Слова дажынкі, якое калісьці азначала сьвята традыцыйна-абрадавага кола, зьмяніла свой першасны сэнс. Адбылося тое ў вялікай ступені, дзякуючы адказнаму мерапрыемству агульнарэспубліканскага ўзроўню ў часы, калі нават многія сталыя людзі сярпа на свае вочы не бачылі.
Мне ж пашчасьціла — жаць я ўмею, дзядуля навучыў, сьветлая яму памяць. Гады на тры невялікі шнурочак збажыны зрабіўся маім клопатам. Таму жніво для мяне — згадка маладосьці, а не экзотыка. Бабкі на пожні, запыт пра ўраджай: «Капа ці будзе?», ухвала, немагчымая ў старажытнасьці: «Жне, як машына!»
У беларускай літаратуры жніво, дажынкі, прылады і з’явы, зь імі зьвязаныя — тэмы і вобразы частыя і распаўсюджаныя, але асацыяцыі ў аўтара і чытача выклікаюць самыя розныя. Бо, пагадзіцеся: жаць удалае, непалеглае жыта і пусты пашкамутаны ячмень пад яблыняю — зусім не адно і тое ж.
Менск, «Мастацкая літаратура», 1988
Дзіўна, гэтыя вершы напісаныя ў пачатку дваццатага стагодзьдзя, калі жніво было працаю і фактычна вынікам гадавога пэрыяду жыцьця большасьці беларусаў, а дажынкі зусім не мерапрыемствам, падрыхтоўку да якога распачынаюць яшчэ нічога не пасеяўшы, ня толькі ня страцілі сваёй вартасьці праз стагодзьдзе, але й набылі нечаканы сэнс і зрабіліся больш актуальнымі для нас сёньняшніх, чым творы, напісаныя нашмат пазьней. Ну каму з нас пад час тэленавінаў не прыходзілі ў галаву знаёмыя са школы радкі:
Пан справіць гучныя дажынкі:
За пот, кроў, сьлёзы — водкі дасьць!
Ці:
Страшыў ніўку грамок,
Сухата і дажджок;
Птушка колас ляцела кляваць;
Шлі заломы, урок,-
Не збаяўся хлябок!-
Памажы, Божа, толькі зажаць.
Захапляесься стойкасьці збажыны, бо, на жаль, у чалавечым жыцьці нешта апошнім часам адны толькі заломы і ўрок, а Божай помачы не відаць.
"Ты так жа, брат, сееш...а дзе тваё жніва?«,- пытае Янка Купала ў вершы «Жніво», а ўсьлед за ім такое самае пытаньне задаюць сабе тысячы маіх землякоў, сучасьнікаў, аднадумцаў, маючы на ўвазе зусім не сельскую гаспадарку. Адказу няма.
Гэты разьдзел з навукова-папулярнага дапаможніка, зьмястоўнага і зручнага, падрабязна распавядае ўсім ахвочым пра старадаўнія земляробчыя абрады: агледзіны і пакрываньне поля, зажынкі, дажынкі. Цікава і падрабязна тлумачыць пра адрознасьць жніўнай абраднасьці ў розных частках Беларусі, пра тое, навошта на полі «бараду» пакідалі, як прасілі жнеі сілы ў ніўкі. Пра ўсё гэта цяпер хіба што толькі пачытаць можна, бо ў адрозьненьне ад Дзядоў і Калядаў тыя звычаі ў побыце даўно зьніклі.
Сьпярша патлумачу сэнс слова «вязьмо», бо аднойчы бачыла снапы матузкамі зьвязаныя. Ну дык вось вязьмо (яго яшчэ дзе-нідзе завуць перавяслам) — гэта тое, чым вяжуць снапы. Зжынаюць шматок збажыны, падзяліўшы яго на дзьве часткі, кладуць каласамі да каласоў і зьвіваюць. Пасьля вязьмо кідаюць на пожню, на яго кладуць зжатае. Калі набярэцца сноп, канцы вязьма скручваюцца ў адно, пелькаю сьціскаючы сноп. Пасьля падтыкаецца вузел, каб не раскідалася.
Такім вязьмом для герояў рамана, напісанага ў 30-гады, сталася калектывізацыя. На пачатку вязьмо проста сьціскалася, а ў канцы пачало вузлом муляць. Прычым, не толькі яе ахвярам, а і актыўным завадатарам, бо антыгуманная сутнасьць рэжыму адказнасьць за свае злачынствы ўскладае на «вінцікаў». Твор уразіў адсутнасьцю падзелу герояў на станоўчых і адмоўных, галоўных і другасных. Гэта проста людзі свайго часу, якія імкнуцца разабрацца: супраць каго скіравана «новая рэвалюцыя», ня ведаюць, як паводзіць сябе далей, ставяць пад сумнеў яе неабходнасьць нават тыя, каму па-сутнасьці і губляць няма чаго. Страшным прароцтвам гучыць нібыта выпадковая песьня нібыта другаснага пэрсанажа: «Мёртвых цел ляжаць пракосы».
Менск, «Мастацкая літаратура», 1992
«Тугі поцяг сярпа, картавы трэск перарэзаных саломін — і цяжкія каласы, баўтнуўшы галавою, кладуцца на вязьмо» — распавядае свой сон адна з гераіняў апавяданьня ў першых яго радках. Для мяне ж самы яскравы ўспамін жніва — менавіта гэты трэск саломін, што праз гады чуецца, таму спыніць чытаньне я ўжо не змагла. Твор прывабіў мяне ўжо адной гэтай дэтальлю.
У адной бальнічнай палаце сутыкаюцца тры жаночыя лёсы, тры сьветапогляды. Адна гераіня сьцьвярджае, што нібыта жаць жыта ў сьне — гэта да добрага, бо жыта ёсьць жыцьцё. Другая ахвочая ў тое верыць, чакае зьменаў да лепшага, трэцяя нават не разумее, аб чым гаворка. Каму з іх болей пашанцавала ў жыцьці — мяркуйце самі.
Менск, «Мастацкая літаратура», 1989
Камбайнёр у запыленай вопратцы чакае таварнага вагона, бруднага, як ён сам, каб пад’ехаць адну станцыю да дому, дзе ўжо ня быў тры дні праз жніво. Нечакана не ў таварняк, а ў купэйны вагон з дывановым ходнікам яго, безьбілетніка, на сваю рызыку ледзьве не гвалтам садзіць дужа строгая, бурклівая правадніца, тая, што дрыжыць за сваю працу перад пэнсіяй і ў кожным бачыць «зайца». «З-за далёкага лесу, адтуль, дзе садзілася сонца, на пожню, на ўсё доўгае чыста прыбранае поле лілася густая вечаровая чырвань. Поезд набіраў хуткасьць, і чырвонае сьвятло, якое сагравала зямлю перад халаднаватай жнівеньскай ноччу, грэла таксама і вагон, і твары пасажыраў. Ніхто не адыходзіў ад вокнаў».
Эсэ было напісанае ў 80-я гады. Цікава, цяпер такі выпадак магчымы? Ці апаноўваюць хаця каго-небудзь падобныя думкі і ўражаньні?
У беларускай літаратуры жніво, дажынкі, прылады і з’явы, зь імі зьвязаныя — тэмы і вобразы частыя і распаўсюджаныя, але асацыяцыі ў аўтара і чытача выклікаюць самыя розныя. Бо, пагадзіцеся: жаць удалае, непалеглае жыта і пусты пашкамутаны ячмень пад яблыняю — зусім не адно і тое ж.
Янка Купала. Песьня жней. Зажынкі. Жніва. З кнігі «Вершы»
Менск, «Мастацкая літаратура», 1988Дзіўна, гэтыя вершы напісаныя ў пачатку дваццатага стагодзьдзя, калі жніво было працаю і фактычна вынікам гадавога пэрыяду жыцьця большасьці беларусаў, а дажынкі зусім не мерапрыемствам, падрыхтоўку да якога распачынаюць яшчэ нічога не пасеяўшы, ня толькі ня страцілі сваёй вартасьці праз стагодзьдзе, але й набылі нечаканы сэнс і зрабіліся больш актуальнымі для нас сёньняшніх, чым творы, напісаныя нашмат пазьней. Ну каму з нас пад час тэленавінаў не прыходзілі ў галаву знаёмыя са школы радкі:
Пан справіць гучныя дажынкі:
За пот, кроў, сьлёзы — водкі дасьць!
Ці:
Страшыў ніўку грамок,
Сухата і дажджок;
Птушка колас ляцела кляваць;
Шлі заломы, урок,-
Не збаяўся хлябок!-
Памажы, Божа, толькі зажаць.
Захапляесься стойкасьці збажыны, бо, на жаль, у чалавечым жыцьці нешта апошнім часам адны толькі заломы і ўрок, а Божай помачы не відаць.
"Ты так жа, брат, сееш...а дзе тваё жніва?«,- пытае Янка Купала ў вершы «Жніво», а ўсьлед за ім такое самае пытаньне задаюць сабе тысячы маіх землякоў, сучасьнікаў, аднадумцаў, маючы на ўвазе зусім не сельскую гаспадарку. Адказу няма.
Уладзімер Сысоў. Пашлі Божа многа збожжа. Разьдзел з кнігі «З крыніц спрадвечных»
Менск, «Вышэйшая школа», 1997Гэты разьдзел з навукова-папулярнага дапаможніка, зьмястоўнага і зручнага, падрабязна распавядае ўсім ахвочым пра старадаўнія земляробчыя абрады: агледзіны і пакрываньне поля, зажынкі, дажынкі. Цікава і падрабязна тлумачыць пра адрознасьць жніўнай абраднасьці ў розных частках Беларусі, пра тое, навошта на полі «бараду» пакідалі, як прасілі жнеі сілы ў ніўкі. Пра ўсё гэта цяпер хіба што толькі пачытаць можна, бо ў адрозьненьне ад Дзядоў і Калядаў тыя звычаі ў побыце даўно зьніклі.
Міхась Зарэцкі. Вязьмо. Раман. Збор твораў у чатырох тамах. Том трэці
Менск, «Мастацкая літаратура», 1991Сьпярша патлумачу сэнс слова «вязьмо», бо аднойчы бачыла снапы матузкамі зьвязаныя. Ну дык вось вязьмо (яго яшчэ дзе-нідзе завуць перавяслам) — гэта тое, чым вяжуць снапы. Зжынаюць шматок збажыны, падзяліўшы яго на дзьве часткі, кладуць каласамі да каласоў і зьвіваюць. Пасьля вязьмо кідаюць на пожню, на яго кладуць зжатае. Калі набярэцца сноп, канцы вязьма скручваюцца ў адно, пелькаю сьціскаючы сноп. Пасьля падтыкаецца вузел, каб не раскідалася.
Такім вязьмом для герояў рамана, напісанага ў 30-гады, сталася калектывізацыя. На пачатку вязьмо проста сьціскалася, а ў канцы пачало вузлом муляць. Прычым, не толькі яе ахвярам, а і актыўным завадатарам, бо антыгуманная сутнасьць рэжыму адказнасьць за свае злачынствы ўскладае на «вінцікаў». Твор уразіў адсутнасьцю падзелу герояў на станоўчых і адмоўных, галоўных і другасных. Гэта проста людзі свайго часу, якія імкнуцца разабрацца: супраць каго скіравана «новая рэвалюцыя», ня ведаюць, як паводзіць сябе далей, ставяць пад сумнеў яе неабходнасьць нават тыя, каму па-сутнасьці і губляць няма чаго. Страшным прароцтвам гучыць нібыта выпадковая песьня нібыта другаснага пэрсанажа: «Мёртвых цел ляжаць пракосы».
Анатоль Кудравец. Жанчыны. Апавяданьне з кнігі «Сьмерць нацыяналіста».
Менск, «Мастацкая літаратура», 1992«Тугі поцяг сярпа, картавы трэск перарэзаных саломін — і цяжкія каласы, баўтнуўшы галавою, кладуцца на вязьмо» — распавядае свой сон адна з гераіняў апавяданьня ў першых яго радках. Для мяне ж самы яскравы ўспамін жніва — менавіта гэты трэск саломін, што праз гады чуецца, таму спыніць чытаньне я ўжо не змагла. Твор прывабіў мяне ўжо адной гэтай дэтальлю.
У адной бальнічнай палаце сутыкаюцца тры жаночыя лёсы, тры сьветапогляды. Адна гераіня сьцьвярджае, што нібыта жаць жыта ў сьне — гэта да добрага, бо жыта ёсьць жыцьцё. Другая ахвочая ў тое верыць, чакае зьменаў да лепшага, трэцяя нават не разумее, аб чым гаворка. Каму з іх болей пашанцавала ў жыцьці — мяркуйце самі.
Віктар Карамазаў. Жніўныя вятры. Эсэ з кнігі «Проста ўспомніў цябе...»
Менск, «Мастацкая літаратура», 1989Камбайнёр у запыленай вопратцы чакае таварнага вагона, бруднага, як ён сам, каб пад’ехаць адну станцыю да дому, дзе ўжо ня быў тры дні праз жніво. Нечакана не ў таварняк, а ў купэйны вагон з дывановым ходнікам яго, безьбілетніка, на сваю рызыку ледзьве не гвалтам садзіць дужа строгая, бурклівая правадніца, тая, што дрыжыць за сваю працу перад пэнсіяй і ў кожным бачыць «зайца». «З-за далёкага лесу, адтуль, дзе садзілася сонца, на пожню, на ўсё доўгае чыста прыбранае поле лілася густая вечаровая чырвань. Поезд набіраў хуткасьць, і чырвонае сьвятло, якое сагравала зямлю перад халаднаватай жнівеньскай ноччу, грэла таксама і вагон, і твары пасажыраў. Ніхто не адыходзіў ад вокнаў».
Эсэ было напісанае ў 80-я гады. Цікава, цяпер такі выпадак магчымы? Ці апаноўваюць хаця каго-небудзь падобныя думкі і ўражаньні?