Удзельнічае: этнакультуроляг Тацяна Валодзіна
(Ракіцкі: ) “Дастаткова паглядзець наўкола, як пабачыш самыя розныя ўпрыгожваньні: і мужчынскія, і жаночыя, і нават дзіцячыя. Завушніцы, пярсьцёнкі, ланцужкі… Хтосьці кіруецца модаю, хтосьці з пыхаю выстаўляе масіўны залаты гадзіньнік, хтосьці хавае пад адзеньнем сьціплы крыжык. Безьліч формаў, камянёў, камбінацый. І для многіх – абсалютная адсутнасьць сэнсу. А ці мае ўпрыгожаньне сэнс наагул, у чым ён?
(Валодзіна: ) “Упрыгожаньні вядомыя нам з часоў глыбокай старажытнасьці. Яшчэ тады спалучылі яны ў сабе функцыі абаронную, эстэтычную, сацыяльна-сыгнальную.”
(Ракіцкі: ) “Пэўную інфармацыю, відаць, можна атрымаць з археалягічных раскопак. На што паказваюць знаходкі ў курганах? Што насілі раней і як насілі?”
(Валодзіна: ) “Найперш на тое, што і нашыя продкі з ахвотаю карысталіся самымі рознымі ўпрыгожаньнямі. Гэта і падвескі, што насіліся на шнурках, ланцужках або ў складзе караляў, і бразготкі, а таксама шыйныя грыўні, фібулы, шпількі.
Перавага тых альбо іншых ўпрыгожаньняў залежала ад рэгіёну, заможнасьці, узросту і сацыяльнага статусу. Яшчэ з раньняга жалезнага веку прыйшла да нас мода на пацеркі. Тады гэта былі ніткі з каляровымі шкельцамі, бісэрам, бурштынам, сердалікам. У кампаноўцы іх беларусы прытрымліваліся прынцыпу сымэтрыі. Акрамя ўпрыгожваньняў пацеркі выкарыстоўваліся замест гузікаў і нават замест грошай.”
(Ракіцкі: ) “Якім камяням аддавалася перавага – ясна. Ну а якую форму надавалі гэтым каменьчыкам, і ці толькі эстэтычным густам кіраваўся тады ювэлір?”
(Валодзіна: ) “У адчуваньні прыгажосьці нашым продкам ніяк не адмовіш. Але вадзіў яго рукою яшчэ і міталягічны досьвед. Так, на Пасожжы асабліва шмат знойдзена луньніц, якія, як лічыцца, былі сымбалем багіні Сэлены, што ўспрымалася як апякунка маладосьці. Менавіта таму луньніцы карысталіся асаблівай папулярнасьцю ў дзяўчат. У Падняпроўі і Падзьвіньні часьцей сустракаліся падвескі-конікі, выява якіх зьвязвалася з сымбалямі дабра і шчасьця. На Пасожжы знаходзяць падвескі ў выглядзе качачак, і сярод іх нават – качачка з конскай галавой і грывай. Гэты амулет паказвае на старажытны культ сонца (паводле мітаў, сонца удзень па небу вязуць коні, а ноччу паўз падземны акіян яго цягнуць птушкі, што плывуць па вадзе). Радзей выяўляюцца амулеты-зьмеевікі.”
(Ракіцкі: ) “Гэта архаічны язычніцкі пляст. Ці паўплывала якімсьці чынам на сфэру ўпрыгожваньняў хрысьціянства? Што пачалі насіць вернікі?”
(Валодзіна: ) “Аж з тых часоў і па сёньня носім мы крыжыкі. У Кобрынскім павеце на шыі насілі гэтак званыя мігдалікі – крыжыкі, замацаваныя за круглым шкельцам у мэталічным абадку, выявы сьвятых альбо проста бліскучыя зорачкі.”
(Ракіцкі: ) “Ну а народная свядомасць зь яе невычэрпнай фантазіяй і схільнасьцю да сымбалізацыі, што ўбачыла ў пацерках, у завушніцах, пярьсцёнку?”
(Валодзіна: ) “Яшчэ адну рэч-знак, рэч-сымбаль. Безумоўна, адна з самых архаічных сымбалічных функцыяў пацерак, караляў – апатрапейная, ахоўная. Як уяўлялася, аберагалі яны чалавека ад небясьпечных уплываў самага рознага зла, і ад чарадзейства ў тым ліку.
Відаць, з той жа мэтай багата аздаблялі шыю вясковыя нявесты, бо для іх дзень вясельля станавіўся асабліва небясьпечным. Запісваецца шмат аповядаў пра вясельныя сурокі, псоту і нават пераварочваньне маладых у ваўкалакаў. Таму і звярталіся ў гэты час да чарадзейнай моцы караляў:
«да вянца нявеста адзявае самае лепшае ўбраньне, на шыі шмат упрыгожваньняў. Іх нават пазычалі для гэтае мэты па ўсёй вёсцы. Галава маладой убраная рознакаляровымі стужкамі ў выглядзе вянка».
(Ракіцкі: ) “Як здаецца, нагрудныя ўпрыгожаньні лепш глядзяцца на аголеным целе, як насілі прадстаўніцы багацейшых слаёў. Як мы можам назіраць з жывапісу, сялянкі чаплялі незацейлівыя пацерачкі на кашулю. Гэта іншыя каноны прыгажосьці? Ці штосьці больш глыбокае?”
(Валодзіна: ) “Сапраўды, спэцыфіка славянскага народнага жаночага ўбраньня ў тым, што незалежна ад ступені ягонай лёгкасці, шыя абавязкова закрывалася.
Зьяўленьне дэкальтэ сталася свайго кшталту пратэстам супраць строгасьці народнай маралі. Такое ўстойлівае імкненьне трымаць шыю закрытай можна растлумачыць уяўленьнямі пра яе як праход, што злучае галаву і цела. І тады блякаваньне шыйнага праходу становіцца своеасаблівым замыканьнем цела і нават адной з сымбалічных мераў папярэджаньня цяжарнасьці. На сымбалічную тоеснасьць шыйнага праходу і родавых шляхоў жанчыны паказваюць наступныя звычаі:
«у час родаў нават самым малым дзецям, якія ляжаць у калысцы, расшпільваюць каўняры і разьвязваюць паясы; як толькі маладая засьне ў першую шлюбную ноч, малады мусіць расшпіліць сваёй жонцы каўнер кашулі – каб лягчэй нараджала».
Дарэчы, у асобных апісаньнях вясельля падкрэсьліваецца, што «маладой надзяваюць тонкую кашулю, андарак і сьвітку, кашуля сьцягнутая на шыі льном (каб радзіў), пацерак ніякіх, хоць яны звычайна зьяўляюцца абавязковай часткай убраньня нават у будні».
Відаць, у дадзеным кантэксьце на пярэдні плян выступае яшчэ адна сымбалічная функцыя караляў – закрываць, але гэтым разам ня цела маладой ад вонкавых шкодных уплываў, а ейную дзявоцкую годнасьць, жаночую існасьць. Відаць, таму і не надзявала пацерак маладая ў першы свой «жаночы» дзень.”
(Ракіцкі: ) “Сёньня ўжо рэдка ўзгадваюць сымбалічныя, рытуальныя функцыі пацерак, хаця знакавасьць іх застаецца відавочнай – як той залаты ланцужок, што паказвае на пэўны матэрыяльны дабрабыт яго ўладальніка. Ну а завушніцы? Што, акрамя заможнасьці, дэманстравалі яны?”
(Валодзіна: ) “Калі завушніца зьяўлялася ў мужчыны – паказвала гэта на ягоны асаблівы сацыяльны статус альбо на нацыянальнасць. Прыкладам, завушніцы ахвотна насілі мужчыны-цыгане. Ёсьць зьвесткі, што такім чынам – праз завушніцу – у войску пазначалі аднаго сына ў бацькоў, каб не пасылаць яго на небясьпечныя заданьні. Ну а для жанчын, як і ў выпадку з пацеркамі – цэлы комплекс знакавых, полава-сямейных чыннікаў.”
(Ракіцкі: ) “Няўжо і завушніцы таксама дапамагалі сплянаваць сям’ю? Што ж закрывалі яны?”
(Валодзіна: ) “Вушы ў народнай традыцыі ўстойліва сымбалізуюць жаночае ўлоньне. Прыгадаем нават матыў зачацьця Хрыста, якое адбылося праз Слова Божае альбо, інакш кажучы, праз вуха Дзевы Марыі. І зьяўленне Хрыста ў маніхэізьме падавалася як нараджэньне яго з вуха Божай Маці.
Вось на гэтыя ўяўленьні пра вушы як пра адтуліны, празь якія і можна зацяжарыць, абапіраецца рэгламэнтацыя нашэньня завушніц. Да прыкладу, парадзільлям, ад якіх патрабавалася максымальнае раскрыцьцё цела, завушніцы здымалі. Здымалі іх і дзяўчаты ў першую шлюбную ноч. Пара вуха – завушніца як паралель да пары жанчына – мужчына чытаецца ў тлумачэньні сноў, калі згубіць у сьне завушнічку вяшчуе маладзіцы сьмерць яе мужа.”
(Ракіцкі: ) “Але сама папулярнае ўпрыгожаньне як жанчын, так і мужчын – пярсьцёнак. А з уступаньнем у шлюб на правую руку адзяваецца яшчэ адзін – абавязковы – заручальны пярсьцёнак. Што ж сымбалізуе пярсьцёнак у народнай культуры?”
(Валодзіна: ) “Найперш дзяўчыну. Шлюбны яго падтэкст – адзін з самых вядомых. Пярсьцёнак замацоўвае шлюбнае зьяднанне, у пэўных сытуацыях замяшчае ўласна жанiха i нявесту. Такую традыцыю ня толькi прыняла, але i асьвяцiла сваiм аўтарытэтам хрысьцiянская царква. У часе вясельля рытуальнае выкарыстаньне пярсьцёнкаў надзвычай шырокае:
“пярсьцёнкі жанiха i нявесты клалi на хустку i падымалi яе вышэй галавы; валасы маладой прадзявалi празь пярсьцёнак i крыху падпальвалi, на заручынах хлопец i дзяўчына даставалi пярсьцёнкі з талеркi з жытам. Княгіня на змовінах налівала чарку, кідала туды персьцень і падавала жаніху, ён выпіваў, даставаў пярсьцёнак і надзяваў на ўказальны палец правай рукі. У іншых мясцовасьцях нявеста пры ўмываньні кідала ў ваду свой дзявочы пярсьцёнак, той вадою затым умываўся жаніх.”
(Ракіцкі: ) “Нярэдкае яго ўзгадваньне і ў даволі вольных загадках. Што ж вызначала сымболіку пярсьцёнка?”
(Валодзіна: ) “Генітальная сымболіка вынікае перш-наперш з формы – кола, а таксама з трывалай паэтычнай характарыстыкі яго як залатога. Як у загадцы: «Стаіць дзеўка на гарэ // і дзівуіцца дырэ. // Дзіра мая залатая…». Да матыву менавіта золата апэлюе і найменьне залатнік – матка ў жанчыны. У песьнях матыў страчанага пярсьцёнка выступае як сынанімічны больш вядомаму матыву “страчанага вянка”:
“А ў полі тры дарожкі розна.
Хадзіў казак да дзяўчыначкі позна.
А вечар, вечар маці доньку біла:
А йдзе, донька, калечка згубіла?
Сустрэў мяе казак маладзенькі,
Зьняў з рукі кальцо залатое…”
(Ракіцкі: ) “Але ж кола, акрамя жаночай сымболікі, мае яшчэ і абарончую функцыю. Наколькі маецца яна ў пярсьцёнка?”
(Валодзіна: ) “Ён ня толькi лiчыўся абярэгам ад вонкавых шкодных уздзеяньняў, але i засьцерагаў ад несвоечасовага выйсьця душы. Дарэчы, памерламу пярсьцёнак здымалi. Згодна з запiсамi Iбн-Фадлана, пры пахаваньнi руса дзяўчына, што адпраўлялася на той сьвет разам зь iм, перад сьмерцю зьняла зь сябе бранзалеты i пярсьцёнак з ног. Вiдаць, яны перашкаджалi адыходу яе душы. З тым стасуецца i асаблiвасьць пярсьцёнкаў, знойдзеных пры археалягiчных раскопках, — большасць з iх былi няцэласныя, раз’яднаныя, разагнутыя.”
(Ракіцкі: ) “Ну а мы носім пярсьцёнкі, ланцужкі ды бранзалеткі цэлыя, адзін – даражэйшыя, другі – больш сьціплыя… і ўсё далей адыходзячы ад дзівоснага сьвету дзяцінства перастаем верыць у тое, што каб збылося жаданьне, перакідвалі з рукі на руку чароўны пярсьцёнак”.