Незалежная прэса ў недэмакратычнай дзяржаве
(эфір 26 Сьнежня 2000)
Праграму вядзе Віталь Цыганкоў.
Тэма чарговай праграмы — ці можа незалежная прэса быць “па-над звадамі”
у аўтарытарнай дзяржаве, ці трэба незалежным журналістам крытыкаваць апазыцыю.
(Цыганкоў: ) "Пазыцыя і роля незалежнай прэсы ў недэмакратычнай дзяржаве.
Падобнае гучаньне праблемы даўно перастала быць для беларускіх прадстаўнікоў
СМІ чымсьці абстрактным, кшталту тэмы для міжнароднага сэмінару. Бадай,
кожны беларускі журналіст, які піша на грамадзка-палітычныя тэмы, задумваецца
над пытаньнямі: Ці адрозьніваюцца мэтады і сродкі працы журналістаў у несвабодным
грамадзтве ад працы іхных калегаў у дэмакратычных краінах? Ці можна казаць
пра клясычныя правілы журналістыкі, напрыклад, у беларускай сытуацыі? Ці
можа заставацца прэса нэўтральнай, калі ідзе барацьба паміж дэмакратыяй
і дыктатурай? Вось пытаньні, на якія мы паспрабуем адказаць у гэтай праграме.
І першае меркаваньне — рэдактара газэты “Свободные новости” Аляксандра
Ўліцёнка. Ён лічыць, што задачы беларускага ці, напрыклад, нямецкага журналіста
нічым ня розьняцца".
(Уліцёнак: ) "Незалежна ад таго, дзе, у Эўропе альбо ў Злучаных Штатах,
працуе журналіст, для ўсіх існуе практычна аднолькавая мэтадалёгія і тэхналёгія
нашай прафэсіі, скіраваная на тое, каб прэса была эфэктыўнай і дзейснай.
І калі адхіляцца ад гэтых правілаў, каэфіцыент карыснага дзеяньня звычайна
робіцца ніжэйшым — няхай гэта грамадзтва дэмакратычнае альбо аўтарытарнае,
таталітарнае.
Адыдзеш ад вывераных часам і журналісцкім досьведам тэхналёгіяў — адразу
губляеш: у накладзе, у эфэктыўнасьці, у даверы, у якасьці і канкурэнтаздольнасьці
выданьня. Так што і для нямецкіх, і для амэрыканскіх, і для беларускіх
журналістаў прынцыпы аднолькавыя — і нават сёньня яны застаюцца гэткімі
ж…"
(Цыганкоў: ) "Прынцыпы, можа, аднолькавыя, але ўмовы для дзейнасьці
дзяржава стварае розныя — спрыяльныя для дзяржаўных выданьняў і праблемныя
для незалежных. Тым самым, дарэчы, аўтарытарная дзяржава сама вольна ці
міжвольна штурхае незалежныя мэдыі ў супрацьстаяньне. Наколькі ўвогуле
можна заставацца староньнім назіральнікам, тым больш цяпер, напярэдадні
прэзыдэнцкіх выбараў? Вось што кажа Мікалай Халезін, адзін з актывістаў
"Хартыі-97".
(Халезін: ) "Журналіст заўсёды ангажаваны. Але ён павінен быць ангажаваны
ня нейкім вузкім колам палітыкаў, а павінен быць ангажаваны дэмакратыяй.
Ён не задае сабе пытаньня — падтрымліваць яму дэмакратычныя сілы альбо
дыктатара — журналіст сам адказвае на гэтае пытаньне, вельмі лёгка. Ён
вырашае на карысьць дэмакратыі.
Журналіст піша пра тое, што ня так робіць дыктатар, і што так робяць
дэмакратычныя сілы, альбо што ня так робяць дэмакратычныя сілы. Але нашая
беларуская сытуацыя розьніцца тым, што незалежныя журналісты шукаюць нейкіх
расколаў, шукаюць “бервяно ў воку” дэмакратаў. Аднак чаму аніводнае беларускае
выданьне не напісала пра раскол ва ўладзе? — там жа раскол гэткі, што ў
апазыцыі і блізка няма".
(Цыганкоў: ) "Сапраўды, можна пагадзіцца з Халезіным. Апошнімі месяцамі
чытаючы незалежныя выданьні, можа падумаць, што асноўная перашкода на шляху
Беларусі да дэмакратыі і свабоды прэсы — гэта апазыцыя. Здаецца, стаміўшыся
за 6 гадоў крытыкаваць уладу, недзяржаўная прэса з усім імпэтам і жарсьцю
накінулася на апазыцыю. Часам да палітычных партыяў выстаўляюцца прэтэнзіі
— як да ўсемагутных правіцеляў. Ці ёсьць нешта канструктыўнае ў гэтай крытыцы,
якой яна мусіць быць цяпер, напярэдадні выбараў? Меркаваньне рэдактара
газэты “Свободные новости” Аляксандра Уліцёнка:
(Уліцёнак: ) "Пытаньне — крытыкаваць альбо не? — мае шмат нюансаў. Крытыка
— гэта неабходная мікстура ў палітыцы. Горкая праўда толькі дапамагае,
калі яна па справе, у разумна вызначаным дазаваньні.
Тут усё як у мэдыцыне — лекар (ён жа ў гэтым выпадку й журналіст) мусіць
адрозьніць лёгкую прастуду ад сур’ёзнага захворваньня ды своечасова выпісаць
свае лекі. Але гэта трэба зрабіць гэтак, як гэта робіць добры прафэсійны
лекар — зь любоўю да кліента, і вельмі важна не перабраць меры. Але лячыць
трэба. А лекі заўсёды горкія.
Я ня згодны, што журналісты апазыцыйных выданьняў толькі й робяць, што
бязьлітасна крытыкуюць. Крытыка ёсьць, але гэта крытыка ад жаданьня зрабіць
нашу агульную справу больш дзейнай і эфэктыўнай…"
(Цыганкоў: ) "Трохі іншае меркаваньне на гэты конт мае Мікалай Халезін".
(Халезін: ) "Журналіст павінен думаць. Калі ён ведае, што ягоная публічная
крытыка ня будзе на карысьць дэмакратыі — значыць, ня трэба крытыкаваць.
Значыць, трэба крытыкаваць уладу, і размаўляць з палітыкамі, размаўляць
як асобы.
Спадар Адам Міхнік быў вельмі ангажаваны журналіст за часамі “Салідарнасьці”,
ангажаваны дэмакратыяй. І таму зараз Міхнік — вельмі вялікі аўтарытэт у
сьвеце.
Былі журналісты, якія казалі, што “мы па-над звадамі”. Але быць “па-над
звадамі”, калі ў краіне існуе дыктатура, вельмі лёгка. Вельмі проста крытыкаваць
дэмакратычныя сілы — яны не пасадзяць у турму, не наймуць “эскадроны сьмерці”.
А дыктатара вельмі цяжка крытыкаваць — ён можа прыслаць сваіх байцоў, пасадзіць
у турму. Думаю, у гэтым справа".
(Цыганкоў: ) "Мікалай Халезін нагадвае, што незалежная прэса мае свае
непасрэдныя інтарэсы ў перамозе дэмакратыі".
(Халезін: ) "Мяне як чытача не цікавяць расколы. Мяне цікавіць — што
рабіць і як рабіць, як перамагчы. Бо незалежныя журналісты таксама ваююць.
І яны павінны перамагчы, а ня толькі палітыкі. Журналісты, якія з-за перашкодаў
улады ня могуць павялічыць наклад, атрымаць добры заробак, павінны таксама
біцца за сваю свабоду і незалежнасьць…"
(Цыганкоў: ) "Аляксандар Уліцёнак увогуле лічыць, што беларуская незалежная
прэса зьяўляецца самастойным палітычным суб’ектам".
(Уліцёнак: ) "У нашым грамадзтве СМІ маюць ці не такую самую сілу, што
й палітычныя партыі. Таму нельга ставіць пытаньне так, што ёсьць гаспадары,
тыя, хто замаўляюць музыку (гэта палітыкі), а ёсьць тыя, хто пад гэтую
музыку самі разумееце, што робяць.
У Беларусі прэса і апазыцыйныя палітыкі маюць прыблізна аднолькавую
вагу, і таму дачыненьні між імі вельмі складаныя. І ня трэба палітыкам
трапляць у палон сваіх амбіцыяў, — варта разумець, што яны маюць справу
з практычна раўнапраўнымі партнэрамі. Трэба ўсьвядоміць, што журналісты
ў большасьці выпадкаў не саступаюць тым людзям, якія павінны зрушыць нашае
грамадзтва да пераменаў…"
(Цыганкоў: ) "Дык кім мусіць быць незалежная прэса для дэмакратычных
палітыкаў — апанэнтам, саюзьнікам, памочнікам?"
(Халезін: ) "Прэса павінна быць дэмакратычнымі сіламі. Не саюзьнікамі,
не памочнікамі, а ўласна дэмакратычнамі сіламі разам з палітыкамі, разам
з народам.
Зразумела, як толькі краіна становіцца дэмакратычнай, ніякага ангажаваньня
быць ня можа. Тады і спадар Міхнік таксама ўжо не зьяўляецца ангажаваным
— ён ангажаваны дэмакратыяй, але ня нейкай групай палітыкаў.
Тады журналіст робіцца назіральнікам, “жаўнерам дэмакратыі”, скажам
так…"
(Цыганкоў: ) "Што ж, паспрабуем падвесьці пэўныя вынікі. Прызнаюся,
падбіраючы суразмоўцаў для гэтай праграмы, я чакаў пэўнага ідэйнага процістаяньня,
процілегласьці падыходаў. Але, як вы пачулі, стратэгічна пазыцыі ўдзельнікаў
праграмы не разыходзяцца. І Халезін, і Ўліцёнак адзначаюць, што прэса ў
нашых умовах прэтэндуе на самастойнасьць як дэмакратычная сіла. Галоўнае
— не змагацца за тое, хто больш важны і ўплывовы. Бо ў наступным годзе
— я спадзяюся, гэта зразумела ўсім прадстаўнікам незалежных мэдыяў — асноўная
задача недзяржаўнай прэсы супадае з асноўнай мэтай дэмакратычных партыяў".
Віталь Цыганкоў
