Хартыя нясе з сабою дэкляратыўнасьць. Хартыя суадносіцца са словам
грамата й паходзіць ад лацінскага charta, якое, у сваю чаргу,
ад грэцкага chartion, што ёсьць памяншальнай формаю ад chartes,
што азначае папера. Слова chartion у множным ліку і ёсьць
хартыя, такім чынам, шмат паперак, ці дакумантаў.
Першапачаткова хартыяй называлі старажытны рукапіс або матэрыял,
на якім пісалі -- папірус ці пэргамант. У першых нашых летапісах ужо фігуравала
гэтае слова -- хартыя. У сярэднявеччы слова хартыя азначала
дакумант, грамату, якая давала або падцьвярджала правы або вольнасьці.
Добра вядомая "Вялікая хартыя вольнасьцяў" -- грамата, паводле якой
ангельскі кароль Джон Безьзямельны ў 1215 годзе змушаны быў прызнаць абмежаваньні
каралеўскае ўлады на карысьць фэадальных баронаў. Ангельскі чартызм
таксама ад хартыі. "Народная хартыя" -- гэта праграмны дакумант
чартызму. Зь ёй ангельскія рабочыя ў сярэдзіне ХІХ стагодзьдзя патрабавалі
дэмакратыі.
У беларускі кантэкст ХХ стагодзьдзя слова хартыя прынесла хваля
рэвалюцыяў. Слова хартыя займела патэтычны характар. Прыкладам,
"хартыя Леніна". І, нават, паэтычны -- вось што пісаў беларускі паэт Мікола
Хведаровіч:
Раскрыты старонкі праўдзівых законаў,Але ня "ленінская хартыя" стала самай слыннаю ў ХХ стагодзьдзі. Найперш -- "Хартыя аб'яднаных нацыяў", заснаваная падчас канфэрэнцыі ААН у Сан-Францыска. Гэтая хартыя ўвайшла ў моц 24 кастрычніка 45-га году. "Хартыя-77" прапанавая ў сьнежні 76-га году і абвешчаная 1 студзеня 77-га. Гэта -- ініцыятыва чэска-славацкіх апазыцыянэраў. Яна набліжала канец камуністычнага рэжыму. "Хартыя-77" праіснавала да 1992 году, а рэжым "з чырвоным тварам" -- яшчэ даўжэй. Так у Эўропе паўстала яшчэ адная хартыя -- "Хартыя-97" у Беларусі. Дзейнічае, як грамадзкая ініцыятыва й дэкляруе незалежнасьць Беларусі й выкананьне правоў чалавека. "Хартыя-97" мае старонку ў інтэрнэце, ды прадстаўніцтва ў замежжы. І, як усе, пасьпяхова набліжае сьветлы дзень Бацькаўшчыны. Нашая "Хартыя-97" вельмі дэмакратычная -- там няма кіраўнічага бюро й дыскрымінацыі. Усе актывісты й актывісткі называюцца хартмэнамі. Вольга Караткевіч
Якія наш прадзед спрадвеку шукаў.
Праменныя літары зьзяюць іх сёньня
Славутаю хартыяй ленінскіх спраў.