні калега па Вярхоўным Савеце 12 скліканьня, які, я дакладна ведаю, ніводнага разу не сустракаўся з Быкавым.. Ён быў дырэктарам саўгасу Гарадзец Шклоўскага раёну. Можа быць, няхай гэтае прозьвішча не гучыць на сёньняшняй вечарыне. Можа так здарыцца, што праз 200 гадоў тое прозьвішча толькі і будуць памятаць што ў кантэксьце біяграфіі Быкава, і гэта будзе ТАКАЯ ПАМЯЦЬ, што зробіцца самым зьнішчальным прысудам. Праўнукі гэтага чалавека могуць прад’явіць яму маральны рахунак за Быкава.
Я ня ведаю, колькі гадоў самай маладой асобе ў паказьніку – напэўна, гэта нехта са студэнтаў Беларускага гуманітарнага ліцэю, але дакладна ведаю, колькі самаму старому – больш як 94 гады. Гэта – вядомы навуковец Барыс Кіт, зь якім Быкаў пасябраваў у Нямеччыне.
У гэтыя дні Ірына Міхайлаўна Быкава якраз у Нямеччыне, а сёньня яна сустракаецца з Кітом паблізу Франкфурту, і ў нас цяпер на тэлефоннай сувязі будзе Нямеччына. Адзінае, што, магчыма, будзе не зусім добрая чутнасьць, бо там, здаецца, праблема з батарэйкай у мабільным тэлефоне, ну але паспрабуем, я спадзяюся, што і ў Доме літаратара будзе чуваць”.
(Навумчык: ) “Як маецеся? Як здароўе?”
(Кіт: ) “Вельмі добра! Дзякую. (усьміхаецца). Мы тут сабраліся ўсе і вельмі прыгожа праводзім час.
(Навумчык: ) “Разам з Ірынай Міхайлаўнай?”
(Кіт: ) “Разам зь ёй таксама!”
(Навумчык: ) “Адна з апошніх кнігаў Васіля Ўладзімеравіча – гэта "Цярновы шлях Барыса Кіта". Які пэрыяд з вашага жыцьця найбольш уразіў Васіля Ўладзімеравіча? Пра што ён найбольш пытаўся ў вас?”
(Кіт: ) “Пра маю працу на Беларусі, калі я быў настаўнікам і дырэктарам у гімназіі, у Віленскай, у Наваградзкай, Маладэчанскай. У пяцёх гімназіях я быў дырэктарам і настаўнікам. Гэта для яго было вельмі цікава”.
(Навумчык: ) “Выглядае, што яго цікавілі ня столькі навуковыя вашы заслугі, неацэнныя, чаго варты адзін толькі "Апалон-11" зь першай высадкай чалавека на Месяц, але ў першую чаргу вашая праца ў Беларусі?”
(Кіт: ) “Так, гэта адно. Але, безумоўна, тое, што я рабіў у Амэрыцы – гэта таксама было яму вельмі цікава. З гонарам магу сказаць, што лічуся адным зь першапраходцаў амэрыканскай астранаўтыкі”.
(Навумчык: ) “Спадар Барыс, цяпер вас чуюць ня толькі слухачы Свабоды, але і тыя, хто сабраўся ў Доме літаратара на вечарыну, прысьвечаную Васілю Быкаву і прэзэнтацыі кнігі “Быкаў на Свабодзе”. Канечне, сувязь паміж Франкфуртам і Менскам – гэта ня тое, што сувязь паміж Зямлёй і Месяцам, але што б вы маглі пажадаць сваім землякам?”
(Кіт: ) “Самага найлепшага. А найбольш – рупіцца пра сваю Бацькаўшчыну, усяе Беларусі, трымацца беларускай нацыянальнай сьвядомасьці”.
(Навумчык: ) “Дзякуй вялікі, спадар Барыс. Калі там побач Ірына Міхайлаўна, дайце ёй слухаўку, калі ласка”.
(Быкава: ) “Ало.”
(Навумчык: ) “Ірына Міхайлаўна, добры дзень”.
(Быкава: ) “Добры дзень”.
(Навумчык: ) “Я вас ня буду надоўга адцягваць ад гутаркі з Кітом... Нам пастаянна задаюць пытаньне – ці варта было ў Васіля Ўладзімеравіча адымаць час сваімі інтэрвію на Свабодзе, мо лепш бы ён гэты час захаваў для літаратуры. Як успрымаў гэта Васіль Уладзімеравіч?”
(Быкава: ) “З адказнасьцю”.
(Навумчык: ) “Дыпляматычны адказ”.
(Быкава: ) “Ну, калі з ахвотай успрымаў... Але заўсёды з адказнасьцю і з сумленьнем”.
(Навумчык: ) “Ці слухалі вы Свабоду часта?”
(Быкава: ) “Кожны дзень амаль”.
(Навумчык: ) “Кніга "Доўгая дарога дадому" была апошняй прыжыцьцёвай кнігай Быкава. За год вось цяпер яна ўжо выходзіць чацьвертым накладам. Гэта абсалютна ўнікальны для беларускага кнігавыдавецтва выпадак. Ірына Міхайлаўна, наколькі я разумеў са словаў Васіля Ўладзімерваіча, перад ім, калі ён пісаў не было ніякіх архіўных дакумэнтаў і нават даведнікаў?”
(Быкава: ) “Не было, вядома, нічога. Я ж вось цяпер тут у Нямеччыне – зьбіраю, у каго што ёсьць. Вось узяла вялікі стос лістоў усякіх, арыгіналы, усё, што ёсьць. Гэта цяпер мая справа – сабраць тое, што тут было пакінутае ў свой час у Нямеччыне”.
(Навумчык: ) “Як маецеся ўвогуле?”
(Быкава: ) “Мы зараз у старым замку, у цудоўнай рэстарацыі. Усё добра. Толькі Васіля не хапае. Вельмі адчуваецца, што няма. Тое, што было – было. Але яго няма. Мы яго памятаем. Ён з намі”.
(Навумчык: ) “Трымайцеся”.
(Быкава: ) “Як магу, трымаюся. Дзякуй Вам вялікі”.
(Навумчык: ) “У нас на сувязі ў Нямеччыне былі Барыс Кіт і Ірына Міхайлаўна Быкава. І мне падаецца, што сабраць усё зьвязанае зь імем Быкава, памяцьцю Быкава – гэта абавязак ня толькі блізкіх Васіля Уладзімеравіча, але усіх нас, ягоных сучасьнікаў.
І я не здарма запытаўся Ірыну Міхайлаўну пра тое, а ці варта было забіраць час у Быкава? Часам, я памятаю, на пачатку 1990-х гадоў было аналягічнае пытаньне – а ці варта было ўцягваць Быкава ў палітыку?
Дык вось, Васіль Уладзіміравіч ніколі не рабіў таго, у чым ня быў перакананы, і ў чым не адчуваў патрэбы. І адрываць Быкава ад палітыкі, ад публіцыстыкі – гэта значыць вельмі звужаць асобу Быкава. Быкаў лічыў адной з найважнейшых падзеяў беларускай гісторыі – аднаўленьне Незалежнасьці Беларусі ў пачатку 1990-х гадоў, якое зьдзейсьніў Народны Фронт. І калі пагадзіцца з гэтай ягонай ацэнкай, дык трэба пагадзіцца і з тым, што гэтае аднаўленьне, наагул, працэс Адраджэньня нацыянальнага, быў бы проста немагчымы – ён ня тое што быў бы іншы, у іншы час – ён, паўтаруся, быў бы немагчымы без асобы Васіля Быкава. І кніга “Быкаў на Свабодзе” – яшчэ адно пацьверджаньне гэтаму”.