11 красавіка 1995 году дзевятнаццаць дэпутатаў Апазыцыі БНФ абвясьцілі галадоўку ў Авальнай залі з пратэстам супраць ініцыяванага Лукашэнкам рэфэрэндуму аб скасаваньні бел-чырвона-белага-сьцяга і герба “Пагоня” у якасьці дзяржаўных сымбаляў, ліквідацыі статусу беларускай мовы як адзінай дзяржаўнай, эканамічнай інтэграцыі з Расеяй і праве прэзыдэнта распускаць парлямэнт.
Фота Сяргея Грыца і Лявона Дзейкі
У ноч з 11 на 12 красавіка дэпутаты былі зьбітыя людзьмі ў чорных масках і выкінутыя з парлямэнту (гэта было зафіксавана сьледчым па асабліва важных справах генэральнай пракуратуры, усяго ў “апэрацыі” бралі ўдзел больш як 600 байцоў і афіцэраў).
Гэта – факты, якія ўжо ўвайшлі ў найноўшую гісторыю Беларусі, яны падрабязна апісаныя. Таму свой тэкст я хачу прысьвяціць не пераказу даўно вядомых фактаў.
Некалькі тыдняў таму прачытаў заяву, зьмешчаную на сайце “Маладога Фронту” і прысьвечаную Сяргею Каваленку, які абвясьціў галадоўку на знак пратэсту супраць несправядлівага прысуду за вывешваньне бел-чырвона-белага сьцяга: “Сяргей Каваленка дэманструе галадоўкаю большую прынцыповасьць і нязломнасьць чым дэпутаты ад БНФ у 1995 г. напярэдадні ганебнага рэфэрэндуму аб зьмене сымболікі. Гісторыя ня любіць умоўнага ладу, але ў далёкім 95-ым годзе падобная галадоўка хаця б аднаго дэпутата магла б сарваць прасоўваньне Лукашэнкам савецкай чырвона-зялёнай анучы”.
Апошня частка гэтага абзаца мяне зьдзівіла – няўжо, падумаў, “маладафронтаўцы” нічога ня ведаюць пра нашую галадоўку – і не аднаго, а 19-ці дэпутатаў?
Аказалася, ведаюць.
“Дэпутатаў было дастаткова напужаць праз «маскі-шоў» ад спэцназу і выштурхнуць за межы парлямэнту”, – гаворыцца ў заяве.
Напачатку я думаў адказаць “маладафронтаўцам" кароткай рэплікай, нагадаўшы, што “маскі-шоў” было – і гэта зафіксавана сьледзтвам генпракуратуры – вельмі жорсткім зьбіцьцём, як пазьней прызнаўся генэрал Кез, афіцэрамі групы КДБ “Альфа”. Хацеў параіць ім прачытаць хаця б стэнаграму сэсіі ВС пасьля начных падзеяў ці газэты тых часоў, і яны б даведаліся, што дэпутаты БНФ пасьля зьбіцьця занялі да Лукашэнкі пазыцыю яшчэ больш жорсткую – у той час як некаторыя цяперашнія куміры “маладафронтаўцаў” працягвалі верна яму служыць, у тым ліку і адмываючы ягоныя дзеяньні на міжнароднай арэне, аж да восені 1996-га. І хацеў парыраваць іхнімі ж аргумэнтамі – маўляў, дастаткова было засудзіць Дашкевіча і Палажанку, каб запужаць астатніх у “Маладым Фронце”, бо – дзе яны, шматсоценныя мітынгі МФ?
Але потым прыгадаў параду Быкава, які неяк сказаў мне: “Калі ў нейкім тэксьце сумняваецеся -- хай ён паляжыць ноч, а раніцай правільнае рашэньне само прыйдзе”.
Слушная парада – праз кароткі час я зразумеў, што лідэры МФ так казалі не з жаданьня зьняважыць, бо не магло, не павінна было ўзьнікнуць такога жаданьня, а з-за няведаньня фактаў. І, што асабліва важна – неразуменьня кантэксту таго часу. Пра прычыны такога няведаньня цяпер разважаць тут ня буду.
Зрэшты, не яны першыя: яшчэ некалькі гадоў таму Мікола Статкевіч (а ён якраз добра памятаў падзеі 1995-га, бо нават заляпіў аплявуху аўтару тэлевізійнага пасквілю), выказаўся ў тым сэнсе, што дэпутатам трэба было працягваць галадоўку.
Дык вось паколькі такія меркаваньні час ад часу гучаць (пытаюцца ў мяне пра гэта і ў Facebook) – іх варта прааналізаваць.
Я ня буду аспрэчваць гераізм Сяргея Каваленкі – ён бясспрэчны. Паўтару тое, што я нядаўна сказаў у перадачы “Белсату” – чын, які зьдзяйсьняе цяпер Сяргей Каваленка, ставіць яго ў шэраг герояў нацыі, у якім стаіць імя Кастуся Каліноўскага.
Але маладыя палітыкі разважаюць у катэгорыях канкрэтных, пераводзяць маральнае паняцьце гераізму ў сфэру рацыянальную, палітычную – прыгадваючы менавіта вынікі рэфэрэндуму. Гэта значыць тое, што адбылося на выбарчых участках і было зафіксавана ЦВК. Таму я буду абапірацца на канкрэтныя факты і канкрэтныя рэаліі таго часу.
Калі рацыянальна, дык наша галадоўка была якраз вельмі эфэктыўнай, бо адразу пасьля яе пачатку, калі мы селі перад прэзыдыюмам і глядзелі ў вочы іншым дэпутатам – яны перасталі галасаваць за прапанаваныя Лукашэнкам пытаньні рэфэрэндуму. Прапановы Лукашэнкі пачалі "правальвацца". Менавіта таму мы і былі зьбітыя і выкінутыя з Авальнай залі.
Працягваць галадоўку ў Авальнай залі мы не маглі (нас бы адтуль вынесьлі, , пра што і было заяўлена: калі сядзем - адразу вынесуць з Авальнай залі, акуратна, але вынясуць. Прычым вось гэта зрабілі б гэта пад прамую тэлетрансьляцыю -- і большасьць гледачоў паставілася б да нашых дзеяньняў гэтак, як цяпер у Украіне ставяцца да мардабіцьця ў Вярхоўнай Радзе. Вось гэта быў бы сапраўды падарунак уладам).
Гаворка, як я разумею, ідзе пра працяг галадоўкі па-за межамі парлямэнту – каб, як пішуць “маладафронтаўцы”, паўплываць на вынікі рэфэрэндуму. Гэта значыць – паўплываць на грамадзтва. Гэтак істотна паўплываць, каб уся сілавая і прапагандысцкая машына ўлады зламалася за нейкі месяц (нагадаю, што галадоўка была 11-12 красавіка, рэфэрэндум, сумешчаны з выбарамі ў ВС 13 скліканьня – 14 траўня).
Нагадаю: раніцай 12 красавіка Беларусь прачнулася фактычна іншай краінай. Вярхоўны Савет быў ачэплены ўнутранымі войскамі (не пускалі нават генпракурора Шаладонава!), сьпікер Грыб правёў паседжаньне пад дыктоўку Лукашэнкі. Сытуацыя прынцыпова зьмянілася – фактычна, адбыўся сілавы пераварот. Працягваць галадоўку -- парлямэнцкую, грамадзянскую акцыю супраць сілавых дзеяньняў было бессэнсоўна. Бо супраць аўтаматаў і кулямётаў (гэта не мэтафара: у ноч з 11 на 12 красавіка ў фае Авальнай залі былі ня толькі аўтаматы, але і кулямёты) -- супраць гэтага галадоўкай не змагаюцца.
Між іншым, часам я чуў – “вам трэба было галадаваць да канца”. Калі я прашу ўдакладніць, да якога менавіта, людзі замаўкаюць.
Я давяду гэтую думку да лягічнага выніку, скажу тое, што не асьмельваюцца вымавіць прыхільнікі такой тэорыі – але, напэўна, маюць на ўвазе – што мы б дайшлі ў галадоўцы да сьмерці. Ну, калі ня ўсе 19 чалавек, дык некаторыя (у ліку гэтых “некаторых”, зразумела, павінен быў бы быць Пазьняк). Такі варыянт не рэальны – бясспрэчна, прымянілі б прымусовае кармленьне, як раней прымянялі да Сахарава (“Памерці мы Вам не дадзім, але інвалідам зробім”), як цяпер прымяняюць да Каваленкі. Большасьць з нас,19 дэпутатаў, былі людзьмі зусім не старога веку (мне, да прыкладу, было 33 гады), таму нават без прымяненьня такога спосабу катаваньня месяц да “рэфэрэндуму” мы б вытрымалі, дажылі.
Так што сьмерцяў ня здарылася б. Быў бы проста працяг галадоўкі.
Але – наколькі эфэктыўны?
Нават калі б галасы лічылі дакладна (а іх ужо тады падлічвалі “чэсна”, на карысьць Лукашэнку, і гэта зафіксавана ў дакумэнтах Сойму БНФ) – нават пры гэтым вынік быў бы той, які быў патрэбны ўладзе.
Бо існавалі ўжо тады (і цяпер існуюць) два важныя фактары.
Першы – гэта нізкая інфармаванасьць грамадзтва.
Другі – гэта рэакцыя грамадзтва на такія ўчынкі.
У ноч з 11 на 12 красавіка дэпутаты былі зьбітыя людзьмі ў чорных масках і выкінутыя з парлямэнту (гэта было зафіксавана сьледчым па асабліва важных справах генэральнай пракуратуры, усяго ў “апэрацыі” бралі ўдзел больш як 600 байцоў і афіцэраў).
Гэта – факты, якія ўжо ўвайшлі ў найноўшую гісторыю Беларусі, яны падрабязна апісаныя. Таму свой тэкст я хачу прысьвяціць не пераказу даўно вядомых фактаў.
Некалькі тыдняў таму прачытаў заяву, зьмешчаную на сайце “Маладога Фронту” і прысьвечаную Сяргею Каваленку, які абвясьціў галадоўку на знак пратэсту супраць несправядлівага прысуду за вывешваньне бел-чырвона-белага сьцяга: “Сяргей Каваленка дэманструе галадоўкаю большую прынцыповасьць і нязломнасьць чым дэпутаты ад БНФ у 1995 г. напярэдадні ганебнага рэфэрэндуму аб зьмене сымболікі. Гісторыя ня любіць умоўнага ладу, але ў далёкім 95-ым годзе падобная галадоўка хаця б аднаго дэпутата магла б сарваць прасоўваньне Лукашэнкам савецкай чырвона-зялёнай анучы”.
Апошня частка гэтага абзаца мяне зьдзівіла – няўжо, падумаў, “маладафронтаўцы” нічога ня ведаюць пра нашую галадоўку – і не аднаго, а 19-ці дэпутатаў?
Аказалася, ведаюць.
“Дэпутатаў было дастаткова напужаць праз «маскі-шоў» ад спэцназу і выштурхнуць за межы парлямэнту”, – гаворыцца ў заяве.
Напачатку я думаў адказаць “маладафронтаўцам" кароткай рэплікай, нагадаўшы, што “маскі-шоў” было – і гэта зафіксавана сьледзтвам генпракуратуры – вельмі жорсткім зьбіцьцём, як пазьней прызнаўся генэрал Кез, афіцэрамі групы КДБ “Альфа”. Хацеў параіць ім прачытаць хаця б стэнаграму сэсіі ВС пасьля начных падзеяў ці газэты тых часоў, і яны б даведаліся, што дэпутаты БНФ пасьля зьбіцьця занялі да Лукашэнкі пазыцыю яшчэ больш жорсткую – у той час як некаторыя цяперашнія куміры “маладафронтаўцаў” працягвалі верна яму служыць, у тым ліку і адмываючы ягоныя дзеяньні на міжнароднай арэне, аж да восені 1996-га. І хацеў парыраваць іхнімі ж аргумэнтамі – маўляў, дастаткова было засудзіць Дашкевіча і Палажанку, каб запужаць астатніх у “Маладым Фронце”, бо – дзе яны, шматсоценныя мітынгі МФ?
Але потым прыгадаў параду Быкава, які неяк сказаў мне: “Калі ў нейкім тэксьце сумняваецеся -- хай ён паляжыць ноч, а раніцай правільнае рашэньне само прыйдзе”.
Слушная парада – праз кароткі час я зразумеў, што лідэры МФ так казалі не з жаданьня зьняважыць, бо не магло, не павінна было ўзьнікнуць такога жаданьня, а з-за няведаньня фактаў. І, што асабліва важна – неразуменьня кантэксту таго часу. Пра прычыны такога няведаньня цяпер разважаць тут ня буду.
Зрэшты, не яны першыя: яшчэ некалькі гадоў таму Мікола Статкевіч (а ён якраз добра памятаў падзеі 1995-га, бо нават заляпіў аплявуху аўтару тэлевізійнага пасквілю), выказаўся ў тым сэнсе, што дэпутатам трэба было працягваць галадоўку.
Дык вось паколькі такія меркаваньні час ад часу гучаць (пытаюцца ў мяне пра гэта і ў Facebook) – іх варта прааналізаваць.
Але маладыя палітыкі разважаюць у катэгорыях канкрэтных, пераводзяць маральнае паняцьце гераізму ў сфэру рацыянальную, палітычную – прыгадваючы менавіта вынікі рэфэрэндуму. Гэта значыць тое, што адбылося на выбарчых участках і было зафіксавана ЦВК. Таму я буду абапірацца на канкрэтныя факты і канкрэтныя рэаліі таго часу.
Прапановы Лукашэнкі пачалі "правальвацца".
Працягваць галадоўку ў Авальнай залі мы не маглі (нас бы адтуль вынесьлі, , пра што і было заяўлена: калі сядзем - адразу вынесуць з Авальнай залі, акуратна, але вынясуць. Прычым вось гэта зрабілі б гэта пад прамую тэлетрансьляцыю -- і большасьць гледачоў паставілася б да нашых дзеяньняў гэтак, як цяпер у Украіне ставяцца да мардабіцьця ў Вярхоўнай Радзе. Вось гэта быў бы сапраўды падарунак уладам).
Гаворка, як я разумею, ідзе пра працяг галадоўкі па-за межамі парлямэнту – каб, як пішуць “маладафронтаўцы”, паўплываць на вынікі рэфэрэндуму. Гэта значыць – паўплываць на грамадзтва. Гэтак істотна паўплываць, каб уся сілавая і прапагандысцкая машына ўлады зламалася за нейкі месяц (нагадаю, што галадоўка была 11-12 красавіка, рэфэрэндум, сумешчаны з выбарамі ў ВС 13 скліканьня – 14 траўня).
Раніцай 12 красавіка Беларусь прачнулася фактычна іншай краінай.
Нагадаю: раніцай 12 красавіка Беларусь прачнулася фактычна іншай краінай. Вярхоўны Савет быў ачэплены ўнутранымі войскамі (не пускалі нават генпракурора Шаладонава!), сьпікер Грыб правёў паседжаньне пад дыктоўку Лукашэнкі. Сытуацыя прынцыпова зьмянілася – фактычна, адбыўся сілавы пераварот. Працягваць галадоўку -- парлямэнцкую, грамадзянскую акцыю супраць сілавых дзеяньняў было бессэнсоўна. Бо супраць аўтаматаў і кулямётаў (гэта не мэтафара: у ноч з 11 на 12 красавіка ў фае Авальнай залі былі ня толькі аўтаматы, але і кулямёты) -- супраць гэтага галадоўкай не змагаюцца.
Між іншым, часам я чуў – “вам трэба было галадаваць да канца”. Калі я прашу ўдакладніць, да якога менавіта, людзі замаўкаюць.
Я давяду гэтую думку да лягічнага выніку, скажу тое, што не асьмельваюцца вымавіць прыхільнікі такой тэорыі – але, напэўна, маюць на ўвазе – што мы б дайшлі ў галадоўцы да сьмерці. Ну, калі ня ўсе 19 чалавек, дык некаторыя (у ліку гэтых “некаторых”, зразумела, павінен быў бы быць Пазьняк). Такі варыянт не рэальны – бясспрэчна, прымянілі б прымусовае кармленьне, як раней прымянялі да Сахарава (“Памерці мы Вам не дадзім, але інвалідам зробім”), як цяпер прымяняюць да Каваленкі. Большасьць з нас,19 дэпутатаў, былі людзьмі зусім не старога веку (мне, да прыкладу, было 33 гады), таму нават без прымяненьня такога спосабу катаваньня месяц да “рэфэрэндуму” мы б вытрымалі, дажылі.
Так што сьмерцяў ня здарылася б. Быў бы проста працяг галадоўкі.
Але – наколькі эфэктыўны?
Нават калі б галасы лічылі дакладна (а іх ужо тады падлічвалі “чэсна”, на карысьць Лукашэнку, і гэта зафіксавана ў дакумэнтах Сойму БНФ) – нават пры гэтым вынік быў бы той, які быў патрэбны ўладзе.
Бо існавалі ўжо тады (і цяпер існуюць) два важныя фактары.
Першы – гэта нізкая інфармаванасьць грамадзтва.
Другі – гэта рэакцыя грамадзтва на такія ўчынкі.
Што да першага, дык на красавік 95-га электронныя СМІ, якія мелі найбольшы ўплыў на насельніцтва, былі цалкам зманапалізаваныя Лукашэнкам.
Калі да ліпеня 1994 (пачатак прэзыдэнцтва Лукашэнкі) мы, дэпутаты апазыцыі БНФ, яшчэ маглі – з трэцяга, зь дзясятага разу -- дамагчыся 30 хвілінаў па БТ, дык пасьля ніякія звароты да начальніка ўпраўленьня інфармацыі прэзыдэнта Фядуты і кіраўніка Белтэлерадыёкампаніі Кісяля нават са спасылкай на закон аб статусе дэпутата (закон гарантаваў нам выхад у СМІ) не дапамагалі.
Літаральна за некалькі дзён пасьля прыходу да ўлады Лукашэнкі (ня месяцаў, ня тыдняў – дзён!) увесь той хай сабе і вельмі адносны плюралізм у дзяржаўных СМІ, якога з такой цяжкасьцю мы дамагліся за гады Незалежнасьці – быў зьнішчаны. Вакол БНФ імгненна была ўзьведзеная інфармацыйная сьцяна. У дэпутатаў Апазыцыі заставалася парлямэнцкая трыбуна, але і рэпартажы з сэсіі ВС пачалі цэнзуравацца.
У пачатку сакавіка 95-га тэлевядучы Ягор Хрусталёў запрасіў мяне паўдзельнічаць у ягонай адмысловай праграме, прысьвечанай забойству маскоўскага шоўмэна Ўладзіслава Лісьцьева. Я пагадзіўся, і праз некалькі дзён Аляксандар Фядута (які ўжо быў у адстаўцы і пісаў для БДГ) саркастычна пракамэнтаваў мой ўдзел -- маўляў, вось палез жа, хацеў засьвяціцца на экране перад выбарамі. Засьвяціцца на экране – рэч для палітыка ў час выбараў неабходная. А палез якраз таму, што ніякіх іншых магчымасьцяў нешта сказаць на шырокую аўдыторыю ў нас, дэпутатаў Апазыцыі БНФ, пасьля дзейнасьці Фядуты, а потым ягонага спадкаемцы, ужо не было. Між іншым, у адрозьненьне ад Хрусталёва, БДГ мне інтэрвію не прапаноўвала.
Красамоўным прыкладам эфэктыўнасьці інфармацыйнай блякады была сытуацыя вакол дакладу Сяргея Антончыка аб карупцыі ў атачэньні Лукашэнкі (сьнежань 1994). Калі Антончык чытаў даклад, Лукашэнка – плакаў (ёсьць фотаздымкі), бо разумеў, што гэта пачатак ягонага палітычнага краху. І такі крах мог бы сапраўды адбыцца – калі б выкладзеныя ў дакладзе факты былі даведзеныя да насельніцтва. Але прамая тэле- і радыётрансьляцыя (насуперак рашэньню ВС!) не вялася. А дзяржаўныя газэты выйшлі зь “белымі плямамі”. Тэкст быў зьмешчаны ў некаторых незалежных выданьнях, але прачытаў яго добра калі адзін адсотак насельніцтва.
Тое самае здарылася і праз тры з паловай месяцы з нашай галадоўкай.
Вядучыя заходнія СМІ паведамілі пра падзеі ў Авальнай залі ў ноч з 11 на 12 красавіка – у Беларусі ж электронныя СМІ і дзяржаўныя газэты альбо цалкам праігнаравалі, альбо падалі скажоную інфармацыю (да прыкладу, “Советская Белоруссия" на наступны дзень дала загаловак на першай паласе: «Оппозиция добилась своей цели. Скандал состоялся…", а фотаздымак дэпутатаў БНФ падпісала – "отдых после бурной ночи”. З улікам таго, што Лукашэнка на ўсю краіну заявіў, што дэпутатаў ніхто не зьбіваў, што мы нават прывялі ўначы жанчын – чытачу пакідалася вялікая прастора для фантазіі, што там за “бурная ночь” у нас была ў Авальнай залі.
Дый зь недзяржаўных СМІ падрабязную інфармацыю дала толькі “Свабода” Ігара Гермянчука (“Пагоня” Міколы Маркевіча распаўсюджвалася пераважна ў Горадні).
Няма ніякіх падстаў спадзявацца, што ў выпадку працягу галадоўкі пазыцыя дзяржаўных СМІ зьмянілася на нашую карысьць – наадварот, яна зрабілася б больш жорсткай і цынічнай.
Мне могуць запярэчыць: былі ж маскоўскія тэлеканалы, якія тады татальна вяшчалі на Беларусь. Былі, але ня варта забывацца, каму былі выгодныя пытаньні лукашэнкаўскага рэфэрэндуму, адно зь якіх, між іншым, наўпрост тычылася эканамічнай інтэграцыі з Расеяй.
Дарэчы, кандыдатам БНФ, якія паводле закону мелі права на некалькі хвілінаў радыёэфіру на выбарах, настойліва рэкамэндавалі ня ўзгадваць у сваіх выступах пра рэфэрэндум і галадоўку дэпутатаў – бо ўсё роўна выражуць. Але мы ўсё роўна ўзгадвалі – і нашыя словы выразалі.
І нарэшце галоўнае: у дні перад “рэфэрэндумам” па дзяржаўных СМІ не было перададзена ні слова супраць прапанаваных Лукашэнкам пытаньняў! Няўжо нехта наіўна мяркуе, што БТ з дня ў дзень паказвала б рэпартажы, як супраць гэтага рэфэрэндуму галадуюць дэпутаты БНФ?
Другім фактарам я назваў грамадзкі настрой, хаця насамрэч фактар гэты першы.
У 1988 годзе вакол Пазьняка і БНФ была інфармацыйная блякада куды больш шчыльная – але настрой грамадзтва быў накіраваны на дэмакратычныя перамены (іншая справа, што і той самы Пазьняк уплываў на фармаваньне гэтых настрояў, тут быў узаемны працэс. Але ўплываў яшчэ і таму, што зьяўлялася ўсё больш магчымасьцяў для выказваньня меркаваньняў. У 1994-1995 такія магчымасьці зьнішчаліся). Вясной 1995 настрой (не без удзелу афіцыйнай прапаганды) быў іншы, значная частка грамадзтва верыла Лукашэнку і па-просту не жадала чуць пра яго апанэнтаў. Можа быць, нават вельмі значная частка. І калі я гэта пішу, я не сьцьвярджаю, што гэтыя людзі (хай бы нават іх была і большасьць) мелі рацыю – прыгадайце настроі большасьці насельніцтва ў Нямеччыне ў пачатку 1930-ых гадоў.
І тут я мушу прывесьці некалькі прыкладаў з уласнага досьведу.
Адразу пасьля галадоўкі хлопцы з БНФ ва Ўруччы (я там балятаваўся ў ВС 13 скліканьня), якія былі ў маёй перадвыбарчай камандзе, сказалі: “Сяргей, можаш больш нічога не рабіць. Можаш паехаць адпачываць у Сочы, можаш ехаць да цешчы. Лічы, што выбарчую кампанію ты выйграў. Цябе зьбілі. А народ спачувае тым, каго несправядліва зьбілі, пакрыўдзілі”. І празь некалькі дзён каля ўнівэрсаму Першамайскі нашы хлопцы выставілі стэнд – з маёй біяграфіяй, выбарчай праграмай і фотаздымкамі. Самым вялікім здымкам быў той, дзе мы, галадоўшчыкі, сядзім перад трыбунай у Авальнай залі.
Чатыры зь пяці з тых, хто спыняўся каля стэнда, казаў: “Дык гэта з тых самых дэпутатаў, якіх зьбілі? Яны ж супраць Лукашэнкі. Дык замала ім далі, трэба было б болей”.
Як нам пазьней стала вядома, сярод варыянтаў апэрацыі супраць нас у ноч з 11 на 12 красавіка разглядаўся і такі: пусьціць усыпляльны газ ( таму спэцназаўцы і былі ў распіратарах), накідаць побач з намі бутэлек з-пад гарэлкі ды рознага сьмецьця, зьняць ўсё гэта на відэа – а на наступны дзень паказаць па БТ.
Мог быць і іншы варыянт, жахлівы, і словы Лукашэнкі раніцай на сэсіі ВС можна успрымаць як пацьвярджэньне яго існаваньня (Лукашэнка часта “прагаворваецца”).
Цытую стэнаграму: “Мне Тесовец (начальнік Галоўнага ўпраўленьня аховы – С.Н.) со слезами на глазах позвонил около 12 часов ночи и сказал “Александр Григорьевич, не получается по-хорошему, повынимали ножи, достали лезвия… Первое, говорят, вскрываем вены, отрезаем себе головы, и вас повырезаем. Кровью зальём здесь всё..»
Як можна адрэзаць самому сабе галаву (перад гэтым ускрыўшы вены), а потым, з адрэзанай галавой, павыразаць людзей у камуфляжы -- уявіць не магу, даўно не глядзеў фільмаў жахаў. А вось як можна выразаць сьпячых – уявіць можна.
Гэта я да таго, што ў выпадку працягу галадоўкі ўлады не спыніліся б ні перад якой правакацыяй, якая была б адпаведным чынам успрынятая ў грамадзтве, прычым ва ўмовах поўнай манаполіі дзяржавы на электронныя СМІ вынік быў бы зусім не на нашу карысьць. Пад “нашым” я тут разумею нават не палітычныя лёсы дэпутатаў БНФ, а -- вынікі “рэфэрэндуму”.
Але быў адзін варыянт, які даваў пэўныя надзеі – і гэты варыянт адразу ж, раніцай 12 красавіка, мы прапанавалі старшыні Вярхоўнага Савету Мечыславу Грыбу.
Мы прыйшлі ў ягоны кабінэт (той самы, “машэраўскі”, які да Грыба займаў Шушкевіч, а цяпер займае Лукашэнка), нас было пяцёра ці шасьцёра, і падрабязна распавялі пра тое, што здарылася ўначы.
Грыб быў уражаны. Адбылося пазачарговае паседжаньне Прэзыдыюму ВС, на якім Грыб сказаў знакамітую фразу (ад якой потым адмовіўся): “Беларусь як ніколі блізкая да грамадзянскай вайны”.
Прычым за рашучыя дзеяньні выказаліся нават тыя члены Прэзыдыюму ВС, якія не былі заўважаныя ў сымпатыях да дэпутатаў БНФ.
Мы прапанавалі не ісьці ў Авальную залю Дому ўраду, а праводзіць сэсію ў будынку Вярхоўнага Савету на Карла Маркса (дзе цяпер адміністрацыя прэзыдэнта). Заля падыходзіла – тая самая, дзе дзесяцігодзьдзямі праводзілі Пленумы ЦК КПБ (так што для значнай часткі дэпутатаў гэта было, як кажуць, “намоленае месца”, ну а наконт адсутнасьці сыстэмы электроннага галасаваньня – дык галасавалі б рукамі, як на тых пленумах).
Працытую словы, ня так даўно сказаныя Алегам Трусавым: “Калі б сярод белага дня ў залю паседжаньня ўварваліся людзі ў уніформе, то інакш, як разгонам парлямэнта, адкрытым пераваротам, відавочным для ўсяго сьвету, гэтую акцыю патлумачыць было б цяжка”.
Але разьлік быў не на чарговую гвалтоўную акцыю, а на каардынаваную працу дэпутатаў Вярхоўнага Савету, якім прадэманстравалі, што зь сябе ўяўляе прэзыдэнцкая ўлада (прычым дэпутат Алесь Шут паказаў гэта літаральна, зьняўшы кашулю – на сьпіне былі вялізныя крывападцёкі).
І яшчэ адзін нюанс, які падаецца мне істотным.
На 14 красавіка было прызначана паседжаньне Канстытуцыйнага Суду для разгляду позвы дэпутатаў ВС аб парушэньні прэзыдэнтам Канстытуцыі і заканадаўства ў справе манапалізацыі СМІ. Ініцыятарам гэтай позвы быў я, удалося сабраць больш як 70 подпісаў дэпутатаў, неабходных паводле Канстытуцыі, мне ж было даручана і выступаць ад імя дэпутатаў з дакладам (даклад ад імя КС рабіў Міхаіл Пастухоў).
Паседжаньне суду адбылося ў тэрмін, які быў заплянаваны – 14 красавіка. У сваім выступе я ні словам не ўзгадаў пра начныя падзеі ў Авальнай залі (пра іх сказалі іншыя дэпутаты), засяродзіўшыся выключна на прававых, юрыдычных аспэктах указаў прэзыдэнта. Выключна прававая аргумэнтацыя зрабіла на членаў Канстытуцыйнага Суду ўражаньне. Была доўгая дыскусія з прадстаўнікамі Лукашэнкі, ягоныя ўказы абаранялі віцэ-прэм’ер Русакевіч, першы намесьнік старшыні Вярхоўнага Суду Кандрацьеў, намесьнік старшыні Вышэйшага гаспадарчага суду Камянкоў, намесьнік генэральнага пракурора Юрэвіч...
І тым ня менш -- у выніку адбылося тое, пра што цяпер практычна не ўзгадваюць: КС ўпершыню прызнаў адзін з указаў Лукашэнкі не адпавядаючым Канстытуцыі (той самы, які тычыўся тэлебачаньня).
Што з гэтага вынікае?
А тое, што пры наяўнасьці палітычнай волі ў кіраўніцтва Вярхоўнага Савету гэта можна было б эфектыўна скарыстаць у змаганьні за захаваньне канстытуцыйнага ладу. Калі зусім ужо адкрытым тэкстам – гэта магло б быць фармальнай падставай для пачатку працэдуры імпічмэнту (што праз больш як год пачне рабіць Вярхоўны Савет 13 скліканьня – але позна), бо такі сумнеўны ўказ Лукашэнка выдаў на той момант далёка не адзін.
Скажу болей. Будынак, дзе тады быў Вярхоўны Савет, пабудаваны паводле прынцыпу карэ – гэта, з гледзішча фартыфікацыі, вельмі зручны будынак для абароны (не сумняваюся, што менавіта гэтая акалічнасьць і была галоўнай прычынай пераезду ў яго Лукашэнкі праз два тыдні). Вярхоўны Савет узначальваў генэрал, значная большасьць з нас, дэпутатаў, служылі ў войску, мелі афіцэрскія званьні – словам, мы маглі б абараніцца, пры патрэбе. І – пры адпаведных умовах, зь якіх галоўнай была якраз не наяўнасьць зброі і сродкаў, а, зноў жа – палітычная воля кіраўніцтва Вярхоўнага Савету.
Толькі – не было той волі.
Праз некалькі гадзін пасьля размовы з намі Грыб пагутарыў з Лукашэнкам. Пра што – ня ведаю. Але на сэсіі 12 красавіка Грыб узяў назад свае словы пра “грамадзянскую вайну”, і правёў сэсію Вярхоўнага Савету ў поўнай адпаведнасьці са сцэнаром Лукашэнкі. Былі прынятыя і пытаньні рэфэрэндуму, была ратыфікаваная і сумнеўная дамова з Расеяй. І – пад воплескі камуністаў–вэтэранаў аднавілі ў якасьці дзяржаўнага сьвята 7 лістапада. А 13 красавіка разам з дэпутацкай большасьцю Грыб накіраваўся на банкет, які ў сталоўцы Дому ўраду даваў для дэпутатаў Лукашэнка...
Усё гэта магло быць.
Але і таго, што адбылося, дастаткова, каб канстатаваць: галадоўка дэпутатаў БНФ – у тым выглядзе, у якім яна была -- менавіта і паўплывала на вынікі рэфэрэндуму. Бо зрабіла іх цалкам юрыдычна нікчэмнымі (існуе такі прававы тэрмін).
Некалькі гадоў таму мне давялося сабраць юрыдычныя аргумэнты, якія даказваюць нелегітымнасьць рэфэрэндуму-95.
Але дастаткова аднаго – зьбіцьця дэпутатаў.
Паводле прафэсара М. Пастухова, “толькі адзін факт скарыстаньня фізычнай сілы ў дачыненьні да дэпутатаў «людзьмі ў камуфляжнай форме» (ды яшчэ ў будынку парлямэнту!) ставіць пад сумненьне законнасьць пастановы Вярхоўнага Савету наконт прызначэньня рэфэрэндуму, паколькі рашэньне было прынятае пад прымусам. Само ж увядзеньне ўзброеных людзей у парлямэнт і нападзеньне на дэпутатаў можна кваліфікаваць як захоп улады гвалтоўным чынам”.
Не сумняваюся, што гэты аргумэнт будзе скарыстаны будучай дэмакратычнай уладай.
Калі да ліпеня 1994 (пачатак прэзыдэнцтва Лукашэнкі) мы, дэпутаты апазыцыі БНФ, яшчэ маглі – з трэцяга, зь дзясятага разу -- дамагчыся 30 хвілінаў па БТ, дык пасьля ніякія звароты да начальніка ўпраўленьня інфармацыі прэзыдэнта Фядуты і кіраўніка Белтэлерадыёкампаніі Кісяля нават са спасылкай на закон аб статусе дэпутата (закон гарантаваў нам выхад у СМІ) не дапамагалі.
Вакол БНФ імгненна была ўзьведзеная інфармацыйная сьцяна.
Літаральна за некалькі дзён пасьля прыходу да ўлады Лукашэнкі (ня месяцаў, ня тыдняў – дзён!) увесь той хай сабе і вельмі адносны плюралізм у дзяржаўных СМІ, якога з такой цяжкасьцю мы дамагліся за гады Незалежнасьці – быў зьнішчаны. Вакол БНФ імгненна была ўзьведзеная інфармацыйная сьцяна. У дэпутатаў Апазыцыі заставалася парлямэнцкая трыбуна, але і рэпартажы з сэсіі ВС пачалі цэнзуравацца.
Красамоўным прыкладам эфэктыўнасьці інфармацыйнай блякады была сытуацыя вакол дакладу Сяргея Антончыка аб карупцыі ў атачэньні Лукашэнкі (сьнежань 1994). Калі Антончык чытаў даклад, Лукашэнка – плакаў (ёсьць фотаздымкі), бо разумеў, што гэта пачатак ягонага палітычнага краху. І такі крах мог бы сапраўды адбыцца – калі б выкладзеныя ў дакладзе факты былі даведзеныя да насельніцтва. Але прамая тэле- і радыётрансьляцыя (насуперак рашэньню ВС!) не вялася. А дзяржаўныя газэты выйшлі зь “белымі плямамі”. Тэкст быў зьмешчаны ў некаторых незалежных выданьнях, але прачытаў яго добра калі адзін адсотак насельніцтва.
Тое самае здарылася і праз тры з паловай месяцы з нашай галадоўкай.
Вядучыя заходнія СМІ паведамілі пра падзеі ў Авальнай залі ў ноч з 11 на 12 красавіка – у Беларусі ж электронныя СМІ і дзяржаўныя газэты альбо цалкам праігнаравалі, альбо падалі скажоную інфармацыю (да прыкладу, “Советская Белоруссия" на наступны дзень дала загаловак на першай паласе: «Оппозиция добилась своей цели. Скандал состоялся…", а фотаздымак дэпутатаў БНФ падпісала – "отдых после бурной ночи”. З улікам таго, што Лукашэнка на ўсю краіну заявіў, што дэпутатаў ніхто не зьбіваў, што мы нават прывялі ўначы жанчын – чытачу пакідалася вялікая прастора для фантазіі, што там за “бурная ночь” у нас была ў Авальнай залі.
Дый зь недзяржаўных СМІ падрабязную інфармацыю дала толькі “Свабода” Ігара Гермянчука (“Пагоня” Міколы Маркевіча распаўсюджвалася пераважна ў Горадні).
Няма ніякіх падстаў спадзявацца, што ў выпадку працягу галадоўкі пазыцыя дзяржаўных СМІ зьмянілася на нашую карысьць – наадварот, яна зрабілася б больш жорсткай і цынічнай.
Мне могуць запярэчыць: былі ж маскоўскія тэлеканалы, якія тады татальна вяшчалі на Беларусь. Былі, але ня варта забывацца, каму былі выгодныя пытаньні лукашэнкаўскага рэфэрэндуму, адно зь якіх, між іншым, наўпрост тычылася эканамічнай інтэграцыі з Расеяй.
І нарэшце галоўнае: у дні перад “рэфэрэндумам” па дзяржаўных СМІ не было перададзена ні слова супраць прапанаваных Лукашэнкам пытаньняў! Няўжо нехта наіўна мяркуе, што БТ з дня ў дзень паказвала б рэпартажы, як супраць гэтага рэфэрэндуму галадуюць дэпутаты БНФ?
Другім фактарам я назваў грамадзкі настрой, хаця насамрэч фактар гэты першы.
Значная частка грамадзтва верыла Лукашэнку і па-просту не жадала чуць пра яго апанэнтаў
У 1988 годзе вакол Пазьняка і БНФ была інфармацыйная блякада куды больш шчыльная – але настрой грамадзтва быў накіраваны на дэмакратычныя перамены (іншая справа, што і той самы Пазьняк уплываў на фармаваньне гэтых настрояў, тут быў узаемны працэс. Але ўплываў яшчэ і таму, што зьяўлялася ўсё больш магчымасьцяў для выказваньня меркаваньняў. У 1994-1995 такія магчымасьці зьнішчаліся). Вясной 1995 настрой (не без удзелу афіцыйнай прапаганды) быў іншы, значная частка грамадзтва верыла Лукашэнку і па-просту не жадала чуць пра яго апанэнтаў. Можа быць, нават вельмі значная частка. І калі я гэта пішу, я не сьцьвярджаю, што гэтыя людзі (хай бы нават іх была і большасьць) мелі рацыю – прыгадайце настроі большасьці насельніцтва ў Нямеччыне ў пачатку 1930-ых гадоў.
І тут я мушу прывесьці некалькі прыкладаў з уласнага досьведу.
Адразу пасьля галадоўкі хлопцы з БНФ ва Ўруччы (я там балятаваўся ў ВС 13 скліканьня), якія былі ў маёй перадвыбарчай камандзе, сказалі: “Сяргей, можаш больш нічога не рабіць. Можаш паехаць адпачываць у Сочы, можаш ехаць да цешчы. Лічы, што выбарчую кампанію ты выйграў. Цябе зьбілі. А народ спачувае тым, каго несправядліва зьбілі, пакрыўдзілі”. І празь некалькі дзён каля ўнівэрсаму Першамайскі нашы хлопцы выставілі стэнд – з маёй біяграфіяй, выбарчай праграмай і фотаздымкамі. Самым вялікім здымкам быў той, дзе мы, галадоўшчыкі, сядзім перад трыбунай у Авальнай залі.
Чатыры зь пяці з тых, хто спыняўся каля стэнда, казаў: “Дык гэта з тых самых дэпутатаў, якіх зьбілі? Яны ж супраць Лукашэнкі. Дык замала ім далі, трэба было б болей”.
Як нам пазьней стала вядома, сярод варыянтаў апэрацыі супраць нас у ноч з 11 на 12 красавіка разглядаўся і такі: пусьціць усыпляльны газ ( таму спэцназаўцы і былі ў распіратарах), накідаць побач з намі бутэлек з-пад гарэлкі ды рознага сьмецьця, зьняць ўсё гэта на відэа – а на наступны дзень паказаць па БТ.
Мог быць і іншы варыянт, жахлівы, і словы Лукашэнкі раніцай на сэсіі ВС можна успрымаць як пацьвярджэньне яго існаваньня (Лукашэнка часта “прагаворваецца”).
...вскрываем вены, отрезаем себе головы
Цытую стэнаграму: “Мне Тесовец (начальнік Галоўнага ўпраўленьня аховы – С.Н.) со слезами на глазах позвонил около 12 часов ночи и сказал “Александр Григорьевич, не получается по-хорошему, повынимали ножи, достали лезвия… Первое, говорят, вскрываем вены, отрезаем себе головы, и вас повырезаем. Кровью зальём здесь всё..»
Як можна адрэзаць самому сабе галаву (перад гэтым ускрыўшы вены), а потым, з адрэзанай галавой, павыразаць людзей у камуфляжы -- уявіць не магу, даўно не глядзеў фільмаў жахаў. А вось як можна выразаць сьпячых – уявіць можна.
Гэта я да таго, што ў выпадку працягу галадоўкі ўлады не спыніліся б ні перад якой правакацыяй, якая была б адпаведным чынам успрынятая ў грамадзтве, прычым ва ўмовах поўнай манаполіі дзяржавы на электронныя СМІ вынік быў бы зусім не на нашу карысьць. Пад “нашым” я тут разумею нават не палітычныя лёсы дэпутатаў БНФ, а -- вынікі “рэфэрэндуму”.
Але быў адзін варыянт, які даваў пэўныя надзеі – і гэты варыянт адразу ж, раніцай 12 красавіка, мы прапанавалі старшыні Вярхоўнага Савету Мечыславу Грыбу.
Мы прыйшлі ў ягоны кабінэт (той самы, “машэраўскі”, які да Грыба займаў Шушкевіч, а цяпер займае Лукашэнка), нас было пяцёра ці шасьцёра, і падрабязна распавялі пра тое, што здарылася ўначы.
Грыб быў уражаны. Адбылося пазачарговае паседжаньне Прэзыдыюму ВС, на якім Грыб сказаў знакамітую фразу (ад якой потым адмовіўся): “Беларусь як ніколі блізкая да грамадзянскай вайны”.
Прычым за рашучыя дзеяньні выказаліся нават тыя члены Прэзыдыюму ВС, якія не былі заўважаныя ў сымпатыях да дэпутатаў БНФ.
Мы прапанавалі не ісьці ў Авальную залю Дому ўраду, а праводзіць сэсію ў будынку Вярхоўнага Савету на Карла Маркса (дзе цяпер адміністрацыя прэзыдэнта). Заля падыходзіла – тая самая, дзе дзесяцігодзьдзямі праводзілі Пленумы ЦК КПБ (так што для значнай часткі дэпутатаў гэта было, як кажуць, “намоленае месца”, ну а наконт адсутнасьці сыстэмы электроннага галасаваньня – дык галасавалі б рукамі, як на тых пленумах).
Працытую словы, ня так даўно сказаныя Алегам Трусавым: “Калі б сярод белага дня ў залю паседжаньня ўварваліся людзі ў уніформе, то інакш, як разгонам парлямэнта, адкрытым пераваротам, відавочным для ўсяго сьвету, гэтую акцыю патлумачыць было б цяжка”.
Але разьлік быў не на чарговую гвалтоўную акцыю, а на каардынаваную працу дэпутатаў Вярхоўнага Савету, якім прадэманстравалі, што зь сябе ўяўляе прэзыдэнцкая ўлада (прычым дэпутат Алесь Шут паказаў гэта літаральна, зьняўшы кашулю – на сьпіне былі вялізныя крывападцёкі).
І яшчэ адзін нюанс, які падаецца мне істотным.
На 14 красавіка было прызначана паседжаньне Канстытуцыйнага Суду для разгляду позвы дэпутатаў ВС аб парушэньні прэзыдэнтам Канстытуцыі і заканадаўства ў справе манапалізацыі СМІ. Ініцыятарам гэтай позвы быў я, удалося сабраць больш як 70 подпісаў дэпутатаў, неабходных паводле Канстытуцыі, мне ж было даручана і выступаць ад імя дэпутатаў з дакладам (даклад ад імя КС рабіў Міхаіл Пастухоў).
КС ўпершыню прызнаў адзін з указаў Лукашэнкі не адпавядаючым Канстытуцыі
Паседжаньне суду адбылося ў тэрмін, які быў заплянаваны – 14 красавіка. У сваім выступе я ні словам не ўзгадаў пра начныя падзеі ў Авальнай залі (пра іх сказалі іншыя дэпутаты), засяродзіўшыся выключна на прававых, юрыдычных аспэктах указаў прэзыдэнта. Выключна прававая аргумэнтацыя зрабіла на членаў Канстытуцыйнага Суду ўражаньне. Была доўгая дыскусія з прадстаўнікамі Лукашэнкі, ягоныя ўказы абаранялі віцэ-прэм’ер Русакевіч, першы намесьнік старшыні Вярхоўнага Суду Кандрацьеў, намесьнік старшыні Вышэйшага гаспадарчага суду Камянкоў, намесьнік генэральнага пракурора Юрэвіч...
І тым ня менш -- у выніку адбылося тое, пра што цяпер практычна не ўзгадваюць: КС ўпершыню прызнаў адзін з указаў Лукашэнкі не адпавядаючым Канстытуцыі (той самы, які тычыўся тэлебачаньня).
Што з гэтага вынікае?
Гэта магло б быць фармальнай падставай для пачатку працэдуры імпічмэнту
А тое, што пры наяўнасьці палітычнай волі ў кіраўніцтва Вярхоўнага Савету гэта можна было б эфектыўна скарыстаць у змаганьні за захаваньне канстытуцыйнага ладу. Калі зусім ужо адкрытым тэкстам – гэта магло б быць фармальнай падставай для пачатку працэдуры імпічмэнту (што праз больш як год пачне рабіць Вярхоўны Савет 13 скліканьня – але позна), бо такі сумнеўны ўказ Лукашэнка выдаў на той момант далёка не адзін.
Скажу болей. Будынак, дзе тады быў Вярхоўны Савет, пабудаваны паводле прынцыпу карэ – гэта, з гледзішча фартыфікацыі, вельмі зручны будынак для абароны (не сумняваюся, што менавіта гэтая акалічнасьць і была галоўнай прычынай пераезду ў яго Лукашэнкі праз два тыдні). Вярхоўны Савет узначальваў генэрал, значная большасьць з нас, дэпутатаў, служылі ў войску, мелі афіцэрскія званьні – словам, мы маглі б абараніцца, пры патрэбе. І – пры адпаведных умовах, зь якіх галоўнай была якраз не наяўнасьць зброі і сродкаў, а, зноў жа – палітычная воля кіраўніцтва Вярхоўнага Савету.
Толькі – не было той волі.
Праз некалькі гадзін пасьля размовы з намі Грыб пагутарыў з Лукашэнкам. Пра што – ня ведаю. Але на сэсіі 12 красавіка Грыб узяў назад свае словы пра “грамадзянскую вайну”, і правёў сэсію Вярхоўнага Савету ў поўнай адпаведнасьці са сцэнаром Лукашэнкі. Былі прынятыя і пытаньні рэфэрэндуму, была ратыфікаваная і сумнеўная дамова з Расеяй. І – пад воплескі камуністаў–вэтэранаў аднавілі ў якасьці дзяржаўнага сьвята 7 лістапада. А 13 красавіка разам з дэпутацкай большасьцю Грыб накіраваўся на банкет, які ў сталоўцы Дому ўраду даваў для дэпутатаў Лукашэнка...
Усё гэта магло быць.
Але і таго, што адбылося, дастаткова, каб канстатаваць: галадоўка дэпутатаў БНФ – у тым выглядзе, у якім яна была -- менавіта і паўплывала на вынікі рэфэрэндуму. Бо зрабіла іх цалкам юрыдычна нікчэмнымі (існуе такі прававы тэрмін).
Некалькі гадоў таму мне давялося сабраць юрыдычныя аргумэнты, якія даказваюць нелегітымнасьць рэфэрэндуму-95.
Але дастаткова аднаго – зьбіцьця дэпутатаў.
Паводле прафэсара М. Пастухова, “толькі адзін факт скарыстаньня фізычнай сілы ў дачыненьні да дэпутатаў «людзьмі ў камуфляжнай форме» (ды яшчэ ў будынку парлямэнту!) ставіць пад сумненьне законнасьць пастановы Вярхоўнага Савету наконт прызначэньня рэфэрэндуму, паколькі рашэньне было прынятае пад прымусам. Само ж увядзеньне ўзброеных людзей у парлямэнт і нападзеньне на дэпутатаў можна кваліфікаваць як захоп улады гвалтоўным чынам”.
Не сумняваюся, што гэты аргумэнт будзе скарыстаны будучай дэмакратычнай уладай.