З выступу на прэзэнтацыі кнігі "Сьлед матылька"
Дакумэнтальная проза мае справу зь дзьвюма рэчамі: пустатой як матэрыялам і лініяй гарызонту як задачай.
На мінулым тыдні Нобэлеўская прэмія ў фізыцы была прысуджаная за дасьледаваньне фэномэну пашырэньня сусьвету, які, як высьветлілася, на 75% складаецца з цэнтрабежнай чорнай энэргіі, на 20% з чорнай матэрыі, якая імкнецца да цэнтру. У перакладзе — гэта сілы незалежнасьці і сілы імпэрыі, якія разам складаюць 95% сусьвету. А рэшта, 5% — гэта тое, што мы бачым: галяктыкі, сузор'і, сонцы, плянэты і кнігарня "Ў" і госьці, якія прыйшлі на прэзэнтацыю.
Клясычная форма пустаты і энэргіі — мінулае. Падарожжы туды — ілюзія, якая ня мае пачатку і канца, амаль ня мае, бо ўсё ж даступныя нам 5% — ня так і мала, бо гэта 5% ад бясконцасьці.
Гэтым летам я пазваніў рэдактару гэтай кнігі, Сяргею Дубаўцу, падзяліцца радасьцю — нарэшце, пасьля году пошукаў, удалося дапісаць першы радок кнігі.
Я прачытаю зараз гэты самы першы сказ кнігі.
Праблема была ў першым радку. Освальд сам у дзёньніку піша — прыехаў у Менск 7 студзеня. Але крыху раней — выехаў з Масквы 7 студзеня. За адзін дзень, цягніком?.. Толькі пасьля супастаўленьня розных акалічнасьцяў, запісаў, захворваньняў героя і зьверкі календароў удалося ўдакладніць, што з Масквы ён выехаў 6-га — у дзёньніку памылка.
Але гэта самае лёгкае ў першым радку. Самае цяжкае — калі цягнік прыбываў у Менск. Як кожны лянівы дасьледчык, я адкрыў інтэрнэт — і не знайшоў там нічога. Тады я пачаў званіць у чыгуначную даведку — там доўга не маглі зразумець, чаму я хачу ведаць час прыбыцьця цягніка, які даўно прыбыў. Ва Ўправе беларускай чыгункі ёсьць свой камутатар, і за гадзіны, што я правёў у яго прасторах, пакуль мяне пераключалі з аднаго дэпартамэнту ў другі, потым у трэці, можна было даехаць ад Масквы да Воршы. Урэшце мне далі тэлефон музэю чыгункі, і ўсё пачалося спачатку, бо то не было дырэктара, то не было часу, але ў іх такой інфармацыі таксама не было, але пасьля паўтузіна тэлефанаваньняў на працягу некалькіх месяцаў мяне абрадавалі весткай — у Менску ёсьць інжынэр-чыгуначнік, які ўжо на пэнсіі, і ён калекцыянуе кнігі раскладаў чыгуначнага руху. Справа ў тым, што гэтыя фаліянты выдаваліся як службовая літаратура і не траплялі ў Нацыянальную бібліятэку.
Пошукі калекцыянэра мінулых сустрэч і расстаньняў нагадвалі пошукі 12-га крэсла Астапам Бэндэрам. А размова зь ім — сцэну з раману, калі Бэндэр купляе ордэры на канфіскаваную мэблю ў архіварыюса. Я ўжо быў гатовы заплаціць за доступ, мы дамовіліся пра цану — і тут высьветлілася, што калекцыя пачынаецца з 1970 году. Але калекцыянэр сказаў — гэтыя кнігі павінны быць у чыгуначнай бібліятэцы. Я пра гэта зусім не падумаў, бо ня ведаў пра яе існаваньне. Я зноў пазваніў на чыгунку — і выявілася, што чыгуначная бібліятэка, вядома ж, пераяжджае, і будзе пераяжджаць яшчэ паўгода ці болей, і да фондаў доступу няма.
І тады я ўзгадаў, што ў частцы сусьвету, куды я званю з Прагі, дзейнічаюць крыху іншыя фізычныя законы. Заўтра там як учора, а ўчора як заўтра, а пра сёньня лепш не пытацца. І я пазваніў найстарэйшай і найаўтарытэтнейшай бібліятэкарцы Беларусі — Алене Сіваковай, дачцэ пісьменьніка Аляксея Карпюка. Я ня ведаю, як яна гэта зрабіла, хто на яе просьбу адмыкаў чыгуначныя пакгаўзы, знаходзіў фонды бібліятэкі, разьвязваў пачкі з кнігамі, шукаў расклад 1960 году, але празь некалькі дзён я атрымаў кароткае паведамленьне: цягнік Масква-Менск прыбываў на вакзал у 8 гадзін 23 хвіліны.
І так, пасьля амаль году раскопак, я змог запоўніць пустату ў першым радку гэтага сказу.
А што тычыцца лініі гарызонту — на гэтай сустрэчы прысутнічае чалавек, які мог бы атрымаць Нобэлеўскую прэмію за вывучэньне пустаты, адсутнасьці, таго, што называцца словам "няма". Валянцін Акудовіч мог бы задаць пытаньне — а чаму я ўпэўнены, што цягнік у той дзень не спазьніўся, напрыклад, на сем хвілінаў і не прыбыў у 8:30?.. А я б яму сказаў, што існуе прэзумпцыя невінаватасьці пустаты, і гэта ён мусіць даказваць, што цягнік спазьніўся, а ня я — што не. І Акудовіч тады расказаў бы пра п'янага пяхотнага капітана, які, напрыклад, вяртаўся з вагону-рэстарану і рвануў стоп-кран, і цягнік спыніўся на 15 хвілін, але потым палову часу нагнаў, а палову не. А я расказаў бы пра матылька, які яшчэ летам заляцеў у кабіну, адклаў яйка, тое ператварылася ў вусеня, у вопрадзень, і матылёк вылецеў бы зімовай ноччу ў цёплай кабіне, і машыніст стаў бы яго лавіць і не заўважыў, што перавысіў дазволеную хуткасьць, і таму ўсё ж цягнік прыбыў бы ў Менск своечасова. І наша паляваньне скончылася б толькі адным магчымым трафэем, які можна здабыць у мінулым і які называецца "Сьлед матылька".