Ліквідацыя грамадзкіх арганізацыяў у Беларусі і справа ЮКОС’у ў Расеі – у чым падабенства і ў чым адрозьненьне гэтых працэсаў? Наколькі дарэчным у цяперашніх умовах зьяўляецца заклік “Разам з Расеяй – у Эўропу”? Чаму пэўнае набліжэньне расейскай палітычнай сыстэмы да беларускай суправаджаецца абвастрэньнем адносінаў паміж Менскам і Масквою?
Гэтыя тэмы абмяркоўваюць у “Праскім акцэнце” ганаровы старшыня Аб’яднанай Грамадзянскай партыі Станіслаў Багданкевіч, галоўны рэдактар інтэрнэт-выданьня “Беларускія навіны” Аляксандар Класкоўскі, палітычны аналітык Андрэй Фёдараў і расейскі палітоляг Леанід Радзіхоўскі.
(Дракахруст: ) “Праваабарончы цэнтар “Вясна”, зьліквідаваны на гэтым тыдні рашэньнем суду, стаўся ня першай і не апошняй ахвярай пасьлядоўнай і мэтанакіраванай кампаніі юрыдычнага зьнішчэньня недзяржаўных арганізацыяў.
Не даводзіцца казаць, наколькі гэтая кампанія стасуецца з нормамі дэмакратыі і праўнай дзяржавы. Але яна выглядае звышрэакцыяй нават з пункту гледжаньня інтарэсаў аўтарытарнай улады. Ну якую такую вялікую шкоду, якую пагрозу ўладзе нясуць, скажам, жаночыя ці нават праваабарончыя арганізацыі? Гаворыць галоўны рэдактар інтэрнэт-выданьня naviny.by Аляксандар Класкоўскі.
(Класкоўскі: ) “Мне падаецца вельмі верагоднай тая вэрсыя, што сёлета ўлада зьбіралася ладзіць рэфэрэндум дзеля працягу паўнамоцтваў, самі ведаеце чыіх. Я думаю, што не атрымалася дамовіцца з Масквою па гэтым пытаньні, таму гэта ўсё адкладзена. Заўважце, што толькі цягам апошніх тыдняў кіраўнік дзяржавы пачаў абвяргаць гэтыя гіпотэзы палітолягаў наконт рэфэрэндуму, і пры гэтым ён аднак дадаваў, што сёлета аніякага плебісцыту ня будзе.
Я згодны з Вамі, што тут усё робіцца зь вялікім "пераборам". Калі, паклаўшы руку на сэрца, узгадваць апошнія прэзыдэнцкія выбары, калі тыя арганізацыі, што зараз трапілі пад дзяржаўны "каток", спрабавалі наладзіць назіраньне, то варта зазначыць, што ў іх гэта ня надта і атрымалася. І ня толькі таму, што ўлады перашкаджалі, яны і сваю ня надта высокую арганізаванасьць тады паказалі.
Тым ня меньш, я думаю, што ўлада стварае "запас трываласьці". Колькі б ні казала кіраўніцтва, што яно пачуваецца вельмі ўпэўнена і трымае сытуацыю пад кантролем, самі па сабе гэтыя паўторы сьведчаць пра ўнутраную няўпэўненасьць.
Для мяне сымптаматычна, што днямі, калі была вечарына ў гонар гадавіны стварэньня камсамолу, у кіраўніка Беларусі прагучала фраза: "Няхай няма таго размаху, але галоўнае, што ёсьць структура, якую можна ў пэўны момант задзейнічаць". Гэта робіцца, як той казаў, "на ўсялякі пажарны выпадак", каб былі свае структуры і каб не было іншых структураў, якія могуць паўплывааць на вынікі вызначальнай для кіраўніка дзяржавы кампаніі. Дзеля гэтага і робіцца "зачыстка". Натуральна, што арганізацыі зачыняюць не з прычыны таго, што там не хапае нейкага двукосься на блянку.”
(Дракахруст: ) “Калі справа “Вясны” ўзрушыла пэўныя беларускія грамадзкія колы ды шэраг міжнародных арганізацыяў, то арышт кіраўніка расейскай нафтавай кампаніі “ЮКОС” стаўся ці не галоўнай ўсясьветнай навіной гэтага тыдня. І справа тут ня толькі ў асабістым багацьці Хадаркоўскага, у ролі ягонай кампаніі ва ўсясьветнай эканоміцы і расейскай палітыцы. Шмат для каго справа ЮКОС’у – знак, сымбаль павароту Расеі ад пабудовы свабоднага, дэмакратычнага грамадства ў зусім іншым накірунку.
Праўда, параўноўваючы справу ЮКОС’у і справу “Вясны”, цяжка не заўважыць адрозьненьні. Беларускі праваабарончы цэнтар быў сапрадаўды недзяржаўнай арганізацыяй, Міхаіл Хадаркоўскі – прадстаўнік кірауючай эліты Расеі, гулец на баку аднаго з уладных клянаў. І адстаўка кіраўніка крамлеўскай адміністрацыі Валошына, прычынай якой, паводле дасьведчаных крыніцаў, стаў менавіта арышт Хадаркоўскага – яскравае таму сьведчаньне. Дык што такое справа ЮКОС’у – гэта барацьба ўлады, Крамля з грамадзянскай супольнасьцю ці змаганьне, так бы мовіць, Крамля з Крамлём? Гаворыць расейскі палітоляг Леанід Радзіхоўскі.
(Радзіхоўскі: ) “Я ня бачу супярэчнасьці паміж Вашымі пытаньнямі. Так, Крэмль змагаецца з грамадзянскай супольнасьцю, з тэндэнцыямі да яе пабудовы. З другога боку такія прадстаўнікі грамадзянскай супольнасьці, як Хадаркоўскі, яны зразумела не анёлы, яны зьвязаныя шмат зь якімі палітычнымі сіламі, у тым ліку і ў Крамлі. Я б не зьдзівіўся, калі б даведаўся, што ён зьвязаны з пэўнымі сіламі ў ФСБ, дакладней, я б зьдзівіўся, калі б у яго не было такіх кантактаў. Сам па сабе Хадаркоўскі – зусім не сьвятая Дзева Марыя. ЮКОС зьявіўся зусім ня ў выніку бязгрэшнага зачацьця, ён зьявіўся ў выніку вельмі і вельмі грэшнага зачацьця. І калі б Хадаркоўскі нейкім цудам прыйшоў да ўлады, я зусім ня ўпэўнены, што сытуацыя была б больш лібэральнай і больш дэмакратычнай. Больш таго – мэтады, якімі дзейнічае ЮКОС: літаральна купля соцень дэпутатаў, кантакты з КПРФ, спараджаюць вялікія сумневы ў ягоным “галубіным” лібэралізме.
Але паводле вызначэньня дэмакратычнага грамадзтва ў краіне мусяць быць сілы, якія наўпрост і рэзка апануюць прэзыдэнту. Гэта могуць быць сілы больш ці менш дэмакратычныя, але яны павінныя быць. Калі іх няма, гэта і азначае канец грамадзянскай супольнасьці, пераход ад яе да аўтарытарнага самадзяржаўнага праўленьня.
(Дракахруст: ) “У свой час, здаецца, яшчэ ў ельцынскія часы адзін дасьціпны расеец горка пажартаваў, што грамадзтва карыстаецца свабодаю толькі таму, што ўлада лянуецца яе забраць. Здаецца, гэтая думку тычыцца і беларускага грамадства. Ліквідацыя парасткаў грамадзянскай супольнасьці не выклікае па сутнасьці аніякай рэакцыі ў грамадзтве.”
(Класкоўскі: ) “Сапараўды, трэба цьвяроза ацэньваць ступень грамадзянскага разьвіцьця нашай супольнасьці. На жаль даводзіцца канстатаваць, што прадстаўнікі масы рэагуюць, абураюцца на адрас улады толькі тады, калі, скажам, прыходзіць жыроўка зь вялікімі лічбамі. Калі гаворка ідзе пра ўціск грамадзянскіх правоў і свабодаў – гэта занадта абстрактныя катэгорыі для мільёнаў беларусаў.
Іншым разам узьнікае ўражаньне, што правы чалавека ў Беларусі больш клапоцяць Эўропу і ЗША, чым мільёны нашых суайчынікаў. Іншая рэч, што шмат элітаў церпяць ад такога ўціску і таму вельмі актуальная праблема іхнай салідарнасьці. Улада дзейнічае вельмі хітра, паводле старажытнай формулы : "Падзяляй і ўладар". У нас усе эліты расколатыя: журналісты падзеленыя на "чэсных" і "нячэсных", ёсьць бізнэсмэны, прыгрэтыя ўладаю. Сярод палітыкаў, калі лічыць такімі цяперашніх дэпутатаў, ёсьць людзі, якія стрыгуць купоны з-за блізкасьці да ўлады і ёсьць невялікая купка тых, якія рызыкуюць.
І ўсё ж я мяркую, што ўсім гэтым групам варта ладзіць супраціў. Для мяне прыкладам плёну такога супраціву зьяўляецца аднаўленьне БДГ, якая зараз друкуе нават больш вострыя матэрыялы, чым да прыпыненьня. І гэта пры тым, што, як стала зараз вядома, увесну на самым высокім узроўні была пастаўленая задача зьнішчыць "шкодную" газэту. Я мяркую, што тая хваля абурэньня, якая стала адказам на спыненьне выхаду БДГ, яна дазволіла аднавіць выпуск і ўлада пабойваецца гэтую газэту чапаць.
Ёсьць байка, якую любіць узгадваць генэрал Фралоў пра дзьвюх жабаў, што трапілі ў слоік з малаком. Дык вось трэба супраціўляцца, трэба варушыцца і гэта дае пэўны шанец.”
(Дракахруст: ) “У Расеі сытуацыя, здаецца, усё ж крыху іншая. Ці можа тамтэйшае грамадзтва супраціўляцца спробам забраць яго свабоду?”
(Радзіхоўскі: ) “Зразумела, у Расеі няма сілаў, якія супрацьстаяць дзяржаве. Мушу заўважыць, што ў гісторыі Расеі такіх сілаў ніколі і не было. Дзяржава падала ад унутранай слабасьці. Як яна ўпала ў 1917 годзе, прагніўшы ад унутранай слабасьці, як яна ўпала ў 1991 годзе, прагніўшы да дна. Калі б у членаў ГКЧП у жніўні 1991 году было крыху болей волі – проста волі – і крыху болей крыважэрнасьці, яны б падавілі выступы супраць іх, якія тады былі масавымі. А зараз няма аніякіх выступаў. Заўважце – у Маскве няма ніводнай дэманстрацыі. Заўважце, што сотні тысячаў рабочых ЮКОС’у, якія зараз вельмі нэрвуюцца, бо пры Хадаркоўскім яны жылі няблага, атрымлівалі добрыя заробкі, асабліва ў апошнія гады – яны маўчаць, рот баяцца адкрыць, ці іх стрымліваюць мэнэджэры ЮКОС’у.
Што тычыцца так званай палітычнай эліты, яе хапіла хіба на тое, каб на каленях прасіць Пуціна аб сустрэчы, на што Пуцін ім і адказаў у клясычным расейскім царскім стылі: "У парадах ня маю патрэбы, гандаль недарэчны, пытаньне закрытае". Аніякіх сілаў у расейскім грамадзтве, якія супрацьстаялі б наступу аўтарытарнага рэжыму, няма, як, падкрэсьліваю, такіх сілаў у расейскім грамадзтве не было ніколі.
(Дракахруст: ) “Шмат хто з назіральнікаў адзначае, што прэзыдэнт Расеі Ўладзімер Пуцін ва ўнутранай палітыцы шмат у чым паўтарае шлях Аляксандра Лукашэнкі. Барацьба зь незалежнымі мэдыямі, змаганьне з алігархамі – гэтыя і іншыя праявы “кіраванай дэмакратыі”, якія даўно ўжо сталі палітычнай будзёнасьцю ў Беларусі, робяцца такімі і ў Расеі.
І разам з тым гэтае ўпадабненьне суправаджаецца абвастрэньнем адносінаў паміж Менскам і Масквой. Падчас ельцынскай вольніцы Лукашэнка гуляў на расейскім палітычным полі, як хацеў. Зараз адносіны можна ахарактарызаваць як халодную вайну. Чаму?”
(Радзіхоўскі: ) “Гэта мне здаецца абсалютна відавочным. Аўтарытарныя рэжымы ніколі ня могуць аб'яднацца паводле вызначэньня, бо лідэр можа быць толькі адзін. Чым болей жорсткай будзе рабіцца расейская палітычная сыстэма, тым больш жорстка яна будзе выкідаць Лукашэнку. Падчас ельцынскай вольніцы, калі сытуацыя ў Расеі была няпэўная, калі Ельцын палову часу быў п’яны, палову часу – хворы, палову часу – спаў (я ўжо тры паловы налічыў), словам, калі Ельцын быў вельмі мяккім, кіраўніком, які ўсё пускаў на самацёк, на гэтай нічыёй зямлі Аляксандар Рыгоравіч мог бракан’ерстваваць.
Цяпер у гэтай зямлі ёсьць гасападар, падобны на яго паводле мэтадаў, і зразумела такі гаспадар не дапусьціць аніякага дваеўладзьдзя. Ці варта секчы алігархаў, каб вырасьціць у сябе пад бокам, унутры сваёй краіны нагэтулькі небясьпечнага канкурэнта. Таму адзіны прымальны варыянт для Пуціна – гэта поўнае і безагаворачнае ўключэньне Беларусі ў Расейскую Фэдэрацыю, прычым не як адзінай дзяржавы, а разрэзанай на вобласьці. На што, зразумела, ніколі ня пойдзе Лукашэнка, гэта магчыма толькі празь ягоны труп. Таму ні пра якое аб'яднаньне ня можа быць гаворкі, гэта выключана на 100%.
І яшчэ адзін момант, важны для аўтарытарных кіраўнікоў. Для іх вялікае значэньне маюць асабістыя адносіны. Я не знаёмы ані з Пуціным, ані з Лукашэнкам, але нават па тэлебачаньні бачна, што гэтыя людзі адзін аднаго проста не “пераварваюць”, і таму ні пра што дамовіцца яны проста фізычна ня ў стане.”
(Дракахруст: ) “Ганаровы старшыня Аб’яднанай Грамадзянскай партыі Станіслаў Багданкевіч мяркуе, што Расея ўсё ж не дайшла яшчэ да беларускага ўзроўню дэмакратыі, дакладней, да беларускага ўзроўні яе адсутнасьці. Да таго ж спадар Багданкевіч падкрэсьлівае наяўнасьць прынцыповых адрозьненьняў.”
(Багданкевіч: ) “Я хачу сказаць, што ўсё ж дэмакратыя ў Расеі на парадак вышэй нават у цяперашніх умовах. У Расеі ўсё ж ствараецца рынкавая эканаміка, якая базуецца на прыватнай уласнасьці. А ў нас у Беларусі адзіны алігарх, які кіруе ўсёй нацыянальнай эканомікай – гэта прэзыдэнт Лукашэнка. У Расеі захоўваецца шмат уласьнікаў і шэраг алігархаў пры ўсіх тых тэндэнцыях, пра якія Вы казалі. У Расеі апошнія гады назіраецца эканамічны ўздым, узровень жыцьця там вышэй, чым у Беларусі, хаця некалькі гадоў таму было наадварот. Іхная мадэль гаспадараньня пачынае прыносіць плён. І яна нясумяшчальная зь беларускай мадэльлю. Але галоўная прычына – гэта палітычная будучыня Лукашэнкі. Расея ня бачыць, не прапаноўвае яму гэтай будучыні. Таму ён і стаў у позу адносна Расеі.
(Дракахруст: ) “У пэўных палітычных і грамадзкіх колах Беларусі застаецца папулярным лёзунг – “Разам з Расеяй – у Эўропу”. Але ці ня сьведчыць прынамсі справа ЮКОС’у пра тое, што шлях самой Расеі – зусім не ў Эўропу?”
(Фёдараў: ) “Вы маеце рацыю, калі кажаце, што пэўныя падзеі ў Расеі наводзяць на падазрэньні, што Расея сапраўды ня вельмі імкнецца ў Эўропу, прынамсі, не імкнецца да эўрапейскіх каштоўнасьцяў, якія зьяўляюцца вызначальнымі для Эўразьвязу. Але я асабіста ніколі ня быў прыхільнікам гэтага лёзунгу – "Разам з Расеяй – у Эўропу". Можна пагадзіцца са спадаром Багданкевічам, што нават цяпер дэмакратыя ў Расеі – на значна больш высокім узроўні, чым у Беларусі. Але чаму трэба ісьці ў абыход? Мы маем добры прыклад балтыйскіх краінаў, якія адразу пайшлі ў Эўразьвяз і яны, здаецца, зараз зусім на іншым узроўні, чым Беларусь.”
(Дракахруст: ) “Адной зь сілаў, якая напісала на сваіх сьцягах, “Разам з Расеяй – у Эўропу” зьяўляецца як раз Аб’яднаная Грамадзянская партыя. Ці ня лічыць яе ганаровы старшыня, што гэты лёзунг мае патрэбу ў карэкцыі?”
(Багданкевіч: ) “Я мяркую, што Вы перабольшваеце гучаньне гэтага лёзунгу. Гэта чыста тактычны лёзунг. Ён зьвязаны з тым, што паводле палітычных чыньнікаў, узроўню дэмакратыі і эканамічнага разьвіцьця, у бліжэйшае дзесяцігодьдзе нам "ня сьвеціць" увайсьці ў склад Эўропы. Я б сказаў – бліжэйшыя 15-20 гадоў. А жыць гэты час беларускаму народу трэба.
Другіі бок пытаньня – гэта шчыльная эканамічная сувязь з Расеяй. Захаваньне працоўных месцаў у нас шмат у чым залежыць ад таго, што Расея набывае нашыя неканкурэнтаздольныя тавары. Гэта кепска, але гэта рэаліі і мы ня можам іх не ўлічваць.
Нашая партыя ніколі не выступала за стварэньне адзінай дзяржавы. Трэба аддзяляць, як казаў Пуцін, "мух ад катлетаў". Інтэграцыя – гэта не адзіная дзяржава. Ідэя адзінай дзяржавы, якая б кіравалася на роўных беларусамі і расейцамі – першапачаткова мёртванароджаная. Роўнасьць немагчымая з прычыны розьніцы патэнцыялаў. Таму мова можа ісьці толькі пра ўваходжаньне Беларусі ў склад Расейскай Фэдэрацыі. Гэта для беларусаў, у тым ліку і для Лукашэнкі, непрымальна. Але адмовіцца ад эканамічнай інтэграцыі – ня ў нашых нацыянальных інтарэсах.
Нашая пазыцыя, і яна зафіксаваная ў пагадненьні з Саюзам правых сілаў Расеі палягае ў дэнансацыі пасьпешліва падпісаных пагадненьняў. Мы выступаем за тры этапу інтэграцыі. Першы – гэта стварэньне рэжыму свабоднага гандлю. Другі – мытны саюз. А трэці – уваходжаньне ў Эўразьвяз, тым больш што і Пуцін, і мы прапануем у якасьці мэты інтэграцыі ўваходжаньне ў Эўрапейскі зьвяз.”
(Дракахруст: ) “Спадар Багданкевіч ужо казаў, пра эканамічную прывязанасьць Беларусі да ўсходняй суседкі. Але ёсьць і культурная, палітычная, ідэалягічная прывязанасьць. Падчас верасьнёўскага апытаньня Незалежнага інстытуту сацыяльна-эканамічных і палітычных дасьледваньняў, у сытуацыі жорсткага выбару – ці ў Расею ці ў Эўропу – адносная бальшыня 48 % выказалася на карысьць Расеі, і толькі 36% – за ўступленьне Беларусі ў Эўразьвяз. Калі ў Эўропу трэба рушыць без Расеі, то гэтых 48% беларусаў, амаль кожнага другога, так бы мовіць, куды падзець?”
(Фёдараў: ) “Падзець іх, безумоўна, нікуды нельга – трэба пераконваць. І калі гэта не атрымаецца, тады наш шлях у Эўропу ці наагул не адбудзецца ці зацягнецца яшчэ на колькі дзясяткаў гадоў. Тут іншага нічога ня зробіш.
У апошні час афіцыйная агітацыя за інтэграцыю з Расеяй крыху зьнізіла сваю інтэнсыўнасьць, але раней гэта быў галоўны лёзунг усёй беларускай улады. Безумоўна, з нашым мэнталітэтэтам, тое, што кажуць зьверху, для вялікай колькасьці нашых людзей, нават для большасьці, ёсьць ісьціна ў апошняй інстанцыі. Калі сытуацыя зьменіцца, інфармацыя і агітацыя пойдзе ў іншы бок, будзе больш адпавядаць рэчаіснасьці, мяркую, што і погляды людзей зьменяцца даволі істотна.
Але я баюся, што нават прыхільнікі эўрапейскага шляху Беларусі не зусім добра ўяўляюць сабе, што гэта такое і якія цяжкасьці іх чакаюць на гэтым шляху. І калі Беларусь пачне рухацца ў гэтым накірунку і гэтыя цяжкасьці праявяцца, я баюся, як бы шмат хто зь іх не залямантваваў: "Ня трэба нам гэтага. Давайце вернемся назад". Вось гэта, на мой погляд, зьяўляецца большай небясьпекаю.
(Дракахруст: ) “Як гэтыя беларускія дылемы – у Эўропу з Расеяй ці без Расеі – выглядаюць вачыма расейца? Гаворыць Леанід Радзіхоўскі.”
(Радзіхоўскі: ) “Што мець на ўвазе пад словамі "у Эўропу"? Я мяркую, што які б аўтарытарны рэжым ня быў, Расея – не Беларусь. Расея, па-першае, буйнейшы экспартор нафты і газу. І Эўропе абсалютна ўсё роўна – аўтарытарныя, дэмакратычныя ці лібэральныя гэтыя расейскія нафта і газ, важна, па якой цане іх прадаюць. Па-другое, Расея мае такое гэапалітычнае становішча, што зараз у сувязі з абвастрэньнем адносінаў зь ісламскім сьветам і праблемай міжнароднага тэрарызму заходні сьвет ня можа сабе дазволіць пасварыцца з Расеяй. Расея, як гэапалітычная сіла, яму неабходная. Пра ракеты і вадародныя бомбы таксама трэба памятаць. Таму як бы справы ў Расеі не пайшлі, для Захаду і эканамічна, і ваенна-палітычна Расея застанецца важнай сілай. І правы чалавека з пункту гледжаньня Эўропы тут будуць займаць 25-е мейсца.
Гэта адносна Беларусі Захад можа выступаць як настаўнік маралі, таму што ад Беларусі яму па вялікім рахунку нічога ня трэба. А ад Расеі яшчэ шмат што трэба. Таму адносіны з Расеяй захаваюцца ў любым выпадку.
Калі ж пад словамі "Разам з Расеяй у Эўропу” разумець набліжэньне ўнутраных нормаў краіны да нормаў эўрапейскай грамадзянскай супольнасьці, то няма аніякага сумневу ў тым, што зараз Расея далей ад эўрапейскіх нормаў, чым была яшчэ некалькі месяцаў таму. Зьнешне ў Расеі пабытовы бок выглядае па-эўрапейску, асабліва ў Маскве і ў іншых буйных гарадох. Але палітычна і часткова эканамічна Расея рушыць хутчэй у бок Беларусі, чым у бок Эўропы.”
(Дракахруст: ) “Спадар Багданкевіч ужо казаў пра агульны погляд на інтэграцыю беларускіх і расейскіх лібэралаў, зафіксаваны нават у выглядзе асобнага дакумэнту. Але вось адзін з самых уплывовых расейскіх лібэралаў, адзін зь лідэраў таго самага Саюзу правых сілаў, з якім АГП падпісвала дамову, карацей, Анатоль Чубайс нядаўна выклаў сваё бачаньне стасункаў Расеі са сваімі суседзямі. Чубайс назваў мадэль, да якой трэба імкнуцца, як “лібэральную імпэрыю”? Імпэрыя, нават лібэральная, прадугледжвае ўсё ж нейкі прымус. Ці падзяляюць гэты погляд беларускія саюзьнікі СПС?”
(Багданкевіч: ) “Я Вам выклаў сваю пазыцыю. Мы супраць імпэрыі, мы за адзіную Эўропу і мы б хацелі бачыць у гэтай адзінай Эўропе ўсю Эўропу на падмурку прызнаньня дэмакратычных каштоўнасьцяў.
А тое, што ў Расеі нават сярод праэўрапейскіх партыяў зьяўляюцца такія ідэі – гэта зьвязана з грамадскай сьвядомасьцю расейцаў. Імпэрскі элемэнт у ім вельмі моцны. І прэзыдэнт Украіны Леанід Кучма мае рацыю, калі гаворыць пра канфлікт на Азоўскім моры, як пра рэцыдыў расейскага імпэрыялізму. Там, дзе пытаньне стаіць пра расейскія імпэрыялістычныя інтарэсы, дэмакратыя адыходзіць на другі плян, нават і для дэмакратаў, і для лібэралаў, на жаль. Але мы не павінныя гэта прымаць, а мусім цьвёрда стаяць на пазыцыях незалежнасьці і сувэрэнітэту.
Я б не сказаў, што нам зараз выгадна без падрыхтоўкі імкнуцца ў Эўрапэйскі Зьвяз. Там прынамсі вышэй ўзровень падаткаабкладаньня. Мы наадварот імкнемся выйсьці паводле падактаабкладаньня на ўзровень Ганконгу – 20-25% ад ВУП. У Швэцыі гэты ўзровень зараз 60%, у Нямеччыне – больш за 50%. Нам гэта нявыгадна.
Трэба спачатку правесьці пераўтварэньні ў эканоміцы і палітыцы, даць свабоду мэдыям. Нядаўна я ўдзельнічаў у перадачы НТВ "Свабода слова" Савіка Шустэра, якая здымалася ў Менску. Але нам патрэбная свая свабода слова са сваімі беларускімі Савікамі Шустэрамі. Гэтага ў нас няма, але гэта трэба рабіць. Саюз з Расеяй нам, на жаль, у сэнсе разьвіцьця дэмакратыі нічога не дае. Нам самім трэба рабіць высілкі. Таталітарны рэжым у Беларусі ня вечны.”