З гадамі многае бачыцца ясьней у гісторыі ХХ ст. Але ёсьць і такія моманты, да якіх – не падступіцца. Да прыкладу, уявіце сабе нішчымны веснавы дзянёк пачатку 1950-х і Якуба Коласа на падворку ягонага менскага асабняка. Народны паэт даглядае азіміну ў сваім агародзе на лапіку зямлі. А за сталом у кабінэце піша артыкулы пра родную літаратуру. Патрыярх дасьледуе творчасьць пяці чалавек. Лынькоў, Куляшоў, Броўка і Глебка... Усяго пісьменьнікаў не нашмат болей. І вось, выходзячы на падворак, пра што думае Колас? Ці думае пра тое, якую нішчымніцу ён, майстар з дарэвалюцыйным стажам, дасьледуе? Ці думае, куды падзявалася сапраўдная літаратура? І галоўнае – куды падзяваліся тыя дзясяткі й дзясяткі апантаных творчасьцю і вырослых на ягоным, Коласавым аўтарытэце маладых і крыху старэйшых паэтаў? Ён, іхны літаратурны бацька, жывы і абласканы ўладай – ці адчувае хоць кроплю адказнасьці за іх – расстраляных, сасланых, змушаных эміграваць? Калі не адказнасьць, дык хаця б шкадаваньне. І калі нават ня іх, дык хаця б той паэзіі, што была загубленая разам зь імі?
Дакумэнтальных сьведчаньняў пра тое няма. Таму пытаньне застаецца адкрытым.
Сьляпое сталінскае сонца высьвечвае шэрую пуставатую рэчаіснасьць. Дзядзька Якуб на падворку мружыць вочы. Дасаджаюць хваробы і хочацца ў лес... Быццам нічога й не адбылося за ягонай сьпінай. Проста зь літаратурнага працэсу выпала пакаленьне, а сам працэс на пакаленьне выпаў з часу…
Чаму я пачаў пра Коласа? Бо хачу гаварыць пра Тодара Кляшторнага, аднаго зь дзясяткаў беларускіх паэтаў, у біяграфіях якіх ёсьць слова "расстраляны". Часам здаецца нават – што ні паэт, то – расстраляны. Быццам так і павінна быць. А калі не, дык павінна ж быць хоць нейкае пярэчаньне гэтаму, хоць самы слабы супраціў, ну хоць бы адвярнуўся нехта дэманстратыўна... Не. Ані факту. Вось чаму падумалася пра Коласа. Колас – гаспадар, прызнаны і самы вялікі ў літаратуры аўтарытэт. Колас пэдагог – у свой час выкладаў усім гэтым масава расстраляным паэтам. Яны ж дзівакі, гэтыя паэты, асабліва маладыя. Ім уласьціва верыць у цуды, гіпэртрафаваць рэальнасьць. На каго яны маглі спадзявацца як на апошняга? На таго старэйшага, у чыю справу прыйшлі ўсёй душой і хто ў гэты момант, калі іх расстрэльваюць, сядзіць у кабінэце і піша вершы. Ну, на каго яшчэ мог спадзявацца Тодар Кляшторны?
Зрэшты, маё пытаньне не пра Кляшторнага, а пра Коласа, які сее жыта на сваім сталічным падворку. Якраз Кляшторны ведаў, што ніхто ні за кога не заступаецца. Такія былі прапанаваныя правілы жыцьця.
Тады, перад вайной яны моцна цешыліся, што столькі талентаў прыйшло ў літаратуру...
Расьце наш народ, і расьце яго дар:
Дубоўка, Зарэцкі, Дарожны, Дудар,
Хадыка, Бандарына, Вольны, Багун,
Грышкевіч, Вішнеўская, Танк, Салагуб,
Язэп Падабед, Маракоў, Шашалевіч,
Кляшторны, Лужанін, Бартуль, Ільляшэвіч,
Мікуліч, Цьвікевіч, Знаёмы, Скрыган,
Калюга, Радзевіч, Грыневіч, Пфляўбаум,
Арсеньнева, Геніюш, Чорны, Машара,
Жылка, Салавей, Бабарэка і Хмара,
Баркоўскі, Талерка, Сакол, Нікановіч,
Казлоўскі, Пятрусь, Іванова, Міровіч,
Пятро Глебка, Моркаўка, Трус, Галавач,
Язэп Пушча, Івэрс, Ванаг, Крапіва,
Крушына, Случчанін, Вольны, Хведаровіч,
Зосім, Лебяда, Звонак, Аляксандровіч,
Клішэвіч, Кавыль, Золак, Віцьбіч, Сяднёў
– Сыны сенажацяў, вазёр і гаёў.
Во колькі імёнаў зарыфмаваў паэт Алесь Змагар, хоць мог і ў дзесяць разоў болей. А засталося – як пальцаў на руках.
Мора паэтаў, амбіцыяў, мноства кніг і размоваў вакол. Часопісы, сходкі, таварыствы, культурныя героі... Каляровы і аб'ёмны сьвет, зусім не падобны на гэты нішчымны веснавы дзянёк. А якія шматфарбавыя вершы! Зусім ня тое, што крэмзаюць цяпер два Петрусі...
Жахлівы час – гэта так. Але ці можам мы, да прыкладу, казаць пра карпаратыўную адказнасьць пісьменьнікаў ці адраджэнцаў нацыі, як сям'і? І ці паўставала такое пытаньне перад дзядзькам Якубам, на той час – непадзельным духоўным гаспадаром у гэтай літаратуры?
Хіба ня слушна, гаворачы пра адказнасьць, шукаць старэйшага, а ня стрэлачнікаў?
29 кастрычніка 1937 году расстралялі 17 маладых пісьменьнікаў, на наступны дзень – яшчэ трох. Для большасьці зь іх забіцьцё стала пачаткам забыцьця. Цікава, што думаў пра гэта дзядзька Якуб у 1953-м. Ён, як гаспадар літаратуры, мусіў неяк плянаваць месца гэтых аўтараў пасьля... Часы спакваля зьмяняюцца. Вось і Сталін памёр, і ў ГУЛАГУ зьмякчылі рэжым, а вось і вярнуўся нехта. Дык што, будзем успамінаць творы забітых, будзем іх перавыдаваць, ну ня сёньня, але ў прынцыпе, ці паставім на ўсім гэтым крыж? Няхай забудзецца, як не асабліва чаго вартае? Колас піша доўгія аналітычныя артыкулы, ён аналізуе пустату і пры гэтым – няўжо ня думае пра тых? Няўжо прымае іхнае забыцьцё?
Пазьней іх стануць такі перавыдаваць – амаль усіх. Але акажацца, што гэта ня так проста – пераадолець дваццацігадовае забыцьцё, зьявіцца пасьля працяглае клінічнае сьмерці да жыцьця паэзіі ніяк не лягчэй, чым чалавеку. Вакол зьменены сьвет, зусім незразумелая крытыка. У паэзіі скралі кантэкст ейнага часу – вось чаму ёй так цяжка. Скажам, Тодара Кляшторнага перавыдавалі пасьля сьмерці Сталіна двойчы, але ад гэтага ён не вярнуўся з забыцьця.
Дачка паэта Мая Кляшторная неяк згадвала на Радыё Свабода, як яны з маці каля дзесяці гадоў хадзілі па чынавенскіх кабінэтах і даказвалі, што Тодар Кляшторны – паэт. Але й гэтых дзеcяці гадоў не хапіла. Бо, да прыкладу, сёлетні адрыўны каляндар “Родны край” паведамляе: “11 сакавіка – 100 гадоў з дня нараджэньня Т.Т.Кляшторнага (1903-1944), дзеяча рэвалюцыйнага руху, публіцыста”. Мала таго, што паэту прыбавілі 7 гадоў жыцьця, дык і назвалі тым, кім ён ніколі ня быў. Ані дзеячом, ані публіцыстам. Тодар Кляшторны быў толькі паэтам, прычым у самым дастатковым сэнсе гэтага слова.
Некалькі словаў пра Кляшторнага-паэта, дакладней, пра той эстэтычны кантэкст, у якім трэба разглядаць ягоныя творы. Філёзаф і дасьледнік літаратуры Ўладзімер Конан згадвае тыя даваенныя літаратурныя групоўкі, куды ўваходзіў паэт.
(Конан: ) "Я думаю, што безумоўна афіцыйная палітыка беларусізацыі моцна паспрыяла гэтаму прыліву (я называю яго другім прылівам у ХХ ст.) таленавітых пісьменьнікаў у беларускую літаратуру. Аднак справа ў іншым. Само па сабе ўнікальны вопыт беларускай літаратуры, які пазначаны часовым і парадаксальным саюзам паміж беларускім нацыянальным адраджэньнем, адраджанізмам, як тады называлі, і камуністычнай клясавай ідэалёгіяй. Хаця камуністычная клясавая ідэалёгія ў значнай ступені навязвалася зьверху, аднак адбылася вельмі цікавая, як гаворыцца ў тэксталёгіі, кантамінацыя гэтых дзьвюх плыняў. І атрымалася так, што якраз у 20-я гады, калі ўзьнік "Маладняк", закончыў сваё вельмі кароткае існаваньне беларускі мадэрнізм. Гэта мадэрнізм Малевіча, гэта спроба стварыць новае мастацтва. І вось гэты сынтэз беларускага нацыянальнага адраджэньня, мадэрнісцкіх плыняў і клясавай ідэалёгіі – унікальны вопыт нашай беларускай культуры 20-х гадоў. На гэтым сынтэзе ўзьнік "Маладняк" і гэты сынтэз стаў распадацца ўжо ў 1927-28 годзе, калі камуністычная ідэалёгія перарасла ў тэрор супраць так званага нацыяналізму, а таксама цалкам падушыла мадэрнісцкія плыні ў савецкім мастацтве. Творчасьць і паэзію Тодара Кляшторнага трэба разглядаць у гэтым пляне. Фактычна ён быў адным з прадстаўнікоў беларускага імажынізму – у нейкім сэнсе пасьлядоўнікі Сяргея Ясеніна, аднак гэты беларускі імажынізм ня быў паўтарэньнем расейскага руху імажыністаў. Фактычна гэта быў самабытны кірунак, які арыентаваўся на так званыя кантрасныя вобразы, напеўнасьць, на сялянскую тэматыку, на фальклёр, аднак адначасова ставіў на першым месцы культурнае і дзяржаўнае адраджэньне Беларусі.
Невыпадкова руху "Маладняка" папярэднічала ідэя атлетызму або ўзвышэнства. Адзін з пасьлядоўнікаў беларускага імажынізму Язэп Пушча ўспамінаў пра тое, што яны, перш чым стварыць "Маладняк", а "Маладняк" быў створаны ў лістападзе 1923 году, яны зьбіраліся вясной гэтага году і думалі пра новыя кірункі ў беларускай паэзіі і мастацкай культуры наагул. Ідэя ўзвышэнства папярэднічала "Маладняку" і яна заключалася ў тым, каб стварыць арыгінальную мастацкую культуру ў Беларусі, нацыянальную школу гэтай культуры, выкарыстаўшы айчынны фальклёр, вопыт сусьветнага мастацтва, у тым ліку мадэрнісцкія плыні і клясычную літаратуру. Вось гэты мастацкі сынтэз характэрны тады стаў для "Ўзвышша", якое было заснаванае таленавітымі пісьменьнікамі, што выйшлі з "Маладняка". Тодар Кляшторны быў сярод іх".
(Дубавец: ) Уладзімер Конан разглядае творчасьць Тодара Кляшторнага ў кагорце паэтаў той пары. Гэтая бурапенная, рознакаляровая паэзія быццам разам зь ейнымі аўтарамі сышла ўвадначасьсе ў нябыт. Тое, што пісалі пасьля вайны і што даводзілася аналізаваць Якубу Коласу, побач зь ёю, як кажуць, і блізка не стаяла. Яно, цяперашняе – такое самае, як і ўсё навокал, як гэтае пустасьветнае сонца, як гэтыя будынкі, дрэвы і людзі аднамерныя, нібы на засьвечаным фотаздымку. Можна зразумець у такіх абставінах тых, хто іншага жыцьця й ня бачыў. Але Колас бачыў. І паўнату жыцьця, і жарсьці, і парывы... Можа быць, ён забыў? Але біёграфы сьведчаць, што ў апошнія гады патрыярх, наадварот, шмат думаў пра мінулае, імкнуўся яго рэканструяваць...
З масы прачытанае савецкае літаратуры і крытыкі вобраз Кляшторнага паўстае як вобраз камсамольца з правільнымі вершамі-маршамі, што ўслаўляюць Кастрычнік і Першамай. Нас так вучылі, што ўсе маладыя савецкія паэты былі нібы на адзін твар – як лётчыкі ў фільмах пра Чкалава. Мінімум пэрсанальных рысаў і поўны набор чалавечых якасьцяў у строгай адпаведнасьці з маральным кодэксам будаўніка камунізму. Насамрэч усё гэта хлусьня. Знаёмства з творчасьцю і з успамінамі тых літаратараў, якім давялося эміграваць, а значыць не было патрэбы хлусіць, пераконвае, напрыклад, што Кляшторны ня быў ні савецкім, ні антысавецкім паэтам. Вось што згадвала пісьменьніца Вольга Таполя:
"Беларускага паэту Тодара Кляшторнага я ведала ў дні свайго раньняга юнацтва. Высокі, хударлявы, з капной густых, саламяна-сьветлых валасоў на галаве, з блакітнымі, пад колер блёклых васількоў, вачыма, ён быў заўсёды неяк па-асабліваму сумны, нейкім смуткам веяла ад яго. Каля ягоных тонкіх бледных губ рана леглі складкі горычы. Ён рэдка сьмяяўся, і ягоная ўсьмешка таксама была заўсёды сумнай. І яшчэ быў ён ціхі, спакойны, ураўнаважаны, ніхто ніколі ня чуў і ня бачыў, каб ён злаваўся…
…Увогуле Кляшторны быў вельмі чулы. Калі хто-небудзь зь ягоных калегаў чытаў свой моцны верш, які праймаў да сэрца, у Кляшторнага на вачох набягалі сьлёзы…
Мне ўспамінаецца адзін прыгожы веснавы дзень. Прыпадкова я сустрэла тады Кляшторнага за горадам. Ён быў з аднэй дзяўчынай. Вясёлая, бойкая дзяўчына была поўным кантрастам ціхаму сумнаму паэту. Яны ішлі побач па высокай траве берагам ракі. Веснавы вецер свавольна гуляў саламянымі валасамі Кляшторнага. Ён ішоў, задуменна спусьціўшы вочы долу.
– Я не разумею цябе, Тодар, – казала дзяўчына. – Скажы мне, ну, скажы – чаму ты такі сумны?
– У мяне нейкае цяжкое прадчуваньне, – ціха адказаў паэта. – Вось пабачыш, мне яшчэ давядзецца зазнаць вялікія цярпеньні, пакуты…
– Цярпеньні?.. Пакуты?.. – зьдзіўлена перапытала дзяўчына. – Скуль? Чаго?
– За Беларусь, – яшчэ цяжэй адказаў Кляшторны, і ціхім шолахам вецер разьнес ягоныя словы па хмызьняку…
Прароцтва паэты спраўдзілася – неўзабаве ён быў схоплены НКВД, з кіпцюроў якога ўжо ня выйшаў”.
Ва ўспамінах Вольгі Таполі Тодар Кляшторны выглядае чалавекам мяккага характару, незлаблівым і бесканфліктным. На такіх самых рысах робіць акцэнт і Юрка Віцьбіч:
"Міхась Багун меў заўсёды напагатове 5-6 вершаў "На сьмерць правадыра". Калі хто-небудзь зь іх здыхаў, дык ён, падставіўшы адпаведнае імя, як хутчэй бег са свае Даўгабродзкае ў "Зьвязду" ці "Чырвоную зьмену". Аднойчы, калі памёр Дзяржынскі, пабег ён з прачулым вершам у "Зьвязду". Прыбег, аж засопся, а зь яе выходзіць Тодар Кляшторны і ўсьміхаецца: "Дарма, братка. І тут, і ў "Чырвонай зьмене", і ў "Работніцы і сялянцы", і ў "Піянэры Беларусі" ідзе маё". Хто ў стане кінуць камянём у гэтых двох, што сталіся ахвярамі бальшавізму?"
"... на зборнік Кляшторнага "Праз шторм на штурм" Багун зьмясьціў у "Чырвонай зьмене" рэцэнзію пад загалоўкам "З дарогі, крот і кракадзіл" Сам Кляшторны не надаваўся на тое, каб за гэта вылаяць Багуна, але проста з гора безупынку цэлы тыдзень піў".
"Нас пазнаёміў у Менску Сяргей Дарожны, і ў мяне склалася ўражаньне пра Лужаніна, што як чалавек ён куды больш валявы, заўзяты, чым той жа Сяргей Дарожны або Тодар Кляшторны".
Бесканфліктнасьць Кляшторнага найперш заўважная ў ягонай паэзіі.
Можа як нікому яму чужы быў сьмяротны бой, які тады апяваўся іншымі паэтамі. У яго два героі – белы і чырвоны, прычым, як правіла, гэта або браты, або – як браты ці як сыны аднае маці. У вершы "Маці" ён распавядае як белыя на вачох у маці забіваюць ейнага сына – чырвонага. Яна запомніла злачынцу і пракляла яго. Але неўзабаве да яе ў хату прыносяць таго белага на насілках – ён паранены. "Халодны момант... Потым крык душы" Потым яна бярэцца яго ратаваць са словамі "І ты ж, сынок, таксама чалавек". А ў выніку – вечная тэма. Чым менш сацрэалістычнай аднамернасьці, тым болей у твора шанцаў застацца ў літаратуры і быць цікавым, распавядаць галоўнае пра свой час.
Мяккахарактарнасьць Кляшторнага гатовая ператварыць яго ў жывую прыкметнасьць тагачаснага Менску, амаль што ў гарадзкога вар’ята – забаўнага чалавека з канарэйкай, які звычайна ўвасабляе сабой тое, што ў гораду ёсьць душа.
З успамінаў аўстралійскага беларуса Сымона Шаўцова:
“Кляшторны быў маім суседам па кватэры на пасёлку “Камінтэрн”. Разам ішлі неяк з Дому Пісьменьнікаў па прагнілых дошках ходніку на Ляхаўцы. Тодар у абдрыпаных нагавіцах: адна калашына закасаная вышэй калена, другая – спушчаная на падраны чаравік. Нёс на руках сваё малое дзіця, а за ім дробненька тупала ягоная малая, шчуплая жонка. За жончыну спадніцу трымалася малая дачушка. “Тодарка, родненькі, не ўпусьці дзіцятка!” – паўтарала жонка. Тодарка быў крыху падпіты.
Кляшторны часта насіў з сабою ў клетцы канарэйку, якую вучыў размаўляць. Рабочыя-муляры ведалі, што ён – паэт. З рыштаваньняў забачаць яго і гавораць: “Вунь, ідзе пралетарскі паэт!” Пыталіся: “Як сьпявае канарэйка?” “Не сьпявае, а плача ў клетцы канарэйка”, – адказваў Тодар…
… У 1934 годзе ўтварылі Саюз Пісьменьнікаў БССР. Крытыкі яшчэ гораў напалі на “ворагаў народу”, “нацдэмаў”. Асабліва шчыравалі Бэндэ й Кучар. Моцна дасталося Тодару Кляшторнаму дый амаль усім “узвышэнцам” і “маладнякоўцам”.
Нарэшце, зусім праясьняюць тагачасную сытуацыю наступныя паведамленьні. Публікатар лістоў Юркі Віцьбіча да Антона Адамовіча Лявон Юрэвіч зьвяртае ўвагу на такую невядомую савецкай крытыцы арганізацыю як ТАВІЗ – Таварыста аматараў выпіць і закусіць. Віцьбіч згадвае Кляшторнага цёплым сяброўскім словам. Пры гэтым робіць важную заўвагу: пасьля ліквідацыі “Ўзвышша” і стварэньня адзінага Саюзу пісьменьнікаў з усіх узвышэнцаў, якія былі прынятыя ў Саюз, “толькі Тодар Кляшторны быў прыняты кандыдатам, але не за былое ўзвышэнства, а за справы ТАВІЗ’у”.
“Вас цікавіць ТАВІЗ. Пасьля расшыфроўкі атрымліваецца вельмі празаічна – Таварыства Аматараў Выпіць і Закусіць. Па сутнасьці, гэта штосьці накшталт спробы арганізацыйна аформіць беларускую багему… У склад ТАВІЗу ў розныя часы або адначасова ўваходзілі Тодар Кляшторны, Уладзімер Хадыка (да жаніцьбы), Васіль Каваль, Алесь Дудар, Міхась Багун, Валеры Маракоў, Эдуард Самуйлёнак (да хваробы), Сяргей Дарожны і іншыя. Зьбіраліся звычайна або ў каго-небудзь на кватэры (пераважна ў Багуна), або ў 2-й гасьцініцы, калі я прыяжджаў зь Віцебску, або ў шашлычнай на вуліцы Камсамольскай, або ў маленькай піўнушцы – уніз па вул. Савецкай, або (у крайнім выпадку) ў сутарэньні Дому Пісьменьніка, дзе меўся пэўны час рэстаран...
***
... Беларуская багема, бадай, нічым не адрозьнівалася ад багемаў іншых нацыянальнасьцяў. Яна зьяўлялася пратэстам супраць існуючага "Пракрустава ложа". На паседжаньнях багемы без старшыні і сакратара за кухлем ці кілішкам чыталіся творы, якія пісалі для сябе, а не для друку”.
***
"Да нейкае ступені, вельмі невялікае ступені, гэты наш ТАВІЗ нагадвае ясенінска-марыенгофскую "Зойкину квартиру". І тут і там – літаратарская багема, аднак на гэтым падабенства і канчаецца. У нас ТАВІЗ набыў характар ня толькі палітычнага, але й нацыянальнага супраціву, а таму невыпадкова не сыходзіў з парадку дзённага на партпаседжаньнях".
Такім чынам, вобраз Тодара Кляшторнага – гэта сумны, крыху нехлямяжы паэт, заўсёды нападпітку, але ня здатны на канфлікты. Ён піша вершы пра вечаровую муць, у якіх словы, як акварэльныя фарбы, расплываюцца на паперы. Але нельга такі партрэт разглядаць асобна ад тагачасных абставінаў. І алькаголь, і паўвар’яцкі выгляд, нават неахайнасьць у адзеньні, і незлаблівасьць – гэта ўсё спосабы абароны ад рэчаіснасьці, спосабы захаваць сваю асобу і свой паэтычны талент, агарадзіць сябе ад палітычнай рэальнасьці таталітарнага грамадзтва. Сапраўды, такога не запросяць у прэзыдыюм, але супраць такога і паказальнага судовага працэсу ня зладзіш. Таварыства аматараў выпіць і закусіць – гэта вам не Саюз вызваленьня Беларусі. Такога нават крытыкаваць сур’ёзна за "палітычныя памылкі" – не выпадае. Выглядае, што Кляшторны і сьведама, і змушана рабіў сабе вобраз, у якім яго можна было толькі… расстраляць – без асаблівага перад тым вымазваньня ў друку. Уявіце, каб ён і сапраўды быў правільным камсамольцам, непазьбежна ўцягнулі б у нейкія прэзыдыюмы, тройкі, прымусілі б загубіць уласных таварышаў, пасьля ўчынілі абліваньне брудам, паказальны працэс і – у выніку – расстрэл. Кляшторны не пацягнуў за сабой гэткага бруднага шлейфу. Ён проста загінуў, як бажаволак, ведаючы, што ў гэтым сьвеце ні ад каго яму ня варта чакаць паратунку. Бо такія правілы гэтага жыцьця, а іншага ён, бадай, і ня ведаў.
Вось дзе распадаецца савецкае маналітнае ўяўленьне пра тых камсамольскіх паэтаў як пра змагароў за сьветлую яву. Калі арыштавалі галоўных завадатараў "Узвышша", яны зьбіраліся сваім ТАВІЗам, крыху выпівалі і чыталі адзін адному вершы, наіўна спадзеючыся самі вычуць у іх крамолу, каб, крый Божа, не аддаць у друк чагосьці недазволенага. Прыпёртыя да сьцяны, яны проста не маглі ўцяміць, каму і навошта іх спатрэбілася забіваць. З-за іхнай паэзіі? Яны, ня маршавыя зусім людзі, былі акрасаю гэтага манатоннага і нуднаватага сьвету, адзінай у ім разнастайнасьцю са сваёй вечнай прагай пісаць пра васількі, пра чыстую красу. Але... Той сьвет вырашыў пазбавіцца ад іх. І ад усіх такіх, як яны. Той сьвет думаў ачысьціцца ад усяго лішняга, а выйшла, што лішняе якраз і засталося. Рэшта засталася пасьля таго, як было зьнішчана цэлае. Жыцьцё.
Пачаўшы гэтую перадачу зь Якуба Коласа і з развагаў пра ягоную адказнасьць за дзясяткі зьніклых маладых паэтаў, я ўсё пытаўся пра знакі, якія народны пясьняр мог пакінуць у нішчымным паваенным жыцьці – знакі калі не адказнасьці, дык хаця б шкадаваньня, і калі не пра паэтаў, дык хаця б пра іхную творчасьць, безь якой нацыянальная літаратура надоўга патрапіла ў вакуум бясчасься. Не знайшоўшы такіх знакаў, я думаю пра тое, што ніхто бадай і не пытаўся ў Коласа пра ягоныя перажываньні. Урэшце, даць нейкі знак нашчадкам – значыць ня толькі самое гэтае "даць", але й прыняць, пачуць, зразумець. Варта толькі пачаць думаць пра гэта і адкрыецца.
Неверагодна, але Колас сустрэўся з Кляшторным у 1956 годзе. Гэты факт зафіксаваў у сваёй кнізе пра народнага песьняра літаратуразнаўца Сьцяпан Александровіч. У самы апошні дзень свайго жыцьця Якуб Колас паехаў... у Курапаты.
“Пасьля сьняданьня 13 жніўня 1956 году Канстанцін Міхайлавіч папрасіў шафёра завезьці яго ў лес. Праехалі яны па Маскоўскай шашы і зьвярнулі налева, дзе на пагорку стаялі высокія сосны, а крыху ніжэй прыкідаліся купкі дужых бяроз.
Спачатку ён крыху патупаў: ці не схаваліся дзе ў зялёным моху ці пад кустом баравікі. А потым прысеў на пень. Сонца сьвяціла яшчэ па-летняму, але перагонамі налятаў халодны вецер, і ён вымушаны быў шукаць зацішак у лагчыне каля бяроз. Прылёг на сухую купіну і цяпер толькі ўбачыў побач з трыма бярозамі вялікі мурашнік… Доўга сядзеў ён, пазіраючы на мітусьню мурашак, адключыўшыся ад усяго, што дзеелася вакол. Потым моўчкі падняўся, пахадзіў вакол мурашніку і бяроз, сеў у машыну і вярнуўся дахаты. Зь цяжкасьцю падняўся ў свой рабочы пакойчык, перакусіў, і раптам стала кепска.
У трынаццаць гадзін дваццаць хвілін перастала біцца ягонае сэрца…”