Люблю чытаць дэтэктывы. Пастанавіўшы парэкамэндаваць пяць крутасюжэтных кніжак, якія трапілі ў мае рукі цягам апошніх гадоў, я задумаўся над прычынамі гэткай вычварэнскай чытацкай любові. За мінулыя выходныя мне ўдалося больш-менш уцямна ідэнтыфікаваць тры такія прычыны.
Па-першае, дэтэктывы дазваляюць даволі шчыльна запоўніць «пусты час», не пакідаючы пасьля чытаньня нейкіх доўгатрывалых пабочных наступстваў накшталт пахмельля, якое зьяўляецца пасьля шчыльнай выпіўкі. На другі або трэці дзень пасьля запойнага чытаньня дэтэктыўнай гісторыі я ўжо амаль дакладна забываю, каго забілі і хто насамрэч аказаўся забойцам, ня кажучы пра тых, каго ў забойстве падазравалі. Якая палёгка для журналісцкай памяці, празь якую штотыдзень пралятаюць як мінімум некалькі дэтэктыўных пэрсанажаў і сытуацый!
Па-другое, чытаньне дэтэктыва на замежнай мове — супэрская нагода ўдасканаліць веданьне гэтай мовы, прынамсі пасіўнае. Паспрабуйце, напрыклад, палепшыць сваё веданьне францускай мовы чытаньнем «У пошуках страчанага часу» або «Падарожжа на ўскрай ночы»... У Пруста вы можаце заснуць, не адолеўшы траціны нейкай фразы, нават калі вам і ўдасца ўхапіць яе пачатковы сэнс, прыкрыты густашчыльнай сеткай прыметнікаў і прыслоўяў. У Сэліна наадварот — фразы кароткія, але паміж імі няма звычайнай лягічнай сувязі, да якой мы прывыклі ў нашым рутынным жыцьці, і мы стамляемся ўжо на траціне першай старонкі. А ў Жана-Крыстофа Гранжэ значна прасьцей — ня трэба вылузваць сэнсу, бо ён на паверхні. Разумовы патэнцыял, які ад вас патрабуецца пры чытаньні гэтага аўтара, ніколі не перавышае натугі, якую трэба зрабіць дзеля таго, каб дазнацца, што clé à molette азначае «развадны ключ з зубчастай рэйкай» (разнавіднасьць «францускага ключа»), або высілку, зьвязанага з завучэньнем на памяць тузіна францускіх ідыёмаў са словам coup.
Па-трэцяе... Пра трэцюю прычыну, дзеля якой варта чытаць дэтэктывы, я хачу распавесьці ў пяці занатоўках.
Стыг Лярсан, «Мужчыны, якія ненавідзяць жанчын» (Stieg Larsson, «Män som hatar kvinnor”, 2005), Швэцыя.
Стыг Лярсан стаў сусьветна вядомым аўтарам пасьля сваёй сьмерці. Ён памёр у 2004-м, калі яму было 50 гадоў. У 2005 выйшаў раман «Мужчыны, якія ненавідзяць жанчын» — першая з трох частак гэтак званай раманнай сэрыі «Millenium». І сьвет літаральна захліснуўся гэтай кніжкай. Кажуць, колькасьць прададзеных асобнікаў гэтага рамана даўно пераваліла за 60 мільёнаў! У чым справа?
Гісторыя, якая распавядаецца ў першай частцы дэтэктыўнай трылёгіі Лярсана, даволі займальная, але ж існуе процьма дэтэктываў са значна круцейшымі сюжэтамі і героямі, якія чамусьці такой сусьветнай папулярнасьці не займелі. Сакрэт папулярнасьці Лярсана, відавочна, палягае ня толькі ў сюжэце, а ў нечым яшчэ іншым. Як мне здаецца, у сувязі з гэтым дэтэктывам варта зьвярнуць увагу прынамсі на два істотныя моманты.
Першы момант. Сюжэт рамана пабудаваны паводле клясычнага прынцыпу, які раней скарыстоўваўся ў дзясятках ці нават сотнях іншых пасьпяховых і вядомых кніжак, у тым ліку ў такіх сусьветна прызнаных шэдэўрах, як «Дэвід Купэрфілд» Чарлза Дыкенса або «Джэйн Эйр» Джордж Эліёт. Гэты прынцып мае народную назву «з гразі ў князі». Кніжка Лярсана пачынаецца, калі яе галоўны герой, зорка незалежнай дасьледніцкай журналістыкі Мікаэль Блюмквіст, прайграе суд па абвінавачаньні ў паклёпе супраць бізнэсовага магната Вэнэрстрома. Мікаэль траціць амаль усе свае ашчаднасьці (ён абавязаны судом выплаціць вялізную кампэнсацыю пазоўніку), апынаецца на кароткі час у вязьніцы, ягоная рэпутацыя падмочаная перад усёй краінай і яму яшчэ даводзіцца пакінуць часопіс «Millenium», які ён заснаваў, бо выданьне пасьля ягонага працэсу пачало хутка страчваць рэклямадаўцаў. Мікаэль моцна плюхнуўся ў гразь, і ўвесь далейшы ход падзей — гэта значыць, сьледзтва Мікаэля ў справе таямнічага зьнікненьня пляменьніцы багатага бізнэсоўца Вангера, якая прапала больш за 30 гадоў раней — зьяўляецца па сутнасьці ўздымам (паходам «з гразі ў князі»), які дазваляе Мікаэлю аднавіць веру ў сябе, забыць пра публічнае прыніжэньне ды атрымаць патрэбныя сродкі і інфармацыю, каб адпомсьціць Вэнэрстрому за прайграную справу, у якой журналіста звычайна падставілі.
Другі момант. Ніхто не спачувае багатым, ні ў раманах, ні ў сапраўдным жыцьці. А таму дэтэктыўныя пошукі Мікаэля, якія прыводзяць да адкрыцьця цёмных і жахлівых старонак гісторыі багатага роду швэдзкіх бізнэсоўцаў Вангераў, апэлююць, так бы мовіць, да гэтай архетыпнай чытацкай нелюбові і даюць чытачам нагоду яшчэ раз упэўніцца, што так яно і ёсьць – зло ў гэтым сьвеце паходзіць ад багацьця і багатых.
І яшчэ трэці момант у гэтым дэтэктыве – надзвычай нетыповая і таямнічая гераіня, Лісбэт Саляндэр, крутая хакерка і асоба абсалютна антысацыяльных паводзін, якая дапамагае Мікаэлю ў ягоных пошуках ды ў кульмінацыйнай сцэне ратуе яго ад сьмерці. Гэта сапраўды нешта, што выходзіць па-за парамэтры гэтай даволі тыповай гісторыі «з гразі ў князі», напісанай даволі бясколернай мовай. У швэдзкай кінаадаптацыі раманаў Лярсана якраз роля Лісбэт Саляндэр, а не Мікаэля Блюмквіста, надала гэтай кінэматаграфічнай трылёгіі – «Мужчыны, якія ненавідзяць жанчын», «Дзяўчына, якая гуляла з агнём», «Замак зь пяску, які абрынуўся» – патрэбную «вязкасьць» і драматычнасьць. Роля Лісбэт, геніяльна выкананая Нумі Рапас, прынесла гэтай швэдзкай акторцы статус сусьветнай зоркі.
Варта, мабыць, згадаць і пра чацьверты момант, характэрны для рамана Лярсана – лібэралізм сэксуальнага жыцьця герояў. Мікаэль час ад часу сьпіць з галоўнай рэдактаркай часопісу «Millenium» Эрыкай (за ціхім дазволам ейнага мужа), потым уваходзіць у кароткую сэксуальную сувязь зь перастарэлай прадстаўніцай роду Вангераў, Сэсыліяй. Урэшце, ён дазваляе спакусіць сябе Лісбэт, якая ў сэксе бачыць хутчэй фізіялягічную патрэбу ці нейкі жывёльны інстынкт, чым нешта болей рамантычнае. Чаго тыя кабеты такія падкія на Мікаэля? – гэтай загадкі аўтар ніяк не раскрывае...
Тым ня менш – вось інтымная сцэна Лісбэт зь Мікаэлем. У амаль кожным сучасным дэтэктыўным рамане – гэта абавязковая рэч.
«Мікаэль зусім разгубіўся. Празь некалькі сэкундаў ён схапіў Лісбэт за рукі і адсунуў дзяўчыну ад сябе, каб паглядзець ёй у вочы.
– Лісбэт... Ня ведаю, ці гэта добрая ідэя. Нам жа трэба разам працаваць.
– Я хачу памаркітавацца з табою. Калі рэч у тым, каб разам працаваць, дык у мяне ня будзе ніякіх праблемаў. Затое зьявіцца халерная праблема, калі ты зараз выставіш мяне адсюль.
– Ды мы амаль ня ведаем адно аднаго.
Яе кароткі, пісклівы сьмяшок прагучаў амаль як кашаль.
– Калі я рабіла досьлед на тваю тэму, я бачыла, што якраз гэта табе раней не замінала. Наадварот, выглядала на тое, што ты ня ўмееш трымаць сваіх рук здалёк ад жанчын. У чым фішка? Я табе не дастаткова сэксоўная?
Мікаэль пакруціў галавою, спрабуючы знайсьці нейкую разумную адгаворку. Але паколькі ён не адказваў, яна сьцягнула зь яго прасьціну і села на яго верхам.
– У мяне няма прэзэрватываў, – не здаваўся Мікаэль.
– А мне начхаць».
Даволі слабая літаратура, праўда? Але ў дэтэктывах такія сцэны, на шчасьце, ня самыя істотныя...
Па-першае, дэтэктывы дазваляюць даволі шчыльна запоўніць «пусты час», не пакідаючы пасьля чытаньня нейкіх доўгатрывалых пабочных наступстваў накшталт пахмельля, якое зьяўляецца пасьля шчыльнай выпіўкі. На другі або трэці дзень пасьля запойнага чытаньня дэтэктыўнай гісторыі я ўжо амаль дакладна забываю, каго забілі і хто насамрэч аказаўся забойцам, ня кажучы пра тых, каго ў забойстве падазравалі. Якая палёгка для журналісцкай памяці, празь якую штотыдзень пралятаюць як мінімум некалькі дэтэктыўных пэрсанажаў і сытуацый!
Па-другое, чытаньне дэтэктыва на замежнай мове — супэрская нагода ўдасканаліць веданьне гэтай мовы, прынамсі пасіўнае. Паспрабуйце, напрыклад, палепшыць сваё веданьне францускай мовы чытаньнем «У пошуках страчанага часу» або «Падарожжа на ўскрай ночы»... У Пруста вы можаце заснуць, не адолеўшы траціны нейкай фразы, нават калі вам і ўдасца ўхапіць яе пачатковы сэнс, прыкрыты густашчыльнай сеткай прыметнікаў і прыслоўяў. У Сэліна наадварот — фразы кароткія, але паміж імі няма звычайнай лягічнай сувязі, да якой мы прывыклі ў нашым рутынным жыцьці, і мы стамляемся ўжо на траціне першай старонкі. А ў Жана-Крыстофа Гранжэ значна прасьцей — ня трэба вылузваць сэнсу, бо ён на паверхні. Разумовы патэнцыял, які ад вас патрабуецца пры чытаньні гэтага аўтара, ніколі не перавышае натугі, якую трэба зрабіць дзеля таго, каб дазнацца, што clé à molette азначае «развадны ключ з зубчастай рэйкай» (разнавіднасьць «францускага ключа»), або высілку, зьвязанага з завучэньнем на памяць тузіна францускіх ідыёмаў са словам coup.
Па-трэцяе... Пра трэцюю прычыну, дзеля якой варта чытаць дэтэктывы, я хачу распавесьці ў пяці занатоўках.
ЗАНАТОЎКА ПЕРШАЯ
Стыг Лярсан, «Мужчыны, якія ненавідзяць жанчын» (Stieg Larsson, «Män som hatar kvinnor”, 2005), Швэцыя.
Гісторыя, якая распавядаецца ў першай частцы дэтэктыўнай трылёгіі Лярсана, даволі займальная, але ж існуе процьма дэтэктываў са значна круцейшымі сюжэтамі і героямі, якія чамусьці такой сусьветнай папулярнасьці не займелі. Сакрэт папулярнасьці Лярсана, відавочна, палягае ня толькі ў сюжэце, а ў нечым яшчэ іншым. Як мне здаецца, у сувязі з гэтым дэтэктывам варта зьвярнуць увагу прынамсі на два істотныя моманты.
Першы момант. Сюжэт рамана пабудаваны паводле клясычнага прынцыпу, які раней скарыстоўваўся ў дзясятках ці нават сотнях іншых пасьпяховых і вядомых кніжак, у тым ліку ў такіх сусьветна прызнаных шэдэўрах, як «Дэвід Купэрфілд» Чарлза Дыкенса або «Джэйн Эйр» Джордж Эліёт. Гэты прынцып мае народную назву «з гразі ў князі». Кніжка Лярсана пачынаецца, калі яе галоўны герой, зорка незалежнай дасьледніцкай журналістыкі Мікаэль Блюмквіст, прайграе суд па абвінавачаньні ў паклёпе супраць бізнэсовага магната Вэнэрстрома. Мікаэль траціць амаль усе свае ашчаднасьці (ён абавязаны судом выплаціць вялізную кампэнсацыю пазоўніку), апынаецца на кароткі час у вязьніцы, ягоная рэпутацыя падмочаная перад усёй краінай і яму яшчэ даводзіцца пакінуць часопіс «Millenium», які ён заснаваў, бо выданьне пасьля ягонага працэсу пачало хутка страчваць рэклямадаўцаў. Мікаэль моцна плюхнуўся ў гразь, і ўвесь далейшы ход падзей — гэта значыць, сьледзтва Мікаэля ў справе таямнічага зьнікненьня пляменьніцы багатага бізнэсоўца Вангера, якая прапала больш за 30 гадоў раней — зьяўляецца па сутнасьці ўздымам (паходам «з гразі ў князі»), які дазваляе Мікаэлю аднавіць веру ў сябе, забыць пра публічнае прыніжэньне ды атрымаць патрэбныя сродкі і інфармацыю, каб адпомсьціць Вэнэрстрому за прайграную справу, у якой журналіста звычайна падставілі.
Другі момант. Ніхто не спачувае багатым, ні ў раманах, ні ў сапраўдным жыцьці. А таму дэтэктыўныя пошукі Мікаэля, якія прыводзяць да адкрыцьця цёмных і жахлівых старонак гісторыі багатага роду швэдзкіх бізнэсоўцаў Вангераў, апэлююць, так бы мовіць, да гэтай архетыпнай чытацкай нелюбові і даюць чытачам нагоду яшчэ раз упэўніцца, што так яно і ёсьць – зло ў гэтым сьвеце паходзіць ад багацьця і багатых.
І яшчэ трэці момант у гэтым дэтэктыве – надзвычай нетыповая і таямнічая гераіня, Лісбэт Саляндэр, крутая хакерка і асоба абсалютна антысацыяльных паводзін, якая дапамагае Мікаэлю ў ягоных пошуках ды ў кульмінацыйнай сцэне ратуе яго ад сьмерці. Гэта сапраўды нешта, што выходзіць па-за парамэтры гэтай даволі тыповай гісторыі «з гразі ў князі», напісанай даволі бясколернай мовай. У швэдзкай кінаадаптацыі раманаў Лярсана якраз роля Лісбэт Саляндэр, а не Мікаэля Блюмквіста, надала гэтай кінэматаграфічнай трылёгіі – «Мужчыны, якія ненавідзяць жанчын», «Дзяўчына, якая гуляла з агнём», «Замак зь пяску, які абрынуўся» – патрэбную «вязкасьць» і драматычнасьць. Роля Лісбэт, геніяльна выкананая Нумі Рапас, прынесла гэтай швэдзкай акторцы статус сусьветнай зоркі.
Варта, мабыць, згадаць і пра чацьверты момант, характэрны для рамана Лярсана – лібэралізм сэксуальнага жыцьця герояў. Мікаэль час ад часу сьпіць з галоўнай рэдактаркай часопісу «Millenium» Эрыкай (за ціхім дазволам ейнага мужа), потым уваходзіць у кароткую сэксуальную сувязь зь перастарэлай прадстаўніцай роду Вангераў, Сэсыліяй. Урэшце, ён дазваляе спакусіць сябе Лісбэт, якая ў сэксе бачыць хутчэй фізіялягічную патрэбу ці нейкі жывёльны інстынкт, чым нешта болей рамантычнае. Чаго тыя кабеты такія падкія на Мікаэля? – гэтай загадкі аўтар ніяк не раскрывае...
Тым ня менш – вось інтымная сцэна Лісбэт зь Мікаэлем. У амаль кожным сучасным дэтэктыўным рамане – гэта абавязковая рэч.
«Мікаэль зусім разгубіўся. Празь некалькі сэкундаў ён схапіў Лісбэт за рукі і адсунуў дзяўчыну ад сябе, каб паглядзець ёй у вочы.
– Лісбэт... Ня ведаю, ці гэта добрая ідэя. Нам жа трэба разам працаваць.
– Я хачу памаркітавацца з табою. Калі рэч у тым, каб разам працаваць, дык у мяне ня будзе ніякіх праблемаў. Затое зьявіцца халерная праблема, калі ты зараз выставіш мяне адсюль.
– Ды мы амаль ня ведаем адно аднаго.
Яе кароткі, пісклівы сьмяшок прагучаў амаль як кашаль.
– Калі я рабіла досьлед на тваю тэму, я бачыла, што якраз гэта табе раней не замінала. Наадварот, выглядала на тое, што ты ня ўмееш трымаць сваіх рук здалёк ад жанчын. У чым фішка? Я табе не дастаткова сэксоўная?
Мікаэль пакруціў галавою, спрабуючы знайсьці нейкую разумную адгаворку. Але паколькі ён не адказваў, яна сьцягнула зь яго прасьціну і села на яго верхам.
– У мяне няма прэзэрватываў, – не здаваўся Мікаэль.
– А мне начхаць».
Даволі слабая літаратура, праўда? Але ў дэтэктывах такія сцэны, на шчасьце, ня самыя істотныя...