Слухаючы сёлетнія калядныя гісторыі, я спрабую знайсьці адзін матыў, які аб'ядноўвае іх, а значыць і нас у гэтым пэўным месцы і часе. Мая асабістая калядная гісторыя - пра падарожжа. Разам зь сябрамі мы выбраліся марозным завейным днём на ўскраек Менску. Ішлі сабе белым бездарожжам у белую бясконцасьць, а нашы сьвежыя сьляды зараз жа засыпала сьнегам. Усё гэта разам нагадвала мэтафару сыходу ў нікуды. Датуль, пакуль у завейным сутоньні не абазначылася цёмная хмара лесу, на тле якога сталі відаць сьветлыя крыжы. Лес быў літаральна абнесены крыжамі - вялікімі, што патаналі ў сьнезе па пояс, і маленькімі, якім белае покрыва даходзіла да рук. Нарэшце за дрэвамі стаў бачны вялізны вайсковы намёт, над якім з коміна падымаўся дым. У лесе стала зацішна. Паўсюль паміж дрэваў былі крыжы, што давалі адчуваньне шматлюднасьці. Быццам сотні насельнікаў Курапатаў выйшлі нам насустрач. У той момант я адчуў, што мая сёлетняя калядная гісторыя будзе пра надзею, пра будучыню, пра нацыянальнае пакаяньне.
Першая здагадка не падманула. Сяргей Харэўскі гэтымі Калядамі вандраваў па беларускіх вёсках і зьбіраў свае гісторыі, якія ў выніку леглі ў той самы кантэкст нацыянальнага пакаяньня. Тэма, натуральна, ня надта сьвяточная, але й ня сумная. Хутчэй філязофская. Таму я аздобіў расповед адпаведнымі, на маю думку, каляднымі званамі.
(С.Харэўскі: ) "Каб завязаць гаворку зь якім вясковым беларусам, шмат ня трэба. Ну для пачатку хоць бы спытаць, у які бок ехаць, альбо калі будзе набажэнства ў храме, ці што гэта за крыж за вёскаю. Сёньня беларусы ўсё больш неахвотна гавораць пра сваю цяпершчыну, але вальней і больш падрабязьна згадваюць мінулае.
Пад Менскам, мне, напрыклад, распавялі адну вусьцішную гісторыю пра тое, як адзін чалавек засіліўся ў 1935 годзе. У яго была ладная гаспадарка, вялікая, 5 дзяцей, сям'я. Але ўсіх ягоных і жончыных сваякоў выслалі ў тую зіму на Далёкі Ўсход. Ня маючы іншага спосабу ўратаваць уласных дзяцей, мужык цішком павесіўся ў паветцы. Калі празь некалькі дзён прыйшлі энкавэдысты забіраць ягоную сям'ю, дык сям'я ўжо была не кулацкай. Удаву зь дзецьмі пакінулі ў спакоі. А іхныя сваякі з Далёкага Ўсходу гэтак ніколі і не вярнуліся. Ахвярнага самагубцу пахавалі асобна. Пасьля вайны па ягонай магіле прайшла дарога. Цяпер ніхто й ня скажа, дзе яна.
Кажуць, што найбольш актыўнымі памагатымі савецкіх карнікаў былі зазвычай людзі свае, суседзі, аднавяскоўцы. Адна кабета на Лагойшчыне распавяла мне гэткую гісторыю. Калі ў вёску завіталі менскія энкавэдысты зь нейкім габрэем на чале, дык ледзь не паўвёскі людзей паказалі на іхную хату, бо муж тае кабеты за царом быў афіцэрам. Мужык акурат быў у лесе. Да яго пабегла адна сваячка папярэдзіць, каб не вяртаўся да ночы. Тымчасам сям'ю ўжо саджалі на калёсы, забіралі ўвесь больш-менш прыдатны рыштунак. Кабета ж узялася апошні раз накарміць сямёх сваіх дзяцей. Ад няма чаго рабіць у хату зайшоў той чужы габрэй-начальнік, запытаўся: "Что за суп?" "З трыпутніку," — адказала гаспадыня. "Можно попробовать?" Кабета кіданулася, аддала сваю талерку, памыла лыжку. Ён узяў лыжку таго варыва, харкнуў на палогу і адным рухам выйшаў з хаты. На двары ён загадаў вызваліць вазы, паскідаць усё назад. "Оні і тут з голоду здохнут!" А на вуліцы пільна паўзіраўся ў вяскоўцаў, што зь цікавасьцю глядзелі, як будуць вывозіць суседзяў, ды плюнуў у іхны бок. На тым усё й скончылася. Сям'я перабралася ў іншую вёску. А зь іхнае вёскі выслалі ледзьве не палову людзей. Рэшта хатаў згарэла ў вайну.
Пад Лынтупамі ёсьць рэшткі колішняга млына. На мае запыты тубыльцы распавялі пра яго тузін самых розных гісторыяў. Адныя казалі, што млын узарвалі немцы, бо нібы там, у млынаровай хаце, хаваліся партызаны. Іншыя пярэчылі, казалі што гэта зрабілі савецкія партызаны, бо млынар быў за немцамі солтысам. Яшчэ іншыя гаварылі, што гэта ўчынілі бандыты пасьля вайны. Некаторыя ўдакладнялі, што гэта былі польскія акоўцы. Адныя казалі, што тых савецкіх партызанаў пабілі літоўскія паліцаі, а другія – што па вайне польскіх партызанаў расстралялі чырвонаармейцы...
У Міханавічах пад Менскам распавялі мне гісторыю пра тое, як адзін савецкі тамтэйшы партызан забіў па вайне роднага малодшага брата за тое, што той быў у беларускай самаахове. Старэйшы брат, на добрым падпітку, вёў яго на вачах усёй вёскі на могілкі, несупынна б'ючы штых-нажом. На могілках ён перарэзаў скрываўленаму брату горла й пайшоў піць далей. З таго дня ніхто таму партызану рукі не падаваў. Але ніхто й тут не парупіўся пра магілу хлапца-"самахоўца", нават родныя, што баяліся савецкіх уладаў.
У Магільным на Вузьдзеншчыне распавялі пра камсамольца, што па вайне зачыняў царкву. Ён сам палез быў скідаць крыжы з макоўкі, ды зачапіўся за крыж і разьбіўся вобзем. Усе сьведкі перажагналіся. Недзе ў 60-я сваякі таго атэіста спрабавалі колькі разоў паставіць крыж на ягонай магіле, але кожнага разу пільныя аднавяскоўцы выварочвалі крыжы па начах. Хоць ці ня ўся вёска талакою разьбірала тую царкву, каб зь яе скласьці ў іншым месцы клюб. Сёньня клюбу ўжо няма. Няма тамака пакуль і царквы. А на магіле камсамольца стаіць такі жалезны блакітны крыж.
Пра ўсё гэта беларусы гавораць цяпер ахвотна й падрабязна. Але ніхто не пачувае сябе вінаватым".
(С.Дубавец: ) Сяргей Харэўскі зьбіраў свае калядныя гісторыі па беларускіх вёсках. Тым часам другі сталы аўтар нашае праграмы Зьміцер Бартосік згадваў колішняга прыяцеля і думаў пра сваё асабістае нацыянальнае пакаяньне.
(З.Бартосік: ) "Пра гібель свайго колішняга гомельскага прыяцеля Вячаслава Алейнікава я даведаўся выпадкова напярэдадні Калядаў. Бянтэжыла ня столькі само паведамленьне, колькі абставіны канца. Забітага Славу знайшлі ў канаве ля закінутай чыгуначнай паласы, а забойцаў, хутчэй за ўсё, ня знойдуць. Ад гэтага чалавека, колішняга чэмпіёна Гомеля па шахматах, колішняга пэрспэктыўнага прыватнага юрыста, колішняга заўзятага бібліяфіла, у памяці тых, хто яго ведаў абавязкова застанецца прыдуманая ім сэнтэнцыя. "Галоўнае ў жыцьці не здароўе, і нават ня грошы, а чысьціня мовы". Зрэшты й пазнаёміліся мы дзякуючы той самай моўнай чысьціні. У цудоўную пару, калі беларуская мова займала ў нашым жыцьці галоўнае месца. Пра здароўе й грошы яшчэ ня думалася.
Прыяцельства нашае цягнулася нядоўга. Хіба можа мова, якой бы чыстай яна ні была, ратаваць ад немінучага? Новыя суразмоўцы ў мяне зьявіліся раней, чым прыяцель пачаў дэградаваць. За нейкі год малады прыгажун, які ўвасабляў сабою жыцьцёвы посьпех, ператварыўся ў натуральнага бамжа. Аднак пры кожнай, усё больш выпадковай нашай сустрэчы, не забываўся нагадаць, што чысьціня мовы - гэта галоўнае.
І чаго я зусім ня мог чакаць, дык гэта таго, што ўзгадаю прыяцельскія словы яшчэ ня раз у сваім жыцьці. І вочы буду адводзіць. І апраўдвацца няўмела.
Упершыню мне нагадалі пра "чысьціню мовы" на беларуска-літоўскай мяжы. Дзе я запоўніў мытную дэклярацыю на мове блянку. Малады мытнік, убачыўшы маё прозьвішча, зь вялікай цікавасьцю паглядзеў на мяне. Такімі паглядамі, напэўна, адорваюць кантрабандыстаў. "Вы Бартосік?" - перапытаў ён у мяне. "Ну да, там всё написанно. А разве что-то не так?" "Усё так. - супакоіў мяне мытік. - Гэта Вы пішаце ў "Нашай Ніве" пра белых людзей?" Зьбянтэжаны, я выбраў самы няўдалы варыянт адказу. Я перапісаў дэклярацыю па-беларуску. Каб хутчэй зьнікнуць, схавацца ад няўцямнага позірку на тэрыторыі чужой краіны...
Наступны падобны выпадак адбыўся ў клініцы "хуткай дапамогі", куды я завітаў з пашкоджаным вокам. "Травма случайная, криминала нікагого. Просто проверьте", - адрапартаваўся я перад немаладой доктаркай. І зноў перапытваньне прозьвішча й той самы погляд. Пасьля якога самае дурное, што можна рабіць, дык гэта апраўдвацца.
Апраўдваньні ў такіх выпадках абсалютна недарэчныя. У згаданых сытуацыях пачуваесься шпіёнам, якога вывелі на чыстую ваду. Прычым савецкім шпіёнам у несавецкай краіне. Штырліцам, які добра ведае, дзе што казаць, і дзе можна расслабіца. Шпегам, які добра вывучыў спэцыфіку краіны пражываньня, у тым ліку й моўную спэцыфіку. Але недастатковая чысьціня мовы раз-пораз выводзіць "засланага казачка" на чыстую ваду.
Самае цікавае, што аднагодкі й людзі старэйшых пакаленьяў яшчэ могуць, калі не дараваць, дык прынамсі зразумець цябе. Бо, як ні круці, а нас яднае краіна нашага нараджэньня. З усімі яе абрэвіятурамі, зь яе кумірамі - Высоцкім і Райкіным, ды нават зь яе антысымбалямі - "Бітламі" і Нью-Ёркам. Але зусім іншы сэнс набывае яшчэ за Саветамі кінутая фраза пра "чысьціню мовы", калі сутыкаесься з тымі, для каго незразумелыя ВЛКСМ і ВЦСПС, для каго Высоцкі - усяго толькі замежны выканаўца мінулага стагодзьдзя, а Нью-Ёрк - горад, куды 10 гадзінаў лёту. Гэтым людзям не патрэбныя твае апраўдваньні й рацыі, бо яны нарадзіліся й жывуць у Беларусі.
Калісьці Славу Алейнікаву я прысьвяціў песьню "Забяры мяне, сябра, у запой". Дзе былі й такія радкі "Каб ня сумна было ім паспаць, жыхарам гэтай гадзкай будовы, будзем выць мы з табой і сьпяваць самай мёртвай і чыстаю мовай". У запой ён мяне ня ўзяў, сьпіўся адзін. І будучы засьпетым новым пакаленьнем на хлусьні, менавіта на хлусьні, бо ніякая гэта ня слабасьць, я не спачуваю Славу. Прынамсі, жыў ён непрыгожа, але сумленна. А словы пра мёртвую мову з той песьні ўжо ня выкінеш. Адно з кожным новым выкананьнем трэба спасылацца на час яе напісаньня. 90-я гады мінулага стагодьдзя. Мілы час беларускамоўных тусовак, наіўных мараў пра хуткае эўрапейскае багацьце ды горкага п'янства. Час апошняга савецкага пакаленьня. Апошніх прызываў у савецкую армію, апошніх студэнцкіх будатрадаў, апошніх страхаў перад КГБ. І першых расчараваньняў, "бо так "абраных" мала нас, а тых, хто нас разумее яшчэ менш".
Насамрэч, з кожным разам, калі мяне "пазнаюць" такім вось чынам у самых нечаканых месцах, я, канечне ж, радуюся. Не таму, што слава прыйшла. А таму, што гульня ў Штырліца безнадзейна састарэла. Са зьяўленьнем несавецкага пакаленьня ў Беларусі скончыўся час тусовак і кухонных запояў. І можна забыцца на палітычную эміграцыю й падпольле. Можна не парушаючы моўнай чысьціні замаўляць каву, знаёміцца зь дзяўчатамі й афармляць банкаўскі рахунак. У нашай вялікай краіне можна жыць. Калі, вядома, ёсьць жаданьне не змагацца, а жыць у сваім часе. Паглядзіце, спадары, на каляндар. Там прыгожыя лічбы. За чысьціню мовы, Слава Алейнікаў, спакою душы тваёй".
(С.Дубавец: ) Не спавядаюцца й ня каюцца альбо зусім кепскія людзі, або зусім маленькія дзеці. Калі ж чалавек вырастае, менавіта здольнасьць да пакаяньня сьведчыць пра ягоную сталасьць. Ці ня тое самае адбываецца з народам. У "Вострай Браме" мы не аднойчы гаварылі пра дзіцячы век сёньняшняй беларускай нацыі. Была некалі размова і пра тое, што беларусам асабліва няма ў чым каяцца. Маўляў, усе няшчасьці на нашай зямлі маюць іншаземнае паходжаньне, усе беды імпартаваныя рознымі акупацыйнымі або марыянэткавымі рэжымамі. Мабыць, трэба было, каб мінуў нейкі час, каб бульдозэры будаўнікоў менскай кальцавой дарогі пайшлі на Курапаты, каб людзі масава пачалі асьвячаць гэтае месца крыжамі, усьвядомлена або толькі інтуітыўна адчуваючы, што вось яно, месца нашага нацыянальнага пакаяньня.
На Курапацкай гары дзясяткі крыжоў утвараюць такую сьветлую аўру, што здаецца, стаіш у цэльным слупе сьвятла - ад зямлі да неба. Тут нічога не канфліктуе і ня можа канфліктаваць ні з чым. Зьвярніце ўвагу на пэрсанажаў курапацкага супрацьстаяньня - нават у назвах свабадзянскіх рэпартажаў адсюль гэта не якія-небудзь героі і здраднікі або стваральнікі і разбуральнікі. З аднаго боку - абаронцы, з другога - будаўнікі. Чым не мэтафара нацыянальнага прымірэньня, якой і мусіць быць месца спачыну тысячаў бязьвінных ахвяраў.
У Курапатах выразна адчулася, што менавіта тут сёньня самае важнае для Беларусі і яе будучыні месца, што менавіта адсюль пачнецца новая Беларусь - яе вобраз, яе дзяржаўнасьць, яе ідэалёгія.
Сьветапоглядная мітусьня апошніх гадоў, палітычныя пікіроўкі, бясконцае стаўляньне пад сумнеў усяго і ўся - ад чыстаплотнасьці грантаатрымальнікаў да слушнасьці выбару самога імя радзімы - усё гэта ператварыла глебу, на якой мы стаім, у багністую зыб. Колькі ў выніку згасла жаданьняў, колькі давялося чуць і чытаць расчараваных ва ўсім на сьвеце галасоў, колькі сапраўдных адраджэнцаў пакінулі Бацькаўшчыну. І якім усё гэта няважным бачыцца ў засьнежаным зімовым лесе, дзе дрэвы перамяжаюцца крыжамі. Дзе людзі са сьветлымі тварамі рыхтуюцца да заўтрашняга дня, калі будаўнікі адновяць працу на кальцавой. Дарогу падсыпаюць, яна робіцца ўсё вышэй, пясок наяжджае на крыжы, якія ахоўваюць лес. Неверагоднае відовішча - крыжы, засыпаныя дарожным адхонам...
Тут, у Курапатах наведвае нейкае прызабытае адчуваньне рэальнасьці сьвету, сапраўднасьці ўсяго, што ёсьць і адбываецца. Быццам са сьвету інтэрпрэтацыяў ты трапляеш на нулявы кілямэтар, да пункту адліку, да пачатку.
Сказаць, што Курапаты - месца сталінскіх расстрэлаў - ужо недастаткова. Курапаты кантэкстуальна - гэта і згвалтаваная Рагнеда, і здраджаны Вітаўт, і павешаны Каліноўскі, і Чарнобыль... Гэта сукупная споведзь пра ўвесь наш бясконца доўгі і бясконца няроўны лёс.
Натуральна, лыжнікі, якія прамінаюць Курапаты, гавораць міжсобку пра іншыя рэчы. Але я заўважыў, што сярод іхных пачуцьцяў ёсьць і гэткае - пакутлівае нехаценьне заўважаць. Бо проста не заўважаць нельга. Цікава назіраць за гэтай публікай. Яны штосьці жартуюць міжсобку, а ўсярэдзіне ім нешта муляе - само муляе. Быццам кропля нейкай ін'екцыі трапіла ў сэрца. Яны яшчэ ня ведаюць, што гэта. Але ня трэба агітацыі, ня трэба спрачацца, што такое добра, а што дрэнна. Навокал - крыжы. І ўсё залежыць толькі ад цябе, ад таго, які ты ёсьць чалавек. І ты гэта вычуваеш. Неверагодна цяжка бывае пераканаць сёньняшняга сталічнага беларуса ў ягонай нацыянальнай адметнасьці. Тут жа, у гэтым месцы, усё робіцца нібы само. І гэта нават не перакананьне, гэта нагадвае закладку фундамэнту недзе ў душы. Будынак яшчэ нябачны і няўяўны. А падмурак ёсьць.
"Комсомольская правда в Белоруссии" на новы год пераконвала, што ў нас няма нацыянальнай ідэі, няма ідэі Беларусі. Таму, маўляў, трэба сьцішыцца, перачакаць. Сапраўды, пра якую ідэю можна казаць, калі існуе базавае непаразуменьне паміж Пазьняком і Вячоркам. Хто, здавалася б, бліжэй. І гэткія домыслы здымаюць Курапаты. Новая Беларусь паўстане на іх - на касьцях бязьвінных ахвяраў - праз наша ўсіхнае і за кожны грэх пакаяньне. Бо гэта ідэя нацыі, а не партыйны плян ці шум мітынговага натоўпу.
У Курапатах страчваюць важнасьць пэрсаналіі. Калі чалавек і беларус стаўляе тут крыж, або і проста зайшоў пагаманіць (тут - адразу па душах, нават не прадстаўляючыся), ён ужо і чалавек і беларус - перад Богам, людзьмі і сабою.
Тут усё робіцца праўдай. І быкаўскі жоўты пясочак тут вычуваецца бадай кожнай крупіцай пад тоўстым насьцілам сьнегу. Як і чалавечыя парэшткі. Звычайна на могілках імкнесься абмінаць нават і тыя магілы ад якіх не засталося ні знаку. Тут мы па іх ходзім. І гэта дае адчуваньне будучыні. Сапраўды, калі ступаеш па магілах, робісься не абыякавы, а зроджаны зь імі, далучаны да іх, ты як працяг. Мне згадалася фраза, якую ў п'есе Ўладзімера Караткевіча Каліноўскі кажа Мураўёву- вешальніку - кожнага разу чалавецтва бліжэй да шчасьця на вышыню нашых магіл. І яшчэ згадалася хайку Адама Глёбуса, якім я і завершу сёньняшнюю перадачу з каляднымі гісторыямі пра нацыянальнае пакаяньне:
Крыжы пад сьнегам...
Вось і ўсё, што магу ска-
заць пра Радзіму.