РС: Першае пытаньне будзе не пра Расею ці Чачню, а пра Беларусь. Ці былі Вы ў Беларусі і колькі разоў?
Прохазкава: Нават не падлічу, колькі разоў была. У 1990-я я праехала машынай амаль увесь былы Савецкі Саюз, дзе былі дарогі. А ў Беларусі дарогі былі, сюдою таксама пралягаў мой шлях дадому. Апошні раз я была ў Беларусі ў 2010.
РС: Якія былі вашы ўражаньні пры наведваньні? Выглядала Беларусь як «апошняя дыктатура ў Эўропе»?
Прохазкава: Мушу сказаць, што я мела даволі цікавы досьвед зь Беларусі, таму што я ўзяла з сабой свайго брата, які ніякі не журналіст і ніколі ў жыцьці ня быў ні ў адной з краінаў былога Савецкага Саюзу, тым больш у Беларусі. Паехалі мы машынай. І першае ўражаньне пасьля Польшчы было такім добрым шокам, таму што на той аўтастрадзе ад мяжы да Менску амаль не было аўтамашынаў. А яшчэ там былі пераходы для пешаходаў. Гэта нам падалося нечым асаблівым. Падчас таго нашага побыту выглядала, што ў краіне быў парадак. Аднак гэты парадак нічога не гаварыў нам пра стан правоў чалавека ці пра стан дэмакратыі ў краіне.
РС: А выглядала для вас Беларусь па-эўрапейску?
Прохазкава: Выглядала прыстойна. Але мы там былі перад крызысам, перад выбарамі. Тады быў пэўны дабрабыт, крамы былі поўныя.
РС: Можа быць, цягам вашага падарожжа вы маглі заўважыць, што там на аўтастрадах ня толькі ня вельмі шмат машын, але і амаль няма рэклямы. Гэта таксама нешта гаворыць пра стан бізнэсу. Аднаго нашага чэскага знаёмага, напрыклад, пры пераходзе мяжы напалохалі вялізныя фуражкі памежнікаў — ён кажа, ну калі памежнікі носяць фуражкі як маршалы, што там будзе далей? Але потым гэтыя яго страхі неяк разьвеяліся... Як гэта было ў вас? Былі страхі, або было нешта, што вас па-людзку ўразіла?
Прохазкава: Пачну зь мінусу. Гэта быў неверагодны працэс праходжаньня мяжы. Страшэнная валакіта, мільён паперак, увесь час нас вярталі, нешта прымушалі перапісваць, больш таго, адчувалася павышаная ўвага да журналістаў... Ад гэтага я ўжо адвыкла за дзесяць гадоў...
Прыемным момантам была магчымасьць пабачыць некаторыя гарады і мястэчкі. Людзі ставіліся да нас надзвычайна. Сваёй гасьціннасьцю Беларусь увогуле вельмі вядомая. І людзі гаварылі з намі досыць адкрыта. Гэтага я не чакала. Мне думалася, што боязь перад таталітарным рэжымам, перад КДБ будзе большая. Магчыма, гэта зьмянілася пасьля выбараў 2010. Але ў перадвыбарчы пэрыяд адкрытасьць тых людзей была досыць вялікая.
РС: А сачыў нехта за вамі?
Прохазкава: Ня ведаю. Але мы былі акрэдытаваныя, так што пра нас павінны былі ведаць. Станоўча нас шакаваў таксама факт, што калі мы прыехалі ўначы і вырашылі адразу ж пайсьці ў МЗС атрымаць сваю акрэдытацыю, дык там сапраўды аказаўся адпаведны чыноўнік і перадаў яе нам. У Чэхіі такое не атрымалася б. Таксама прыкметна было, што чыноўнікі вельмі стараліся зрабіць добрае ўражаньне на замежных гасьцей, аж празь меру. Але ўсё гэта было ў часе перад выбарамі...
РС: А як вы адчуваеце, ці павінна неяк карэктавацца тое, што пішацца пра Беларусь журналістамі? Ня робяць журналісты проста такое пудзіла зь Беларусі?
Прохазкава: Так, я думаю ёсьць такое клішэ, што там усё дрэнна. І калі нехта кажа, што Беларусь — гэта апошняя дыктатура ў Эўропе, дык супраць гэтага я крыху пярэчыла б, бо да дыктатураў, прынамсі часткова, можна аднесьці і іншыя дзяржавы. Калі мы лічым Расею эўрапейскай краінай, дык надта вялікай розьніцы зь Беларусьсю я там ня бачу. А вось гэтае клішэ робіць такое ўражаньне на чалавека, што ён чакае, што там настолькі ўсё дрэнна, што ні дарог там ня будзе, нічога ня будзе працаваць, нічога ня будзе ў крамах... Шэраг рэчаў у Беларусі робіцца на ўзроўні, і я нават сказала б, што лепш, чым у Чэскай Рэспубліцы. Свабода яшчэ аўтаматычна не азначае парадку і дабрабыту.
РС: Калі ў 1992 годзе вас паслалі ў Расею як замежную карэспандэнтку, ці ведалі вы, што будзеце там працаваць перш за ўсё як ваенная карэспандэнтка? Ці хто-небудзь з вашай сям’і быў вайскоўцам?
Прохазкава: Не-не, мы — вельмі міралюбная сям’я, я думаю, што і ў руху супраціву ў нас ніхто ня быў. Я тады ў Расею ехала на месяц. Мой калега Ярамір Шцеціна сказаў, што там яму ўжо нецікава. Ён меў адчуваньне, што пасьля распаду СССР там ужо нічога больш цікавага для сьвету не адбудзецца. Але ён памыліўся. Неўзабаве пачаліся тыя войны...
РС: Што для вас азначалі ўсе тыя ваенныя канфлікты — у Чачні, Асеціі, Грузіі, Таджыкістане... Не выглядалі яны для вас троху такім фільмам — напружаным, страшным, але фільмам, зь якога ў кожную хвіліну можна сысьці і вярнуцца ў Чэхію, да зусім іншага жыцьця?
Прохазкава: Так, спачатку гэта троху здавалася ўдзелам у фільме ў ролі нейкай масоўкі. Я мела адчуваньне журналіста, які можа ў любую хвіліну адыйсьці, ня ўдзельнічаць у гэтым. Галоўнае, калі там яшчэ нікога ня ведаеце, дык усе людзі для вас чужыя і вам надта не баліць, што там адбываецца. У мяне адчуваньне фільму скончылася ў момант, калі памёр нехта, каго я добра ведала. Гэта было ў сьнежні 1994 году, калі пачалася вайна ў Чачні, і калі памерла Сінтыя Элбаўм, амэрыканская журналістка, зь якой мы жылі ў адным пакоі. Да мяне тады дайшло, што гэтак можа здарыцца зь любым іншым, у тым ліку і са мной. І такім чынам скончыўся той фільм, а пачалася рэальнасьць.
РС: Магчыма, гэта будзе не зусім дарэчнае і разумнае пытаньне, але скажыце нам, ці вы, будучы ваеннай карэспандэнткай, трымалі ў руках зброю? Ці патрэбная вам была зброя?
Прохазкава: Два разы была патрэбная. Але я — абсалютная пацыфістка, і ня ўмею зь нічога страляць. Першы раз зброя была патрэбная ў Абхазіі, калі я была маладая, дурнаватая, недасьведчаная і наіўная. Тады я ўвайшла ў канфлікт з аховай прэзыдэнта Гамсахурдзіі, якая мне пагражала, а я перад імі махала нейкім пісталетам, зь якога не была ў змозе нават зьняць засьцерагальнік.
А другі раз была нагода ў Грозным. У 1999 годзе я мела там ахоўніка, Руслана. Гэта быў вельмі змрочны час, з выкраданьнямі, атакамі... Аднойчы той Руслан мне кажа: калі б нас атакавалі і мяне застрэлілі, дык твой адзіны шанец, каб уцячы і выжыць — гэта ўзяць і кінуць у іх гранату. І ён паспрабаваў мне паказаць, як трэба карыстацца гранатай. А потым мы зрабілі спробу з каменем. Калі ён пабачыў, як блізка я кінула той камень, дык кажа — не, табе няма чаго раскідвацца гранатамі...
РС: Ваш муж — аўганец. А вы — незалежная і свабодная жанчына, журналістка, магчыма, што і фэміністка. Як бы вы патлумачылі вашу прыхільнасьць да мусульманскіх мужчын?
Прохазкова: Ну так, у Чэхіі толькі дзьве жанчыны, якія двойчы выходзілі замуж за мусульманіна, я і яшчэ адна бляндынка... Я думаю, што ў маім выпадку гэта было таму, што я доўгі час была на Каўказе, а калі мяне адтуль выдварылі, дык я адразу паехала ў Аўганістан. Я проста ня мела шанцаў пазнаёміцца зь нейкім славянінам ці чэхам...
РС: Вы жывяце ў Чэхіі. А ваш муж — ён з вамі ці ў Аўганістане? Вы маглі б пакінуць Чэхію і пераехаць назаўсёды ў Аўганістан?
Прохазкова: Калі я жыла ў Маскве, дык адчувала, што вось там мог бы быць мой другі дом. Але я ніколі ня мела такога адчуваньня ў Кабуле. Я ніколі не адчувала сябе ў Аўганістане як дома. Так бы мовіць, у нас з аўганцамі розныя анэкдоты, якіх мы ўзаемна не разумеем. З расейцамі, беларусамі ці ўкраінцамі мы можам разам пасьмяяцца з нашых анэкдотаў, а з аўганцамі — не. Гэта, ведаеце, вельмі істотнае... У Аўганістане мне падабаецца, я там правяла шэсьць гадоў і правяла б яшчэ шэсьць, але ў мяне нарадзілася дзіця, і я прыехала ў Чэхію. Муж прыехаў са мной, але тут яму было нудна, таму я паслала яго назад, у чэскі вайсковы кантынгент у Аўганістане, дзе ён працуе перакладчыкам. Ён прыяжджае сюды рэгулярна, яму падабаецца ў Чэхіі, але 14 дзён адпачынку ў гэтай краіне яму зусім хапае, і ён едзе назад...
РС: Значыць, ваш муж гаворыць па-чэску. А як вы зь ім дамаўляліся на самым пачатку — па-расейску?
Прохазкова: Не, не. Мой муж быў практычна нямы, калі можна так сказаць. Ён ведаў толькі пэрсыдзкую мову — дары. А я з пэрсыдзкай ведала толькі некалькі словаў. Мы зь ім пазнаёміліся, калі ён быў маім ахоўнікам. Я ў Аўганістане мела яшчэ і перакладчыка, і кожны зь іх хацеў за сваю працу 100 даляраў на дзень. Гэта было для мяне надта дорага, і я вырашыла, што трэба пакінуць толькі аднаго. Я вырашыла адмовіцца ад перакладчыка і пакінуць ахоўніка, якога трэба было навучыць нейкай зразумелай мне мове. Ён вельмі хутка навучыўся гаварыць па-ангельску. І я пачала гаварыць зь ім па-ангельску, хоць ведала гэтую мову не зусім добра. Так што мы супольна вучыліся ангельскай мовы, каб паразумецца. Здаралася, што калі мы гаварылі адно з адным у прысутнасьці нейкага брытанца ці амэрыканца, дык тыя пасьля паўгадзіны не вытрымлівалі ад цікаўнасьці і пыталі ў нас: а на якой мове вы размаўляеце? Бо тая мова, на якой мы гаварылі, з ангельскай мовай ня мела шмат супольнага... А потым аказалася, што мой муж мае талент да моваў. Ён вельмі добра вывучыў чэскую мову. Цяпер ён працуе як перакладчык, перакладаючы паміж чатырма мовамі: чэскай, ангельскай, дары і пушту.
РС: Так што муж таксама зарабляе на вашага сына, ня толькі вы?
Прохазкова: Ён зарабляе нашмат болей, чым я.
РС: Тут у Чэхіі вы заснавалі недзяржаўную арганізацыю «Бэркат», якая дапамагае дзецям і жанчынам у Чачні і Аўганістане ды бежанцам у Чэскай Рэспубліцы. Ці вы маглі б сказаць некалькі словаў пра гэтую вашу дзейнасьць?
Прохазкова: Гэтая арганізацыя ўзьнікла дзякуючы чачэнскім дзецям, і таму яна называецца «Бэркат». У 2000 годзе чачэнскія дзеці, зь якімі я сутыкалася, сказалі мне, што «бэркат» па-чачэнску значыць «шчасьце». Яно недакладна так, бо гэтае слова хутчэй значыць «міласэрнасьць», але і гэтае тлумачэньне нам спадабалася. Усе ў нашай арганізацыі працуюць як добраахвотнікі, задарма. У гэтым ёсьць таксама свой сэнс. Тыя жанчыны, якія сёньня працуюць у нашай арганізацыі, яны ня толькі дапамагаюць жанчынам і дзецям у Аўганістане ці Чачні, але і самым сабе. Яны тут самасьцьвярджаюцца ці, я нават сказала б, лечацца. Тут мы маем жанчын, якія ўжо выхавалі сваіх дзяцей, іх дзеці пакінулі роднае гняздо, а мужы, скажам, знайшлі сабе маладзейшых партнэрак... Дык вось, «Бэркат» ім дае веру, што яны яшчэ патрэбныя камусьці ў жыцьці і што іх жыцьцё можа зьмяніцца...
РС: Адкуль вы бераце грошы на дапамогу?
Прохазкава: Мы не бярэм ніякіх грантаў, я асабіста выступаю супраць усялякіх эўрапейскіх грантаў, бо калі вы іх бераце, дык вам трэба яшчэ ўзяць на працу армію людзей, якія гэтыя гранты змогуць аформіць і разьлічыцца за іх... Мы зьбіраем грошы сярод людзей. Арганізуем розныя спэктаклі, бо шмат актораў зьяўляюцца нашымі прыхільнікамі... Прадаем на вуліцах розныя рэчы, нейкія лялькі, напрыклад, якія для нас шыюць пацыенты вар’ятняў або пэнсіянэры ў дамах для састарэлых... Зьбіраем грошы так па-рознаму.
РС: На заканчэньне пытаньне пра адносіны чэхаў да іншых. Вось вы на ўласнай скуры спазналі былы Савецкі Саюз... Чаму, паводле вас, пасьля 1968 году не зьмяніліся адносіны чэхаў да ўсяго расейскага? Напрыклад, немцам чэхі ўсё прабачылі. А расейцам — не...
Прохазкава: Я думаю, гэта пытаньне часу. Як кажуць, час усё залечыць. Год 1968 помню і я, мне тады было чатыры гады, і мне запомнілася, як праз маю родную вёску ехалі савецкія танкі. Гэта наогул мой першы ўспамін. Як думаю, для шмат каго з чэхаў год 1968 — гэта ўсё яшчэ жывы ўспамін. А пра Другую сусьветную вайну сёньня помніць ужо вельмі мала людзей.
Але другая прычына, чаму сёньняшнія адносіны чэхаў да расейцаў такія непрыхільныя — і я лічу яе важнейшай за тую першую — палягае ў тым, зь якімі расейцамі чэхі сутыкаюцца сёньня. Чэхі ўсіх расейцаў бачаць праз прызму тых іх суродзічаў, якіх сустракаюць сёньня на пляцы Вацлава ў Празе або ў Карлавых Варах. Я заўсёды ўсім кажу, што гэта не такія расейцы, зь якімі я пазнаёмілася ў Маскве, гэта не мае калегі і сябры, якія былі зусім нармальнымі людзьмі і па якіх я тужу... Расейцы ў Чэхіі сёньня — гэта зусім іншыя расейцы... У вачах чэхаў гэта напышлівая, надзьмутая група багатых людзей з расейскай эліты. Але яны — гэта ня ўся Расея... Гэта проста выбарка насельніцтва, у якой хапае грошай, каб перасяліцца ў Эўропу і выкупіць палову Карлавых Вараў... Я думаю, што гэта таксама адыгрывае сваю ролю ў бачаньні расейцаў чэхамі.
РС: І ўжо сапраўды апошняя пытаньне: куды вы зьбіраецеся ехаць у бліжэйшым часе?
Прохазкова: Я, відаць, паеду ў Беларусь, калі мне дадуць візу. Хацела б паехаць у Беларусь у верасьні, калі там будуць выбары. Хацела б таксама паехаць на ўкраінскія выбары. І мне страшна хочацца паехаць у Чачню, у якой я апошні раз была ў 2002 годзе. Але пакуль ня ведаю, што рабіць з сынам, якому цяпер пяць гадоў...