За сьцяной суседка грае на піяніна. Летні вечар. Шары паўзмрок. Спакой. Амаль элегія. Адно што ў старой Вільні – дым. Смурод запаўзае ў хату праз вокны і дзьверы. І так з дня ў дзень. Дзіва, калі ўлічыць, што ў горадзе даўно не працуе ніводнае сапраўды смуродлівае прадпрыемства. Гэта па ўсёй Літве гараць тарфянікі. Старыя людзі кажуць, што тое можа доўжыцца ажно да маразоў. А спэцыялісты раюць зьехаць на гэты час куды-небудзь. Хоць куды. А куды ты зьедзеш, асабліва зь вёскі, дзе гаспадарка і дзе падспуднае падземнае вогнішча падбіраецца да самае хаты. На вёсцы наагул бяда – там ад дыму не ратуюць ні сьцены, ні запаленыя сьвечкі, ні мокрыя марлевыя павязкі.
Цэлыя прасторы палёў ды лугоў дымяцца блакітным дымам. Полымя толькі зрэдку прарываецца на паверхню. Самое вогнішча знаходзіцца глыбока, на чалавечы рост пад зямлёю. Для вяскоўцаў гэта сапраўдная душагубка. У горадзе яшчэ нічога – адно пах. Можна разважаць над тым, што запалены тарфянік добра надаецца для мэтафары кантэксту – культуры, гісторыі ды і ўсяго нашага жыцьця.
Цікава, калі па віленскіх вулках хадзіў вялікі князь Вітаўт – тарфянікі ў засуху таксама гэтак сьмярдзелі на ўвесь горад? І Скарына, калі друкаваў тут свае кнігі – таксама адчуваў гэты задушлівы пах? І Адам Міцкевіч – самы, бадай, вядомы ў сьвеце зь віленскіх паэтаў? І Кастусь Каліноўскі? І нашаніўцы? Калі так, дык гэта не сучасная экалягічная праблема, а смог гісторыі. Прынамсі, пахі дазваляюць матэрыяльна перамяшчацца ў часе. Бо тарфянікам сотні гадоў. І гараць яны, мабыць, столькі ж.
А ў вечна маладым Менску такі пах стаіць і пасярод зімы. У Менску заводы больш-менш працуюць і працягваецца з савецкіх часоў памятная дымавуха. Пажарышча зь ліцейкі бліжняга заводу можна пабачыць і ўдзень, і ўначы. Цэлыя стаўбуры дыму з агнём уздымаюцца над аграмадным комінам. Так бы мовіць, "дым ацечаства", які паводле Дзяржавіна і Грыбаедава мусіць быць нам салодкі і прыемны...
А вось у Парыжы гэтым летам смуроду з тарфянікаў не чуваць. Тут адно за другім зьмяняюцца маляўнічыя сьвяты і галубы гатовыя сесьці табе на далоні. Седзячы ў вулічнай кавярні, лаўлю сябе на думцы, што гэтаксама і нават з гэткім самым настроем мог бы сядзець цяпер у Вільні і нават ужо ў Менску. Сьвет становіцца адначасова больш утульным і больш аднастайным.
Тарфянікі – мэтафара кантэксту. Торф культуры... Але пад Парыжам няма тарфяных пажараў. Рэч у тым, што торф тут распрацаваны яшчэ 200 гадоў таму. Усё выбрана, ператрэсена не адзін раз, усё прааналізавана і ацэнена. І ў нашых краёх ні Вітаўт, ні Каліноўскі ня чулі таго смуроду, бо гарэньне тарфянікаў у нас – чыста савецкая спадчына, вынікі мэліярацыі ці, дакладней, савецкай мэліярацыі. Ляжаць што пад Вільняй, што пад Менскам гэтыя самыя некранутыя кантэксты ў мноства слаёў, а як прыходзіць летняя засуха – пачынаюць дыміцца, аж пакуль не захутваюць абедзьве сталіцы зь іхнымі культурнымі цэнтрамі густой павалокай смуроду. Вось такое разьвіцьцё атрымала мая мэтафара.
Але я не зьбіраюся аналізаваць адмысловыя пахі Парыжу. У мяне на думцы іншае. Вось патрапіла ў рукі толькі што выдадзеная тут кніга – вялізная таміна, што зь першых старонак пахваляецца сваёй навізною.
Кніга альбомнага фармату з ілюстрацымі – пра Адама Міцкевіча. У нас гэтага генія польскай літаратуры называюць вялікім сынам беларускай зямлі. Нарадзіўся ён на Наваградчыне, гадаваўся на беларускім фальклёры і ўсе асноўныя матывы і тэмы ягонае творчасьці пачэрпнутыя зь беларускае культурнае спадчыны. Згадзіцеся, у мяне былі ўсе падставы зацікавіцца сьвежым парыскім выданьнем, каб даведацца, што ж новага стала вядома ў сьвеце пра Міцкевіча. Але самае новае аказалася не пра яго, а пра нас усіх.
Хутка чатыры гады міне, як у сьвеце пачалі адзначаць ягоныя 200-я ўгодкі. Колькі за гэты час прайшло калёквіюмаў, канфэрэнцыяў, сьвятаў паэзіі, колькі апублікавана навуковых адкрыцьцяў і новых поглядаў на жыцьцё і творчасьць паэта. Вось жа падсумаваць усё новае і цікавае ўзяўся Парыскі інстытут славістыкі. У выніку і зьявілася гэтае фундамэнтальнае выданьне.
Юбілеі тым і важныя, што абуджаюць цікавасьць да асобы ў кожнага чарговага пакаленьня і ўжо яно пераглядае, пераасэнсоўвае ўсё па-свойму, на свой лад і ў адпаведнасьці з найноўшымі ўяўленьнямі.
Як кажуць польскія дасьледчыкі, Адам Міцкевіч даў палякам разуменьне іхнае гісторыі і гістарычнае місіі. Але ў новай кнізе ён, на асобу якога прэтэндуюць адразу некалькі культураў, паўстае як "знакавы паэт Сярэдняй Эўропы". Шмат гаворыцца пра яго сымбалічнае значэньне для Беларусі, Літвы, Украіны, балканскіх краінаў, для жыдоўскай культуры. Гэтая апошняя не магла не паўплываць на паэта, калі ён вучыўся ў Вільні. А тагачасная Вільня ўяўляла сабою своеасаблівы культурны кацёл, дзе варыліся жыдоўства, беларушчына, пальшчызна – пад пільным вокам нядаўна прыбылай расейскай адміністрацыі. Падкрэсьліваецца ў выданьні Парыскага інстытуту славістыкі значэньне Міцкевіча для фармаваньня нацыянальнае самасьвядомасьці беларусаў.
Гэтае значэньне сапраўды вялізнае. Дастаткова сказаць, што наш нацыянальны эпас "Новая зямля" Якуб Колас пісаў, натхнёны Міцкевічавым "Панам Тадэвушам". Праўда, нельга не сказаць, што і Міцкевіч, пішучы "Пана Тадэвуша" быў натхнёны тагачаснай беларускай рэчаіснасьцю, сваім асяродзьдзем хай сабе і спалянізаванай, але беларускай шляхты і неспалянізаванага беларускага сялянства.
Палякі заўсёды ўважалі паэта за польскага нацыяналіста. Цяпер яны ўдакладняюць, што гэта быў нацыяналізм настолькі ідэалістычны і адкрыты, што іншым народам служыў узорам любові да айчыны, да яе культуры, краявідаў, гістарычнага лёсу. У кнізе разьбіраецца праблема назваў – Літва, літоўскі, што розныя народы сёньня трактуюць па-рознаму.
"Сучасныя літоўцы маюць праблему зь Міцкевічавым годлам "Літва, айчына мая", бо насамрэч паэт меў на ўвазе сучасную Беларусь, дакладней, сваю родную Наваградчыну, а сёньняшнія літоўцы ў ягоныя часы называліся жмудзінамі. Палякі трактуюць літоўскасьць паэта як крэсовую пальшчызну. Кожная нацыя піша сваё і ў гэтых сьцьверджаньнях ніяк не абысьціся без тлумачэньняў".
Ужо сёньня ў Беларусі заканамерным лічыцца пытаньне – чаму ж такі з усіх бакоў беларускі Міцкевіч пісаў па-польску? Мабыць, чым далей, тым вастрэй будзе гэткая цікаўнасьць. Пакуль яна задавальняецца толькі апісальным спосабам. Маўляў, на той час паэт ня здолеў бы рэалізавацца па-беларуску. Вось адкуль у нас столькі польскамоўных аўтараў у ХІХ ст. Самое пісаньне па-беларуску было тады яшчэ выклікам, змаганьнем, а не літаратурнай творчасьцю. Дарэчы і назвы такой – Беларусь, беларускі – у сучасным значэньні тады яшчэ не было. Нашмат пазьней іх сфармулюе і пусьціць ва ўжытак Францішак Багушэвіч.
Перакладаньне твораў Міцкевіча на беларускую мову, якое ў пэўным сэнсе можна лічыць адваротным перакладам (тут згадваецца, што і па-польску паэт пісаў з мноствам беларусізмаў) нібыта здымае праблему – чаму ён пісаў па-польску. Але зараз зьяўляецца новае пытаньне – чаму ён сябе называў ліцьвінам, а радзіму сваю Літвою. І зноў наш адказ будзе апісальным – бо меў на ўвазе традыцыі Вялікага Княства Літоўскага, у якім цэнтральнае месца займалі беларускія землі, а беларуская мова была дзяржаўнай. Нічога лепшага на сёньняшні час у нас не прыдумана. Не здымае гэтых пытаньняў і новая кніга, пра якую гаворка.
Зь іншых тэмаў гэтага выданьня вылучу згадку пра глыбокую рэлігійнасьць Адама Міцкевіча. Ягоны польскі мэсіянізм. У тыя часы верніцкая місія яшчэ не аддзялялася ад практычнай палітыкі ці якой іншай сфэры жыцьця так, як гэта цяпер. Міцкевіч надаваў новай Польшчы ролю збавіцелькі ўсяго чалавецтва. Карані гэтай ідэі цяпер дасьледнікі выводзяць з працаў францускіх утапістаў. Тут паўстае вобраз зборнага Мэсіі – народ спакутаваны і ўкрыжаваны. Натуральна, у творах французаў гэта была Францыя, што перажывала пакуты рэвалюцыі і абнаўленьня.
Цікава, што на тле гэткіх развагаў, калі ў сучаснасьці актуалізуецца мэсіянства палякаў, ты як беларус пачуваешся чалавекам зусім іншае эпохі. Мы не перажылі гэтага ў сваім ХІХ ст. Гэта вялікі сын нашай зямлі Міцкевіч нас ад гэтага і вызваліў, дзякуючы чаму мы сёньня выглядаем зусім не архаічна.
Сапраўды, у адрозьненьне ад французаў і палякаў мы ня мелі сваёй беларускай рэвалюцыі ці грамадзянскай вайны і як нацыя сёньня заклапочаныя больш сваім заўтрашнім сталеньнем і разьвіцьцём, чым багатай рэтраспэктыўнай праблематыкай.
"Міцкевіч, які парадаксальна спалучае ў сабе кансэрватызм і веру ў поступ, перамясьціў функцыі мэсіі з пасьлярэвалюцыйнай Францыі на пасьляразьдзелавую, разьбітую ў паўстаньні 1831 году Польшчу".
Дакладней – Рэч Паспалітую, у складзе якой неназванаю тады яшчэ па-сучаснаму часткай была і наша краіна, і наша нацыя. Беларусь зусім ня ў меншай меры перажыла ўсе катаклізмы ХІХ і ХХ ст. – войны і рэвалюцыі. Але гэта былі чужыя войны і рэвалюцыі, у якіх нашы нацыянальныя інтарэсы яшчэ амаль не праглядаліся. Хоць страты на карысьць чужых інтарэсаў былі такія самыя. У выніку наш гістарычны лёс на сёньня ніяк ня менш завершаны, чым лёс французаў ці палякаў. Мы таксама цярпелі і страчвалі ва ўсіх гэтых закалотах. Толькі пасьля мы сталі жыць нібы асобна ад гэтага – нібы наводшыбе. І ў гэтым нашая адметнасьць, нашая роля ў гісторыі Эўропы – нібы ў кінафільме, дзе героі і ня могуць быць цалкам аднолькавымі, мець аднолькавыя лёсы ды абліччы.
Цікава, калі памяць тых войнаў з пакаленьня ў пакаленьне прыглушыцца ў беларускіх генах – як будзе ўсьведамляць усё гэта беларуская моладзь? Мы адмовіліся ад актыўнае бойкі за спадчынную назву краіны, ад непадзельнага валоданьня спадчынай ВКЛ і ад таго ж Міцкевіча. Верагодна, мы й ня вернемся больш да такіх адкрытых "боек". А гэта значыць, што ўжо сёньня маглі б закладаць нейкія асаблівыя спэцыфічныя падваліны беларускага сьветапогляду будучыні.
Што гэта магло б быць? Нацыянальнае станаўленьне без асаблівага самагвалту. Ролю рэакцыі выконваюць чужынцы...
Яшчэ адна цікавая тэма новай кнігі. Прафэсарка Стэфаноўская ў сваім артыкуле піша пра стаўленьне Міцкевіча да грошай:
"Матэрыялістычнае заходняе грамадзтва не знайшло прыхільнасьці ў вачох прарока. Ён адзін з доўгага шэрагу творцаў ХІХ (а пасьля і ХХ) ст., якія з унутраным пратэстам ставіліся да капіталістычнай гаспадаркі зь яе адзіным імпэратывам – павелічэньнем даходаў".
Але гэтае пачуцьцё, што так нагадвае сёньняшнія пратэсты супраць спажывецкага грамадзтва, прыводзіла паэта да ўтапічных высноваў. Ніякіх падаткаў! Затое ў разе патрэбы сапраўдныя грамадзяне мусяць ахвяраваць айчыне ўсё. Праўда, гэтак ён пісаў як польскі прарок, а трапіўшы ў Парыж і працуючы там рэдактарам часопіса, мусіў зьмяніць сваё меркаваньне. У разьвіцьці гэтая сытуацыя дайшла да таго, піша прафэсарка, што грошы сталі для Міцкевіча праклёнам.
Паэт надта кепска пачуваўся на выгнаньні ў Францыі. Ён літаральна хварэў на эміграцыю. Гэта ўжо з псыхалягічнага партрэту Міцкевіча-чалавека. Тут ён жыў адно ўспамінамі, найперш з маладосьці. Ён не любіў Парыжа.
"Міцкевіч схіляў галаву перад заходняй культурай часоў Асьветніцтва, але не выносіў сучасьнікаў. Ён, ужо тады прызнаны вялікім Эўрапейцам, стараўся свае кантакты зводзіць да кола прыбышоў з тагачаснай Літвы, да землякоў".
У нас часта цытуюць словы Міцкевіча зь ягонае лекцыі ў Калеж дэ Франс – пра беларускую мову, самую гарманічную і з усіх славянскіх моваў найменш зьмененую. Аказваецца, гэта казаў зусім не салідны прафэсар, які роўным голасам надыктоўвае слухачам свае гадамі вынашаныя адкрыцьці. Лекцыі Міцкевіча ў Калеж дэ Франс суправаджаліся сцэнамі псыхадрамы – з крыкамі і істэрыкай. Чалавек, які ведаў, што ён сапраўды прызнаны вялікі паэт, нічога ня мог з гэтым зрабіць – са сваім геніем, гэта ніякім чынам не дапамагала яму ў практычным жыцьці. Верагодна, такая прорва паміж уласнай значнасьцю і ўласнай жа тут мізэрнасьцю і прымушала яго зрывацца на крык.
Аўтары кнігі спрабуюць стварыць "рэканструкцыю" тагачаснага Міцкевіча і ў іх атрымліваецца наступнае:
"Буйная фігура паэта кідаецца туды-сюды ў цалкам несваім сьвеце, б'ецца аб празаічныя рэгулы тутэйшага грамадзкага сужыцьця, непрыстасаваная да рацыянальных калькуляцыяў, што кіруюць людзьмі. Постаць відавочна большая за сучасьнікаў і адначасова недарослая да іх – да абжытага мяшчанства. Яна хранічна нясталая і не бярэ пад увагу патрабаваньняў рэальнасьці, змагаецца з уласнымі снамі, а ўсё гэта разам выглядае іншы раз карыкатурна".
Зрэшты, ці ня йдзе тут гаворка пра рэчы дастаткова знаёмыя і нават тыповыя. Калі надзелены талентам і прызнаны творца ня можа даць рады свайму ўласнаму жыцьцю, у якім талент хутчэй замінае, чым дапамагае. Чэрствы навакольны сьвет нібы хоча пазбавіцца ад гэтага вуглаватага ва ўсіх сэнсах чалавека, каб пасьля ягонае сьмерці атрымаць сабе ягоную спадчыну, бясконца каштоўную, але пакладзістую – бяз гэтага прыдатку ў выглядзе канфліктнага аўтара.
* * *
Гартаю шыкоўныя старонкі Міцкевічавага тому і спакваля адчуваю, як нейкія зьмены адбываюцца ўва мне самым – беларускім аматары прыгожага пісьменства. Нібы праз гэтую кнігу я бачу сябе і той край, адкуль прыехаў. Не, менавіта ня край, а краіну, статус якой тут ужо нічым не нагадвае пра аўтсайдэрку, дзе жыве цёмны і забіты народ, пра тую Беларусь, маю старонку, куточак і нават пра нядаўнюю яшчэ сабе няродную БССР.
Міжволі распраўляюцца плечы – літаральна на сэкунду, і тут жа, усьвядоміўшы перамены, я зьлёгку расслабляюся, пазіраючы на двух славакаў за суседнім столікам, якія ў францускай сталіцы пачуваюцца, бадай, празьмерна напружана. Урэшце і французы, якія мінаюць нашу кавярню зь нетурыстычным клопатам на тварах – ня думаю, што яны гатовыя да дыспуту па творчасьці Камю з прыежджым беларускім філаматам. Плечы ізноў распраўляюцца...
Сапраўды штосьці зьмянілася ў маёй беларускай асанцы пасьля знаёмства з гэтай фундамэнтальнай навюткай кнігай. Тут спрэс – і пра нас, якія так прызвычаіліся быць богам забытым сьветам. Тут мы выглядаем зусім ня так, як нават 10 гадоў таму, калі ў падобных кнігах пра нас і ня згадвалі. Я разумею, чаму так сталася. Столькі працы ўклалі нашы дасьледчыкі-кніжнікі ў распрацоўку гэтага кантэксту, што рана ці позна вынік мусіў зьявіцца. І вось ён, гаворыць. Гэта ўжо ня мы адваёўваем Міцкевіча для сябе ў іншых народаў. Гэта ўжо Міцкевіч гаворыць сьвету пра нас. Менавіта празь яго, праз гэтую кнігу Парыскага інстытуту славістыкі нехта пазнае нас і нашу Беларусь – нічым ня меншую і ня горшую за іншую любую краіну. Толькі адмысловую, адметную і тым цікавую. Выходзіць, ня торфам адзіным і не тарфянымі пажарамі жыве беларус. Дакрычаліся, дагрукаліся-такі да нябёс.