1930-ыя гады. Камуністычная мафія кіруе ў савецкай Беларусі. Яны вераць у камунізм, як у сваю беларускую тоеснасьць. Усе, хто гаворыць пра нешта іншае, напрыклад, пра нацыянальнае адраджэньне, замінаюць, яны ворагі, лепей, каб іх не было. Мы ўсе гуляем у адну гульню і імкнемся пазбавіцца ад чужакоў, на што маем санкцыю клясавай барацьбы. Гэта разумеюць і Янка Купала, і Якуб Колас, а лепш за ўсіх – ён, Лукаш Бэндэ, галоўны літаратурны крытык, чые газэтныя разносы цягнуць за сабой у выніку турэмнае зьняволеньне, катаргу або ссылку ў расейскую глыбінку, самагубства або расстрэл. Мафія зьнішчае сваіх адкрытых і таемных ворагаў, выкрывае сваіх няшчырых прыхільнікаў. Бэндэ ўважліва вывучае жыцьцёвыя і творчыя біяграфіі пралетарскіх пісьменьнікаў, у шэрагі якіх запісалася мноства зьбяднелых шляхцюкоў ды папоўскіх дзяцей, якіх непазьбежна хіліць у розныя дробна-буржуазныя містыцызмы ды імажынізмы. Работы непачаты край...
Ягоная ўласная біяграфія па-пралетарску простая як стрэл. Нарадзіўся ў 1903 годзе на Палесьсі, у тых мясьцінах, дзе вёскі маюць назвы, вартыя мэгаполісаў. Харомск, Ізборск... Ягоная называлася Шчакоцк. Скончыў Камуністычны ўнівэрсытэт Беларусі. Далей пачынаецца кар’ера літаратурнага крытыка. За вочы Бэндэ называлі аглабельшчыкам, але сучасьнікі згадваюць, што хадзіў ён не з аглаблёй, а зь пісталетам на правым баку, бо зь першых кар’ерных крокаў зьвязаў лёс з НКВД. Мабыць адчуваў сваю місію – праўду яму давядзецца казаць у варожым асяродзьдзі.
Імя Бэндэ паміж літаратараў даўно стала назыўным. Яго самога найчасьцей згадваюць як вульгарнага сацыялягізатара, альбо і зусім проста – як літаратурнага ката. Між тым, ня ўсё так проста ў гэтай гісторыі. Думаючы пра Бэндэ на стогадовы ягоны юбілей, міжволі пачынаеш адчуваць ягоную прысутнасьць побач з сабою.
Калі Бэндэ і сапраўды – кат, дык ён назаўсёды прывязаны да сваіх ахвяраў. Мёртвым не баліць, і яны ідуць усе разам. Калі за савецкім часам было накладзенае табу на імёны і творы рэпрэсаваных беларускіх пісьменікаў, такое ж табу легла і на імя іхнага ката. Як толькі стала магчыма ўзьняць з забыцьця прозьвішчы забітых, сярод першых усплыло ў друку і прозьвішча Бэндэ. Падумалася – калі ва ўсім гэтым і ёсьць нейкая містыка, дык знаходзіцца яна ня дзе-небудзь, а ў нас, у нашым веданьні і разуменьні таго, чым быў той страшны час і хто такі Бэндэ.
У сёньняшняй перадачы бярэ ўдзел знаны гісторык і архівіст Віталь Скалабан.
(Скалабан: ) “У 1988 годзе ў газэце “Літаратура і Мастацтва” зьявіўся артыкул сьветлай памяці Барыса Сачанкі, які так і называўся “Бэндэ”. Фактычна ўпершыню Барыс Сачанка падаў больш-менш поўны нарыс пра жыцьцё і дзейнасьць гэтага чалавека, гэтага крытыка, гэтага дзеяча, які пакінуў свой вельмі значны сьлед у гісторыі Беларусі, у гісторыі культуры Беларусі канца 1920-х – 1950-х гадоў. Менавіта зь імем Бэндэ зьвязваецца гэтак званая вульгарна-сацыялягічная крытыка, калі творы разглядаліся не як творы мастацтва, а як звычайныя палітычныя агіткі”.
(З артыкула Барыса Сачанкі “Бэндэ”: ) “Ён нават зьнешне быў непрыемны. Худы, лысы да апошняга воласа, з вачыма, што глядзелі быццам з таго сьвету і праціналі навылёт. Помню, калі, знаёмячыся, ён працягнуў мне руку і я ў адказ падаў сваю, здалося, што дакрануўся чагосьці ліпкага, агіднага – ні то цьвілі, ні то павуціньня. Ішоў 1960 год, і зь “мест не столь отдаленных” вярталіся, атрымаўшы доўгачаканую рэабілітацыю і грамадзянскія правы, многія, у тым ліку і пісьменьнікі. І, вядома ж, то адзін, то другі з рэабілітантаў, заходзілі ў рэадакцыю часопіса “Полымя”, дзе я тады працаваў... Завітаў неяк і ён... Ён не спытаў, як пыталі некаторыя, ці чуў я, тады яшчэ малады чалавек, яго прозьвішча. Ведаў, напэўна, што чуў. Ня мог ня чуць...”
(Скалабан: ) “Біяграфія яго сёньня вядомая. Ён нарадзіўся ў 1903 годзе пад Янавам. Праўда, якая сям’я была, як ён жыў, якія сваякі – невядома. І мне наагул вельмі хочацца трапіць у гэтую ягоную родную вёску. Потым ён вучыўся ў камуністычным унівэрсытэце. І ў канцы 1920-х гадоў ён стаў вядучым літаратурным крытыкам, ён вучыўся ў асьпірантуры, у яго былі пасады і ў выдавецтве, і ў Інстытуце літаратуры Акадэміі навук.
... Бэндэ – гэта той чалавек, які разносіў усіх пісьменьнікаў. Болей таго, у 1933-м годзе ў “Зьвязьдзе” зьявіўся артыкул журналіста Жылюка “Дырыжор аглобляй”. Зьявіўся такі тэрмін – аглабельная крытыка. Ёсьць і шарж – 1935 год, газэта “ЛіМ” зьмясьціла вялікі шарж мастачкі Галіны Дакальскай, дзе пісьменьнікі ідуць на Парнас. А ў самым канцы гэтага шэрагу пісьменьнікаў, якія ідуць на Парнас, якраз Лукаш Бэндэ з дубінай. Так што ўжо тады быў сфармаваны такі погляд, што Бэндэ – гэта аглабельшчык, крытык, які ўсіх зьнішчае. Погляд на яго, скажам так, адмоўны.
Д’яблам ён ня быў. Ён добрасумленна выконваў тыя ўстаноўкі, якія фармаваліся ў ЦК кампартыі Беларусі. Болей таго, многія зь яго паплечнікаў жылі пасьля вайны і ім выгадна было ўсё сьпісаць на Бэндэ.
Акрамя гэтых адмоўных рысаў, у Бэндэ ёсьць тое, што сёньня, калі пакласьці на вагі, то невядома, што сёньня пераважыць. Акрамя ўсяго іншага, Бэндэ быў калекцыянэрам, зьбіральнікам літаратурнага архіву. Ён сабраў вельмі значныя літаратурныя матэрыялы. У 1934-м годзе Бэндэ зьехаў зь Менску ў Ленінград, працаваў на кінафабрыцы “Савецкая Беларусь”, у архівах, выкладаў у навучальных установах. І архіў ён захаваў. Сёньня архіў Бэндэ зьберагаецца ў Беларускім дзяржаўным архіве літаратуры і мастацтва. Там сапраўдныя скарбы. Там архіў Паўлюка Труса, там архіў 1930-х гадоў, матэрыялы Замоціна з тэкстамі Дуніна-Марцінкевіча, там Хрэстаматыя Браніслава Эпімаха-Шыпілы. Так што калі пакласьці на вагі, дык што пераважыць сёньня, я б адназначна ня стаў пра гэта гаварыць”.
(Дубавец: ) “Архівіст Віталь Скалабан, як і належыць архівісту, глядзіць на сытуацыю з вышыні часу і аддае належнае архівісту Бэндэ. Калі перачытаць згаданы артыкул Барыса Сачанкі, мы знойдзем там зьвесткі пра тое, якім чынам Бэндэ фармаваў сваю калекцыю. Крытык ня толькі атрымліваў па лініі НКВД тыя матэрыялы, аўтараў якіх трэба было выкрыць у друку, але і сам удзельнічаў у ператрусах на кватэрах ахвяраў.
Шчыра кажучы, ня ведаю, ці дарэчы тут будзе маральны аспэкт праблемы. Можна ж разважыць і так: усё адно ніякі Бэндэ, як бы таго ні хацеў, ня змог бы выратаваць асуджанага на рэпрэсіі клясавага ворага. Не напісаў бы ён, напісаў бы іншы, такіх “пісьменьнікаў” хапала. І тады тое, што Бэндэ захаваў архіў рэпрэсаваных літаратараў, дзякуючы якому мы цяпер толькі і можам даведацца пра іх і прачытаць іхныя творы, – гэткі Бэндаў учынак выглядае ледзьве не як подзьвіг. Для параўнаньня дастаткова згадаць факт, які Аляксандар Лукашук апісвае ў сваёй кнізе “За кіпучай чэкісцкай работай”. Аўтар вывучаў асобу іншага крытыка-аглабельшчыка сталінскае пары Васіля Барысенкі і, натуральна, зьвярнуўся да ягоных асабістых архіваў. Дык вось, усё, што ён там знайшоў – гэта ганаровыя граматы таго самага Барысенкі...
А што ж самія артыкулы Лукаша Бэндэ? У свой час яны расцэньваліся як даносы. Аднак ці была ў іх нейкая літаратурная каштоўнасьць?”
(Скалабан: ) “Яны ня вельмі арыгінальныя. Яны паўтараюць тое, што пісалася і іншымі аўтарамі. Ну можа ён быў больш малады, напорысты ў 1930-я гады. Уражаньне такое, што яго проста нацкоўвалі. Такіх, як Бэндэ, было шмат. Але ў сярэдзіне 1930-х гадоў ён ужо выканаў сваю ролю аглабельшчыка і яго саслалі ў Ленінград на кінафабрыку “Савецкая Беларусь”.”
(Дубавец: ) “Тым ня менш, мы ня можам адмовіць, што дзейнасьць Бэндэ ламала чалавечыя лёсы і жыцьці.”
(Скалабан: ) “Ня толькі яго дзейнасьць ламала. Уся атмасфэра, усе дзеяньні ламалі лёсы. І сёньня, углядаючыся ў гэтыя 1930-я гады, вызначыць, хто ня ўдзельнічаў у гэтым кашмары, проста цяжка. Ня ўдзельнічаў той, хто быў ужо сасланы ў Вятку, у Сыбір, у Сярэднюю Азію”.
(З кнігі А.Лукашука “За кіпучай чэкісцкай работай”: ) “Пад час расправы з сотнямi вучоных, пiсьменьнiкаў права "караць i мiлаваць" манапалiзавала пэўная група, у якую ўваходзiлi Барысенка, Бранштэйн, Бэндэ, Вольскi, Канакоцiн, Клiмковiч, Кучар, Модаль... Iх ацэнкi рабiлi “надвор'е”, зь iх лiку сьледчыя выбiралi аўтараў рэцэнзiяў-прысудаў. Ня варта перабольшваць ролю гэтых асобаў. Яны нярэдка толькi паслухмяна выконвалi волю іншых. Аднак нельга i прымяншаць, бо гэта была роля памагатых катаў”.
(Дубавец: ) “Аглабельшчыкаў было шмат, але Бэндэ атрымаўся цэнтральнай сярод іх фігурай. Што праўда, калі параўноўваць яго зь некаторымі іншымі, з тым жа Барысенкам, дырэктарам інстытуту літаратуры, Бэндэ сваімі артыкуламі не вымасьціў сабе дарогі да высокіх пасадаў ды званьняў ці нейкага іншага скарбу. Да канца жыцьця застаўся правінцыйным выкладчыкам, якому нават у Беларусь вярнуцца не далі. Такім чынам, варта было нам бліжэй падыйсьці да постаці гэтага літаратурнага ката, як ягоны вобраз страціў сваю адназначную адмоўнасьць. А што будзе далей?”
(Скалабан: ) “Ён будзе значна ўдакладнены тады, калі мы ўявім увесь мэханізм дзяржаўнай палітыкі ў галіне культуры. Сёньня зробленыя ўжо значныя крокі дзеля таго, каб убачыць, як гэта ўсё рабілася. Ёсьць публікацыі Расьціслава Платонава, які на падставе партыйнага архіву расьпісаў увесь гэты мэханізм. І там Бэндэ недзе зусім-зусім унізе, бо ўсе гэтыя ацэнкі фармаваліся наверсе і можа ня столькі ў Менску, колькі ў Маскве. Сёньня надрукавана шмат “записок о белорусском националистическом движении” – страшылак, як кажуць, што тут усё захапілі нацыяналісты. Так што роля Бэндэ як галоўнага крытыка, аглабельшчыка ў Беларусі, вядома, перабольшаная”.
(Дубавец: ) “Нарэшце, самае казытлівае пытаньне, ня ведаю толькі, ці прыйшоў час на яго адказаць. Рэч у тым, што ў сваіх вульгарызатарскіх аглабельных артыкулах літаратурны кат Лукаш Бэндэ пісаў... праўду.”
(Скалабан: ) “«Купала не разумее Кастрычніцкай рэвалюцыі» – амаль тое ж, што зараз фактычна прызнана. Гэты тэзіс, што Бэндэ ў прынцыпе гаварыў праўду, выказаў яшчэ Алесь Бяляцкі гадоў 10 таму ў часопісе «Нёман».”
(Дубавец: ) “Купала не разумее рэвалюцыі, Колас фармаваўся на ідэалёгіі заможнага сялянства, Бядуля – прадстаўнік дробнай буржуазіі... Калі выйсьці за рамкі бальшавіцкага эмацыйнага напаўненьня гэтых ацэнак, а прачытваць толькі іхны сэнс, пачынаеш разумець, што ўсё гэта праўда. І тое, што большасьць беларускіх літаратараў былі нацдэмамі – нацыянальнымі дэмакратамі – таксама праўда. І што падкрэсьліваньне іхнай пралетарскай сутнасьці або адданасьці ідэям бальшавізму было найчасьцей крывадушным. Можа быць, тут і паўстае галоўная праблема таго часу? Бэндэ пісаў праўду, якая гучала як данос. Праўдзівы крытык быў стукачом.
Нашаніўскі нацыянал-лібэралізм, дробна-буржуазны нацыяналізм, ідэалізм... Цяпер мы разумеем, што клясыкі беларускае літаратуры сапраўды былі носьбітамі ўсяго гэтага, а значыць у прымітыўнага пралетарскага рэвалюцыянізму былі ўсе падставы бачыць у іх ворагаў. Пры гэтым відавочна, што ў шэрагах пралетарскіх крытыкаў маглі быць абсалютна шчырыя, перакананыя ў вяршэнстве свае праўды людзі, якія сапраўды давалі рашучы адпор гэтым прошукам буржуазнага нацыяналізму ў імя той новай рэчаіснасьці, якая стваралася на іхных вачох у працэсе бязьлітаснай клясавай барацьбы.
Гэта я да таго, што ў нас няма падставаў папракаць Бэндэ прынамсі двудушнасьцю альбо няшчырасьцю. На гэтыя хваробы хварэлі якраз тыя, пра каго ён пісаў – пісьменьнікі, якія хавалі сваю сутнасьць.
Урэшце былі й такія, што спрабавалі тую сутнасьць у сабе вынішчыць і пісалі даносы... на саміх сябе.
Ну не даводзіць жа нам сёньня, што Бэндэ ня меў рацыі, бо Купала ня быў ідэолягам нацыянальнага адраджэньня! Наадварот, мы сёньня інакш пра Купалу і ня пішам. Выходзіць, сапраўды Бэндэ меў рацыю. Але ў выніку гэтае рацыі гінулі людзі. Іх губіла сыстэма, для якой тая рацыя была даносам, а нацдэмы – ворагамі.
Сёньня мы пішам, што нацдэмы – гэта добра і карысна, але існуем у сыстэме, якая па-ранейшаму ставіцца да нацыянальнага адраджэньня варожа. Мы ня мелі суду над камунізмам, у выніку адбылася дзіўная дыфузія і блытаніна. Нацдэм Купала так ці інакш прызнаны за афіцыйнага клясыка, а нацдэм Быкаў для афіцыёзу нават пасьля свае сьмерці – ізгой. У поўнай адпаведнасьці з традыцыямі Бэндэ. Новы падручнік гісторыі для ВНУ ствараецца ў поўнай адпаведнасьці з традыцыямі аглабельшчыка ад гісторыі Абэцэдарскага. КГБ сьвяткуе свае “слаўныя” юбілеі ў поўнай адпаведнасьці з традыцыямі Цанавы. І ўсё гэта адбываецца ў незалежнай Рэспубліцы Беларусі, улады якой абвесьцілі пра стварэньне дзяржаўнае ідэалёгіі, дзе дамінантай мусяць быць традыцыі сталінскага СССР.
Іншы раз здаецца, што чорнае памяці 1937 год зусім не сканчаўся. Час спыніў свой вэртыкальны бег, а ўсё, што зьмяняецца, зьмяняецца на гарызанталі таго самага 1937-га. З астранамічнага году ён ператварыўся для нас у эпоху, канца якой не відаць. Даўно няма ў жыцьці пэрсанальна Цанавы, Абэцэдарскага і Бэндэ, але пэрсанажы іхныя жывыя і здаровыя. Чаго вартая постаць таямнічага Шэймана. А паглядзіце як баязьліва акадэмічны інстытут гісторыі ўхваліў аглабельны падручнік Трашчонка. А голдынг, узначалены Таісай Бондар, якую ў літарацкім асяродку ўжо й не называюць інакш як “Бэндэ-р”...
Паэт Генадзь Бураўкін знайшоў і яшчэ аднаго сучаснага пэрсанажа рыхтык Бэндэ. У сваім артыкуле ў БДГ ён піша:
“У нашай гісторыі быў Лукаш Бэндэ, які прынес страшэнныя страты беларускай літаратуры, сваімі пагромнымі артыкуламі скараціў гады і Янкі Купалы, і Якуба Коласа. Я думаю, што ня менш шкоды нашай культуры ўжо прынес Уладзімер Пятровіч Замяталін. І як імя Быкава будзе ў гісторыі Беларусі стаяць ля імя Купалы, так і імя Замяталіна павінна стаяць каля імя Бэндэ”.
Блытаніну, у якой мы сёньня апынуліся і жывем, вольна ці міжвольна множыла сама інтэлігенцыя, якая імкнулася апраўдаць і рэабілітаваць забітых, высланых і абылганых калег. Яны пісалі, што абвінавачаньні былі няпраўдай і што насамрэч Купала рэвалюцыю праняў ды зразумеў, а Колас зь Бядулем былі зусім пралетарскімі творцамі. Усё гэтае пісаньне расквечвалася салютамі вялікаму кастрычніку і ленінскай праўдзе, якая бярэ верх над хлусьнёй вульгарызатараў. Усё канчаткова заблытвалася дзеля таго, каб толькі выцягнуць на паверхню забароненыя імёны і творы ворагаў народу.
Кажуць, што менавіта Бэндэ давёў Янку Купалу да самагубства. Гэты сюжэт апісаны ў рамане Алега Лойкі. Бэндэ называе Купалу нацдэмам і прапануе яму адрачыся сваіх поглядаў ды ўстаць на шлях пралетарскае рэвалюцыі. А Купала ня можа. Дакладней, ён можа пісаць вершы пра Сталіна і посьпехі сацыялістычнага будаўніцтва, але сваю сутнасьць зьмяніць ня можа. У адрозьненьне ад Бэндэ, ён не ў сваёй сыстэме, як і большасьць беларускіх літаратараў. Што ім заставалася рабіць? Мабыць, нічога, калі выбранае было самагубства. Зьмяніць сыстэму яны не маглі, уцякаць не было куды і не было як, зьмяніць сваю нацдэмаўскую сутнасьць яны не маглі таксама. Яны стаялі кожны сам насупраць сыстэмы, часткай якой быў Бэндэ.
Праблема суду над камунізмам зусім не ў камунізме, а ў тым, што мусіць быць сьцьверджана іншая праўда. Як той казаў: адмаўляеш – прапануй. Вось жа прапановы гэтае пакуль няма. Мы можам колькі заўгодна крытыкаваць і тое, што было, і тое, што ёсьць, але так нічога і не зразумеем, пакуль не пачнем сьцьвярджаць, пакуль ня сьцьвердзім адваротнага.
Да прыкладу, як можна крытыкаваць антыбеларускую палітыку цяперашніх уладаў, выдаючы пры тым апазыцыйную газэту па-расейску? Як можна казаць пра рэпрэсіі супраць інтэлігенцыі і пры гэтым выдаваць кнігі Ластоўскага, Жылкі, Геніюш тым рэпрэсаваным у 1933-м годзе правапісам? Нябожчыкі варочаюцца ў трунах. Гэта ж тое самае, што зь імем вялікага кастрычніка на вуснах асуджаць Лукаша Бэндэ. Але гэта ня ваш, а ягоны Вялікі Кастрычнік. І вялікі Ленін – ягоны. І сьветлыя ідэалы камунізму – ягоныя. Бэндэ не двудушны. Ён сапраўдны змагар сваёй сыстэмы. І калі ў нашых вачох ён – кат, значыць мы – людзі іншай сыстэмы і іншай праўды. І пакуль мы не пачнем сваю праўду сьцьвярджаць, мы так і застанемся двудушнымі прыжываламі-нацдэмамі – што за Сталінам, што за Хрушчовым, што цяпер.
Застанецца з намі і Бэндэ, дзіўнае прозьвішча якога мае як мінімум два пераклады. Па-латыску гэта кат, а па-польску – буду.