Могілкі для Беларусі — ня проста месца пахаваньня. Гэта месца, дзе захоўваюцца плясты нагэтулькі глыбокія, што працінаюць ці ня ўсю нашу гісторыю з культурай. Пагатоў цяпер, калі ў прорве глябалізацыі ды адмаўленьня ад свайго многае зьнікае, як памінальная зьнічка на Дзяды пад густым першым сьнегам. Яраш Малішэўскі — пра могілкі ў беларускай літаратуры.
Абраны Купалам шлях быў адным з найбольш слушных. Псэўданім, абраны паэтам, нёс у сабе магію тае начы, калі адчыняюцца скарбы, калі кожны можа стацца гаспадаром свайго лёсу, зьмяніць яго да непазнавальнасьці. На Купальле красуе тая самая папараць-кветка, што дапамагае знайсьці скарб.
Вось і тут ён, той самы скарб — на кургане, пад зямлёю. Вось тут і шлях, якім можна выйсьці. Толькі багацьці тут іншыя, тыя якія ёсьць галоўнымі. Часта так і атрымліваецца, што большая частка нашых скарбаў — на могілках, пад зямлёю. Але яны здольныя даць новае жыцьцё. Варта толькі прыслухацца, успрыняць. Пачуць. У нас з магіл пачынаецца гэтак шмат… Бо і ўяўленьні нашыя пра могілкі — як тыя самыя вёскі й гарады, дзе жывуць продкі. Мо таму гэтак ня любіць поскудзь нават падземнае — беларускае? Тэма курганоў і магіл для Купалы — адметная і праходзіць у яго скрозь і надоўга. Супастаўленьне велічы мінулага і сёньняшняга рабства й заняпаду… Падзеі твора адбываюцца ў калядную ноч, калі можна паваражыць, даведацца пра будучыню, сустрэцца з душамі продкаў. Старое замчышча — мінуўшчына, гісторыя, якую вытруцілі з памяці беларусаў.
Людзі ў забраным краі пад ярмом, але жыцьцё йдзе і людзі — жывыя. Трэба абуджаць.
Хаваюць ня толькі людзей, хаваюць і паселішчы. Да гарадоў масава ў Беларусі не дайшло, і хочацца спадзявацца, што й ня дойдзе, а вось з малымі населенымі пунктамі, на жаль, гэты працэс крочыць дужа шпарка. Спрыяюць гэтаму і «уздым сяла», ад якога, мусіць, неўзабаве мала што застанецца, і чарнобыльская бяда.
Твор Барыса Пятровіча прысьвечаны пахаваньню вёскі — адной з шматлікіх, якія пляжыліся, пачынаючы ад таго самага 86-га. Там, на на паўднёвым усходзе… Адны з’язджалі адтуль амаль у чым былі, марна спадзеючыся вярнуцца, другія бязьлітасна рабавалі пакінутыя хаціны.
Маленькі эпізод таго, што адбывалася ў «зоне». Тыя, каму загадана, пляжаць пустыя хаты, паралельна зьбіраючы запас, разьлічаны на ахвотных пажывіцца. А ахвотныя з’яўляюцца, і за пару пляшак гарэлкі сьмяротны тавар — той жа тэлевізар «Гарызонт» — пачынае сваю змрочную вандроўку кудысьці, несучы атруту «ў масы». Усё будзённа, шэра, стомлена. Нават адзін крок ад выпадковай сьмерці. Яна ня здарылася, але што чакае ў будучыні гэтых хлапцоў, якія душацца ад радыёактыўнага пылу, хаваючы вёску за вёскай? Яна, вёска, ужо ў магіле. А людзі — пакуль яшчэ не.
«…Магільнік» — зрэз жыцьця «пад зямлёю і па-над ёю» тады, прыканцы пазамінулага стагодзьдзя, калі Вацлаў яшчэ толькі прыглядаўся да таго, што чыніцца наўкол. А прыглядацца было да чаго: ягоны родны край аніяк не назавеш бедным на помнікі і памяць — нат сёньня. Назіраньні мальца, разам з учэпістай, «навуковай» памяцьцю пазьней дадуць шыкоўны плён, на жаль абарваны…
Там, на беразе Дзісенкі, існавала разуменьне, павага да продкаў, нават калі многае ўжо не ўсьведамлялася — што й да чаго. Капцы, валатоўкі, пярсьцёнкі й абручы — пакінулі іх волаты-прашчуры, да якіх ставіліся з пачцівасьцю. Легенды, паданьні, правілы паводзінаў у немалой ступені і спрычыніліся да выгадаваньня аднаго з волатаў нашага адраджэньня. І тыя могілкі — адныя з шматлікіх, якія не давалі людзям на гэтай зямлі згубіць памяць.
«…наш старасельскі магільнік. Калі я яго цяпер успамінаю, ён мне здаецца жывой гісторыяй краю, абнімаючай падзеі ад бронзавага, а мо нават каменнага веку да нашых часаў. Цур, пухам зямелька вам, мінуўшыя пакаленьні!»
А наперадзе быў Власт. Выгадаваны і гэтым, старасельскім могільнікам.
«Жаба» — адна з трыццаці пяці гісторыяў жыцьця наднёманскага мястэчка. Людзі ў ім сьмешныя і сумныя, разумныя і дурныя — зрэшты, як і заўжды. У нашым выпадку «Магілка» — прозьвішча, якое займеў адзін з такіх калярытных местачкоўцаў-гарадкоўцаў, дзякуючы свайму пакліканьню — іначай і ня скажаш. Нібы магнітам цягнула яго туды, дзе пачыналася разьвітаньне. Хаўтураў, дзе разьліваўся сьлязьмі Магілка (другая мянушка — Жаба), выдаючы такія эмоцыі, ад якіх халадзела душа, безь яго папросту і быць не магло. І пазьней — за памінальным сталом, калі зь яго лезьлі ўжо сьмехі ды весялосьць. Ад плачу да сьмеху — адзін крок. «Магілкаў гумар быў у тым, што ўсе людзі — гэткія, як і ён, жабы, адно думаюць на сябе, што людзі».
Жаба-Магілка — адзін з тых гарадкоўцаў, чалавек, такі, як і ўсе, і зусім не такі. Ягоная камэдыя і трагедыя глядзяцца выразна і пуката, а дзякуючы тэме — і пагатоў. А пра сакавітую, смачную мову, якой напісаная кніга — што казаць? Чытаць трэба.
«Шчырыя ручаі, што выліваліся зь ягоных поцемкаў, яшчэ больш размывалі размытыя сьлязьмі вочы-берагі хаўтурнага люду, і несьціханы плач, адчай і сьціснутыя каменьнем сэрцы несуцешна разьдзіралі душы жалобнікаў на маленькія душкі».
Кніга сталася помнікам выбітнаму дасьледніку беларускай традыцыйнай культуры. Спадчына нястомнага вандроўніка, этнографа і мастацтвазнаўцы Міхася Раманюка яшчэ вымагае далейшага асэнсаваньня й выданьня. Але нашая тэма прывяла да той самай кнігі, што наўпрост зьнітаваная з могілкамі. Клады нашыя — цэлы сусьвет. Там можна адшукаць і зусім нядаўнія праявы беларушчыны і працяг даўных традыцый, і тое, што сваёй глыбінёй і старажытнасьцю уразіць кожнага. Так і тут — чаго вартыя хаця б вынікі палескіх вандровак, дзе на фота і на старонках паўстаюць унікальныя прыклады ды нарубы, якія амаль ужо зьніклі. Даведваесься пра тое, наколькі глыбокі сэнс мелі дэталі, пра якія сёньня ўжо й мясцовыя часта не здагадваюцца.
Дарэчы, днямі мне пашанцавала пабываць на такіх вось старасьвецкіх могілках. Дзіўнае пачуцьцё агортвае, калі бачыш дзясяткі дубовых калодаў на магілах, а на дубах, па-над імі калоды пчаліныя…
Дзякуючы Раманюку мы маем унікальную кнігу, дзе зафіксавана, сыстэматызавана шмат з таго, чаго на сёньняшні дзень ужо папросту няма. Плянэта Беларусь…
Янка Купала. На куцьцю. Збор твораў. Т. 3. Менск, «Мастацкая літаратура», 1997
Вось і тут ён, той самы скарб — на кургане, пад зямлёю. Вось тут і шлях, якім можна выйсьці. Толькі багацьці тут іншыя, тыя якія ёсьць галоўнымі. Часта так і атрымліваецца, што большая частка нашых скарбаў — на могілках, пад зямлёю. Але яны здольныя даць новае жыцьцё. Варта толькі прыслухацца, успрыняць. Пачуць. У нас з магіл пачынаецца гэтак шмат… Бо і ўяўленьні нашыя пра могілкі — як тыя самыя вёскі й гарады, дзе жывуць продкі. Мо таму гэтак ня любіць поскудзь нават падземнае — беларускае? Тэма курганоў і магіл для Купалы — адметная і праходзіць у яго скрозь і надоўга. Супастаўленьне велічы мінулага і сёньняшняга рабства й заняпаду… Падзеі твора адбываюцца ў калядную ноч, калі можна паваражыць, даведацца пра будучыню, сустрэцца з душамі продкаў. Старое замчышча — мінуўшчына, гісторыя, якую вытруцілі з памяці беларусаў.
Торг усё ідзе
Над іх душою патаптанай;
Яны, як цені, у грамадзе
Маўчаць і йдуць на пір паганы.
Над іх душою патаптанай;
Яны, як цені, у грамадзе
Маўчаць і йдуць на пір паганы.
Людзі ў забраным краі пад ярмом, але жыцьцё йдзе і людзі — жывыя. Трэба абуджаць.
Ня ўмруць, ня ўмруць ужо яны,
Раз хочуць сонца, славы, песьні;
Заб’юць ім зычныя званы
Прабудным звонам напрадвесьні.
Раз хочуць сонца, славы, песьні;
Заб’юць ім зычныя званы
Прабудным звонам напрадвесьні.
Барыс Пятровіч. Пахаваньне вёскі. Дзеяслоў, № 33
Твор Барыса Пятровіча прысьвечаны пахаваньню вёскі — адной з шматлікіх, якія пляжыліся, пачынаючы ад таго самага 86-га. Там, на на паўднёвым усходзе… Адны з’язджалі адтуль амаль у чым былі, марна спадзеючыся вярнуцца, другія бязьлітасна рабавалі пакінутыя хаціны.
Маленькі эпізод таго, што адбывалася ў «зоне». Тыя, каму загадана, пляжаць пустыя хаты, паралельна зьбіраючы запас, разьлічаны на ахвотных пажывіцца. А ахвотныя з’яўляюцца, і за пару пляшак гарэлкі сьмяротны тавар — той жа тэлевізар «Гарызонт» — пачынае сваю змрочную вандроўку кудысьці, несучы атруту «ў масы». Усё будзённа, шэра, стомлена. Нават адзін крок ад выпадковай сьмерці. Яна ня здарылася, але што чакае ў будучыні гэтых хлапцоў, якія душацца ад радыёактыўнага пылу, хаваючы вёску за вёскай? Яна, вёска, ужо ў магіле. А людзі — пакуль яшчэ не.
Вацлаў Ластоўскі. Старасельскі магільнік. Выбраныя творы. Менск. «Беларускі кнігазбор», 1997
Там, на беразе Дзісенкі, існавала разуменьне, павага да продкаў, нават калі многае ўжо не ўсьведамлялася — што й да чаго. Капцы, валатоўкі, пярсьцёнкі й абручы — пакінулі іх волаты-прашчуры, да якіх ставіліся з пачцівасьцю. Легенды, паданьні, правілы паводзінаў у немалой ступені і спрычыніліся да выгадаваньня аднаго з волатаў нашага адраджэньня. І тыя могілкі — адныя з шматлікіх, якія не давалі людзям на гэтай зямлі згубіць памяць.
«…наш старасельскі магільнік. Калі я яго цяпер успамінаю, ён мне здаецца жывой гісторыяй краю, абнімаючай падзеі ад бронзавага, а мо нават каменнага веку да нашых часаў. Цур, пухам зямелька вам, мінуўшыя пакаленьні!»
А наперадзе быў Власт. Выгадаваны і гэтым, старасельскім могільнікам.
Лявон Вашко. Жаба. Паэты-цары: Трыццаць пяць беларускіх малюнкаў. Менск, «Мастацкая літаратура», 1997
Жаба-Магілка — адзін з тых гарадкоўцаў, чалавек, такі, як і ўсе, і зусім не такі. Ягоная камэдыя і трагедыя глядзяцца выразна і пуката, а дзякуючы тэме — і пагатоў. А пра сакавітую, смачную мову, якой напісаная кніга — што казаць? Чытаць трэба.
«Шчырыя ручаі, што выліваліся зь ягоных поцемкаў, яшчэ больш размывалі размытыя сьлязьмі вочы-берагі хаўтурнага люду, і несьціханы плач, адчай і сьціснутыя каменьнем сэрцы несуцешна разьдзіралі душы жалобнікаў на маленькія душкі».
Міхась Раманюк. Беларускія народныя крыжы. «Наша Ніва», 2000
Дарэчы, днямі мне пашанцавала пабываць на такіх вось старасьвецкіх могілках. Дзіўнае пачуцьцё агортвае, калі бачыш дзясяткі дубовых калодаў на магілах, а на дубах, па-над імі калоды пчаліныя…
Дзякуючы Раманюку мы маем унікальную кнігу, дзе зафіксавана, сыстэматызавана шмат з таго, чаго на сёньняшні дзень ужо папросту няма. Плянэта Беларусь…