Публічны інтарэс да Вільні – старой сталіцы – больш-менш аформіўся ў Беларусі ў канцы васьмідзясятых. Старая сталіца, разьмешчаная ад Менску ў трох гадзінах язды, вабіла сваёй архітэктурай і бясконцай чарадою памятак несавецкай беларушчыны. Сюды прыяжджалі на зьезды, на спатканьні з жывымі носьбітамі даваеннага адраджэнства і проста так – на шпацыр, у пошуках праўдзівага гістарычнага духу, якога ў Менску не было. Тады, на мяжы васьмідзясятых і дзевяностых, марылася пра актыўны ўдзел віленскай спадчыны ў цяперашнім нацыянальным адраджэньні. І тое, што горад стаў адміністрацыйным цэнтрам іншай краіны і іншае нацыі, не выглядала перашкодай. Думалася больш пра духоўнае. Менавіта тады падсумаваньнем гэтых настрояў прагучалі радкі паэта Алега Мінкіна:
Скажы мне Вільня, хто твой сын законны,
Скажы, як разагнаць твой одум сонны,
Скажы, пра што маўчаць твае муры.
Але прамінула 10 гадоў. І як выглядае сёньня, сонным одумам аказаліся менавіта нашыя колішнія летуценьні. Вільня быццам адсунулася кудысьці на іншы кантынэнт, прыехаць сюды беларусу не прасьцей, чым у Парыж. На зьмену мясцовым віленскім адраджэнцам прыйшлі нацменскія клюбы. А ў Менску віленская спадчына ўжо не разглядаецца як неабходны сэгмэнт будаваньня сваёй незалежнай краіны, яе ідэалёгіі і культуры.
Словам, дачыненьні Вільні і Беларусі за апошнія 10 гадоў заўважна зьмяніліся. Дакладней, яны амаль што спыніліся. У чым тут прычына і наколькі даўгавечны такі накірунак разьвіцьця?
Натуральна, цяжкі доступ да старое сталіцы не дазваляе беларусам масава дападаць душою да сьвятых мясьцінаў, што ў рэальнасьці ілюструюць цэлыя разьдзелы нашых падручнікаў гісторыі і культуры. Віленскія замкі вялікіх князёў літоўскіх, палацы Сапегаў і Радзівілаў, храмы, апетыя ў дзясятках вершаў, будынкі, дзе друкаваў Скарына, дзе жылі і працавалі Купала і Колас, дзе ствараў свой хор Шырма, дзе былі "Наша Ніва", славутая Віленская беларуская гімназія, магілы Каліноўскага і Росы, турма на Лукішках, дзе мучыўся не адзін беларускі паэт... Няма канца гэтым жывым ілюстрацыям. Здаецца, адной толькі Вільняй можна праілюстраваць усё найважнейшае ў нашай гісторыі і культуры. Не кажу ўжо пра поўныя беларускага матэрыялу музэі, бібліятэкі і архівы, дзе некалі несупынна працавалі менскія навукоўцы. Цяпер такая праца – вялікая рэдкасьць.
Ня толькі памежным бар'ерам тлумачыцца згасаньне ў Беларусі інтарэсу да Вільні. Духоўны пачатак нацыянальнага адраджэньня мае на ўвазе і пэўны стаіцызм, трываласьць і цярпеньне. Пэўнае падзьвіжніцтва, якое не заўсёды лічыцца з фармальнымі рэаліямі і культывуецца, "ня гледзячы ні на што". Гэта вера беларуса ў сваё. Вера, якая не абяцае выгодаў ці хуткага і нагляднага плёну. Але без такой веры адраджэньне не адбываецца.
Віленскі прыклад паказвае слабасьць гэтае самае веры. Ён вельмі паказальны. Ён з таго самага шэрагу, што і гістарычная сымболіка. Памятаецца ўражаньне, калі над Домам ураду ў Менску залунаў бел-чырвона-белы сьцяг, многія дзеячы адраджэньня адчулі радасьць і пры гэтым – недавер. Альбо ў сытуацыі з нацыянальнай школай, якая патрабуе сапраўды сізіфавай працы. І калі ўдаецца такі стварыць беларускамоўную клясу, яе трэба з дня ў дзень, з году ў год зьберагаць, ахоўваць, адстойваць. І мы ведаем, што колькі такіх новаствораных клясаў ня вытрывалі. Скажаце, быў прэсынг русіфікатараў? Так. Але на гэты прэсынг не знайшлося дастатковага духоўнага стаіцызму, трываласьці. Альбо вось прыклад з правапісам. Усе літаратары і журналісты ведаюць, што савецкі правапіс – штучна спрымітывізаваны і негарманічны, што за ягонай рэформай стаяць расстрэлы беларускіх мовазнаўцаў. Але не вяртаюцца да клясычных нормаў менавіта ад недаверу. Гэты самы недавер стаў прычынай і страты цікавасьці да Вільні. Калі ж сабраць усе гэтыя недаверы ў адно, атрымаецца недавер да самога беларускага адраджэньня. У сёньняшняй перадачы я паспрабую даць адказ на пытаньні – ці такая сытуацыя ўсталявалася назаўсёды і ці магчымае станаўленьне беларушчыны бязь віленскае спадчыны?
Гаворачы пра віленскую спадчыну, трэба мець на ўвазе, што вакол яе сыходзяцца інтарэсы літоўскае дзяржаўнае ўлады, беларускае дзяржавы і тых людзей, падзьвіжнікаў, якія звычайна падымаюць праблему, кіруючыся духоўным поклічам. Некалі віленскія беларусы, якія яшчэ ня сталі пачувацца нацменамі, досыць актыўна патрабавалі мэмарыяцыі беларускіх памятак. Рухавіком гэтай справы быў Лявон Луцкевіч. Яшчэ за савецкім часам ён дамагаўся, скажам, музэя ў будынку, дзе жыў Якуб Колас. Гэта ў цяперашнім Павільнісе, які колісь называўся Калёніяй. Там Колас пазнаёміўся са сваёй жонкай. Згадваю гэты эпізод, бо была прынятая нават пастанова Савету міністраў Літоўскай ССР пра тое, што музэю – быць. Справа цягнулася доўга, а пасьля сьмерці Луцкевіча энтузіязм актывістаў згас канчаткова. Цяпер гэтая ініцыятыва забытая, відаць, назаўсёды. Штосьці падобнае адбылося і з дамкамі ў цэнтры гораду, якія перадаў беларускім суполкам ужо літоўскі незалежны ўрад. Стаўшы нацменамі, беларусы, як тое і мусіла быць паміж нацменамі, перасварыліся, з дамкоў сыйшло жывое жыцьцё, і зараз яны паступова ператвараюцца ў руіны.
Нейкі час спрабавала займацца захаваньнем спадчыны беларускае пасольства. Хацелі нават выкупіць дом слыннага мастака Пётры Сергіевіча, пасьля абмежаваліся мэмарыяльнай шыльдай на гэтым доме, а зараз няма і той шыльды. Лішне казаць, што пры цяперашнім стаўленьні да беларушчыны займацца зьберажэньнем памятак яшчэ й "недзе ў Літве" ўладам уяўляецца, мякка кажучы, немэтазгодным.
Словам, з усіх суб'ектаў працэсу засталіся толькі літоўскія ўлады. Іхны інтарэс да беларускіх памятак не духоўны, а, бадай, камунальны – трэба парадкаваць тэрыторыю. Маўчаць беларусы ў Менску, маўчаць віленскія суполкі і беларуская дзяржава пакуль таксама маўчыць.
Дзіўна, што пры такім усеагульным маўчаньні, тэма, як быццам, жыве сама сабою. Мяркую зь вельмі нэрвовай рэакцыі, якую выклікае ў Літве любая згадка пра беларускі культурны інтарэс. Нядаўна ў тутэйшых мэдыях здарыўся цэлы скандал з нагоды акурат нашай перадачы – "Вострай Брамы". Тую праграму рыхтавала гісторык Тацяна Поклад. Ёй слова:
(Поклад: ) "На пачатку жніўня ў "Вострай Браме" мы гаварылі пра археалягічныя раскопкі ў старой Вільні. У прыватнасьці, беларускі гісторык Алег Трусаў казаў, што літоўцы капаюць Вільню неахвотна, толькі калі ў запаведным месцы трэба нешта пабудаваць. А неахвотна яны гэта робяць, бо знаходкі разбураюць міты пра спрадвечную літоўскасьць Вільні і выкрываюць славянскую, дакладней, беларускую мінуўшчыну гэтага гораду. Яшчэ ў той перадачы гаварылася, што беларускім гісторыкам няма доступу ані да гэтых раскопак, ані да іхных аб'ектыўных вынікаў. І вось болей чым празь месяц пасьля выхаду "Вострай Брамы" зьявіліся водгукі ў літоўскіх мэдыях. Усе паведамленьні радыёстанцыяў і ў інтэрнэце грунтаваліся на пераказе артыкула ў штодзёньніку "Lietuvos rytas", які мае найбольшы наклад у Літве.
Артыкул Саўлюса Ярмаліса мае кідкую назву – "Сталічным археолягам – плявок ад беларусаў". Вось пачатак: "Рабочыя, якія працуюць на рэканструкцыі пр. Гедыміна і не здагадваліся, што іх праца можа спрычыніцца да міжнароднага скандалу. На прадмет працаў на цэнтральных вуліцах места скрыгочуць зубамі ня толькі некаторыя літоўскія палітыкі і гісторыкі, але й суседзі беларусы".
Суседзі беларусы таксама абвіначваюцца ва "ўзьнятым шуме", у нападзе, "якога ад беларусаў не чакалі" і нават у спробе адабраць у Літвы знойдзены скарб манэтаў. Пішацца пра тое, што гісторыкі зь Беларусі прысвойваюць літоўскія манэты на той падставе, што на манэтах славянскія надпісы. Літоўская афіцыйная гісторыяграфія дзяржаўную мову ВКЛ называе "канцылярскай мовай " альбо "славянскай мовай". Словаў "беларуская" або "старабеларуская" не ўжываюць.
Там, дзе нават літоўскім гісторыкам уяўляецца немагчымым пазьбегнуць згадак пра беларускае, падаюцца тлумачэньні. Аўтар размаўляў з тымі літоўскімі гісторыкамі, якія бралі удзел ў нашай перадачы – Гедымінасам Вайткявічусам і Гінтаўтасам Рацкявічусам. Др. Вайткявічус патлумачыў: "цьверджаньне, што Вільня 500 гадоў была сталіцай продкаў сучасных беларусаў, па сутнасьці, слушнае. Цяперашняя беларуская тэрыторыя была часткай ВКЛ ў 14-18 ст. Адно, што беларусы трактуюць ВКЛ не як літоўскую, а як беларускую дзяржаву".
У цяперашняй Літве досыць балюча ўспрымаюць найменшыя папрокі ў абыякавасьці літоўцаў да Вільні. Што тычыцца археалягічнай няўвагі да Вільні, дык гэта можа абмяркоўвацца на прафэсійным узроўні – бо просты пералік дасьледаваных і недасьледаваных аб'ектаў мала пра што сьведчыць. Пра тое, што цяперашнія раскопкі былі ня плянавыя, а выкліканыя знаходкамі будаўнікоў, распавялі самі літоўскія археолягі.
Літоўскі журналіст усьлед за літоўскімі гісторыкамі, супарацьстаўляе беларускасьць і эўрапейскасьць Вільні – маўляў, беларускасьць выключае эўрапейскасьць і наадварот. Тут якраз і палягае непаразуменьне, бо насамрэч беларускія, крывіцкія археалягічныя помнікі ніякім чынам не абвяргаюць эўрапейскасьць Вільні.
Літоўскія мэдыі падалі і дакладныя цытаты зь перадачы са спасылкай на інтэрнэт-старонку Радыё Свабода, так што калі літоўскамоўная аўдыторыя патрапіць не спакусіцца кідкімі фразамі наконт "скандалу" і "нечаканага ўдару", то можа зразумець і сэнс нашае перадачы".
(Дубавец: ) “Сапраўды, рэакцыю на нашу перадачу ня можна назваць адэкватнай. Палемікі не адбылося, бо беларускія і літоўскія гісторыкі і журналісты існуюць на несудакранальных кантынэнтах. Абмен думкамі роўны нулю. Таму ў лепшым выпадку пры кантакце адбываецца кароткае замыканьне, сварка. Што і адбылося.
Чаму? Таму што беларусы і літоўцы напісалі дзьве зусім розныя гісторыі адной той самай сярэднявечнай краіны – Вялікага Княства Літоўскага – у якой продкі сучасных беларусаў і літоўцаў жылі разам на працягу 500 гадоў. Сталіцай ВКЛ і была Вільня.
Гэта зусім не ўнікальная сытуацыя, калі розныя народы ствараюць канфліктныя гістарычныя міты. Канфліктнасьць пераадольваецца шчыльнымі кантактамі, якіх у нашым выпадку амаль няма.
Што да захаваньня памятак, дык сёлета ў Вільні зьнесьлі вядомы ў беларускай гісторыі дом на вуліцы Віленскай. Некалі мы гаварылі ў "Вострай Браме" і пра яго. Колішняя бібліятэка Даніловіча, дзе працаваў Янка Купала, колішняя рэдакцыя газэты "Гоман" і Беларускага Нацыянальнага Камітэту, колішняя сядзіба братоў Луцкевічаў – Івана і Антона. Гэта акурат той дом, дзе была прыдуманая Беларуская Народная Рэспубліка і адкуль ідэя была імпартаваная ў Менск. Цяпер на месцы гэтага будынку – глыбокі катлаван. Будуюць падземную аўтастаянку. Гэта значыць, што не застанецца ня тое што падмуркаў, а нават культурнага слою.
Гледзячы на маштабны навабуд, я думаю пра тое, што ніхто ні ў Вільні, ні ў Менску ні на якім узроўні ня выказаў цікавасьці да гэтага будынку. Ня тое што пратэсту супраць зносу, а проста – згадкі, разьвітальнага слова пра колішні штаб беларускага жыцьця, прычым ня толькі віленскага, а беларускага ў той час увогуле.
Зразумела, што такую цікавасьць меліся выказаць беларуская дзяржава, менскія навукоўцы, віленскія актывісты. Прамаўчалі. Дзяржава – таму што не дасьпела да такога клопату. Навукоўцы ад згаданага напачатку перадачы недаверу. Актывісты – ад таго, што сталі нацменамі, а дзейнасьць нацменаў, у адрозьненьне ад адраджэнцаў, заўсёды аб'ектыўна скіраваная на сябе, на патрэбы суполак і іхных сяброў, а не на вонкі. Таму мне нічога не застаецца, як схапіцца за саломіну – а ці мусіла дбаць пра такія памяткі дзяржава літоўская?
Вільня спрадвеку шматнацыянальная, шматмоўная і шматканфэсійная. Такі сабе культурны кацёл, зь якога выйшлі найбуйнейшыя прадстаўнікі многіх культураў. І таму мець у гэтай сёньняшняй літоўскай сталіцы польскі дом або жыдоўскі дом або беларускі дом – арганічна для самой прыроды гэтага гораду.
Тут нават не надаецца той прынцып, што, скажам, прадстаўнікі пэўнай нацменскай суполкі хацелі б ушанаваць памяць свайго супляменьніка і зьвяртаюцца да ўладаў з просьбай аб дазволе. Такая нібыта нармальная для якога іншага гораду практыка ў Вільні выглядае нелягічна. Вядома, шмат залежыць ад той філязофіі, якую абіраюць гарадзкія ўлады. Перафразуючы Каліноўскага, можна было б сказаць – ня горад для ўраду, а ўрад для гораду. У нашым выпадку літоўскія ўлады мусілі б дбаць пра ўсю шматкультурную спадчыну Вільні. Прэцэдэнты такога клопату ёсьць, але з гэтых прэцэдэнтаў яшчэ не складаецца філязофія.
Калі мы гаворым пра віленскага першадрукара Францішка Скарыну, мы гаворым пра абсалютна цэнтральную віленскую постаць, няхай сабе ніякім чынам не датычную да літоўскага этнасу і літоўскай культуры. Калі ж мы скажам, што Скарына – беларус, і значыць, дбаць пра ягоную памяць мусяць беларускія суполкі, мы самую гэтую памяць уразаем да прыватнага клопату ці няклопату, жаданьня ці нежаданьня пэўнай суполкі. Хоча яна біць у звон – няхай б'е, ня хоча – тым спакайней. Але Скарына ніколі ня быў у Вільні нацменам. Тое самае можна сказаць і пра канцлера Сапегу, да прыкладу, які таксама ня быў этнічным літоўцам і складаў Статут Вялікага княства на старабеларускай мове.
Напэўна, нейкія маргінальныя зьявы гісторыі і культуры могуць быць аддадзеныя на водкуп і жаданьне ці нежаданьне суполак. Але зьявы цэнтральныя мусяць ушаноўвацца ўладамі.
У Вільні шмат такіх зьяваў, што ніяк ня ўпісваюцца ў літоўскую канцэпцыю гісторыі, але пры тым – абсалютна важныя для самога гораду. Ёсьць сярод іх і чыста віленскія, якія могуць выпадаць з усіх гістарычных мітаў. Як, да прыкладу, бітва ў Панарскіх гарах 1931 году, у якой загінулі некалькі соцень расейскіх салдат і многія сотні паўстанцаў. А ёсьць і такія, што маюць, скажам, беларускую прыкмету. Да прыкладу, месца пахаваньня 15 паўстанцаў 1863-64 гадоў на Замкавай гары, сярод якіх ёсьць і цела Кастуся Каліноўскага. На магіле нацыянальнага героя Беларусі няма ані знаку. Часам гэта тлумачаць тым, што Каліноўскі ня мае дачыненьня да літоўскай гісторыі або культуры. Але для гісторыі Вільні ён не маргінал, а цэнтральная постаць. Такія прыклады можна доўжыць. Гаворка ідзе пра тое, што літоўская ўлада не заўсёды выступае апякункай таго гораду і той шматнацыянальнай спадчыны, якая дасталася ёй воляю геапалітычных ракіровак ХХ стагодзьдзя.
Шмат гадоў назіраючы за беларускімі памяткамі Вільні, за тым, як то запальваецца, то згасае цікавасьць да іх, прыходжу да высновы, што імпульс гэтай цікавасьці мусіць заўсёды сыходзіць ад падзьвіжнікаў – ці то ў Менску яны знаходзяцца, ці ў Вільні. Гэты імпульс мусіць быць слушна зразуметы беларускай уладай і пераплаўлены ў форму нацыянальных інтарэсаў. А ўжо беларуская ўлада мусіць выходзіць у гэтай справе на ўладу літоўскую, якая непасрэдна апякуецца віленскай спадчынай. Калі запрацуе такая схема, тады перастануць зь віленскіх дамоў бясьсьледна зьнікаць беларускія мэмарыяльныя табліцы, а на магіле нацыянальнага героя Беларусі Кастуся Каліноўскага зьявіцца памятны знак.
Што да будаваньня беларушчыны бязь Вільні, дык, на маю думку, яно будзе нагэтулькі ж плённым, як і будаваньне беларушчыны бязь веры. І калі разважаюць, быццам Вільня далёка, за бар'ерам, а будаваць трэба з таго, што маеш пад рукой, я раю ўзяць у рукі падручнікі ды энцыкляпэдыі беларускае гісторыі і культуры. З усіх народаў, што ўдзельнічалі ў стварэньні гэтага фэномэну – Вільні – хіба што яшчэ ў літоўцаў гэты горад займае такое абсалютнае месца ў станаўленьні нацыі. Мяжа мяжою, а душа душою.