Крыху дзіўна бачыць старога, які гоніць дзьвюх кароў па заасфальтаванай вуліцы былой вёскі Масюкоўшчына. Дзіўна не таму, што вёска даўно ўвайшла ў склад гораду, і не таму, што нават у сапраўдных вёсках трымаць гавяду робіцца раскошай. А таму, што пасьвіцца каровам у ваколіцах Масюкоўшчыны няма дзе. З аднаго боку — чыгунка з рынкам "Ждановічы", з другога — паўстае новы мікрараён "Дамброўка". Але стары масюковец Міхал знаходзіць нейкія лапікі.
— Людзі ў вёсках ня хочуць каровы трымаць, а вы трымаеце дзьвюх.
— Нават у горадзе.
— А на халеру?
— Я прывык. Я даўно іх трымаю. Хачу здаць, але ніяк ня здам. Рыжуха і Белка. Размаўляю зь імі. Яны разумеюць. Самае галоўнае — іх не пакрыўдзіць. Калі ўдарыш, дык уцякаюць.
— А колькі чалавек у Масюкоўшчыне трымаюць кароў?
— Цяпер толькі я адзін.
— Вы гэтае малако здаяцё?
— Адна ня доіцца. Я яе не асемяняў. Летась дзьве даілася. Вядро раніцай, вядро вечарам. Для сябе таксама добра. Зацяруху зварыць ці суп малочны.
Сёньняшняя Масюкоўшчына — гэта ня столькі вёска, колькі катэджны пасёлак, над якім увесь час вісіць дамоклаў меч зьнішчэньня. Са старажылаў тут засталіся лічаныя старыя. Адзін зь іх — васьмідзесяцігадовы дзед Жэня. Які памятае і лягер ваеннапалонных, які акупанты зрабілі з былога савецкага ваеннага гарадка, і саміх акупантаў.
— Восемдзесят пяць тысяч у тым ляску ляжыць. "Хто за вялікую Германію — выхадзі сюды", а хто не — пакасілі ўсіх. Павязку на руку, вінтоўку на плечы. Тым, хто за вялікую Германію.
— А хадзілі чуткі, каго было больш? Тых, хто ішоў за вялікую Германію, ці тых, хто абіраў сьмерць?
— Большасьць абірала сьмерць.
— А нямецкая ахова? Жылі па хатах?
— Па хатах жылі. Самі сябе ахоўвалі, нас ахоўвалі. Па два, па тры чалавекі ў дамах. Дык не чапалі нікога. Начальства загадала, каб нічога не прасілі. Ні яек, нічога. Пальцам не чапалі. Па сьвятах піва, акардэоны гралі, дзеўкі, якія прыйдуць, танцавалі зь імі. Клюб тут зрабілі. Піва бочку прыкоцяць. Нам наліваюць у збаны.
— Вы, пацаны, іх баяліся? Ці не?
— Дык яны ж мірныя, харошыя людзі! Зямлю падзялілі на шнуры. Свой хлеб пяклі, сала сваё. Кабаноў было чым карміць. Зажылі! А тады рускія прыйшлі. Калгас! Пятнаццаць гадоў дарам рабілі на працадні. Вось табе і аслабанілі. Нічога не пасадзіш. Давілі, не давалі жыць. Савецкая ўласьць…
— Дык выходзіць, што пры немцах і пажылі?
— Канечне. Сей, убірай, кабаны гадуй. Самагон гналі. Як Пасха настане, два тыдні п'юць самагон.
— А пасьля ці многа забралі людзей, калі ў 44-м фронт пайшоў далей?
— Бралі. Брата таксама схапілі. Паранены быў, мала пажыў і памёр. А другі зусім не прыйшоў. Два браты на фронце, лічы, загінулі.
Назваць сёньняшнюю Масюкоўшчыну прыгожай вёскай не паварочваецца язык. Ад блізкасьці чыгункі і вялікай колькасьці машын яна ўся пакрыта шэрым пылам. Але самае жахлівае ўражаньне пакідаюць масюковіцкія могілкі. Такога запусьценьня я ня бачыў нават у адселеных чарнобыльскіх вёсках.
Пустазельле стаіць вышэй за старыя крыжы. Насупраць могілак пасьвіла казу сумная старая. Разгаварыліся.
— А чаму так зарасло? Няўжо няма каму прыходзіць на гэтыя магілы?
— Значыць, кепскія дзеці, што не прыбіраюць. Не шануюць памяць сваіх блізкіх.
— Я такога ніколі ня бачыў.
— Што тут можна сказаць?
Высьветлілася, што старая Яўгенія прыехала ў свой родны дом зь Вільні, дзе жыла да развалу Саюзу.
— Я ў гэтым доме нарадзілася і тут буду дажываць.
— Як даўно вы вярнуліся?
— Я з 91-га году тут жыву.
— І колькі вы трымаеце коз?
— Сем коз у мяне.
— Гэта для вас прыбытак?
— Ніякі. Убытак. Я прывыкла працаваць. Ёсьць на каго пасварыцца, як я сьмяюся. А так я адна. У мяне дачка ў Вільні, а сын у Туле. Дзеці ёсьць, але я нікому не патрэбная.
Яўгенія, былая бухгальтарка, аб'езьдзіла ўвесь Саюз. Некалькі гадоў працавала ў Бураціі. Тамтэйшых людзей успамінае як найлепшы народ.
— Сярод беларусаў народ — я б не сказала, што скарб. Бураты больш дапамагалі. Напрыклад, яны дастаюць бананы — і мне прывязуць пару скрыняў. Бараніну на сьвята. Сабе бяруць — і мне бяруць. А беларусы — ніхто нічога ня дасьць. Тут народ, мне здаецца, больш жорсткі, больш сквапны. Хцівы народ.
З-за асаблівага стаўленьня да суайчыньнікаў старая Яўгенія перакананая, што Лукашэнка — занадта мяккі кіраўнік для роднага народу.
— Нам трэба яшчэ больш жорсткага кіраўніка. Бо развучыліся працаваць. Толькі гарэлку п'юць. Нават гарод сам сабе ніхто ня хоча засадзіць. А так ён паедзе, паганяе, глядзіш — нешта шавеліцца.
Але самыя незвычайныя рэчы мне распавёў вясёлы і жартаўлівы, аднавокі, падобны да старога пірата дзед Аркадзь.
— Я аддаў будаўніцтву камунізму 38 гадоў, 6 месяцаў і два дні. Нягледзячы на тое, што я інвалід трэцяй групы дзяцінства. Я інваліднасьць атрымаў на першым годзе жыцьця. Я хацеў лятаць. Ды вельмі ж рана. Скокнуў без парашута. І выбіў вока. У 9 месяцаў я пайшоў, а пасьля хацеў узьляцець.
— А вы помніце гэты Купалаў верш? "Мой мілы таварыш, мой лётчык...".
— "Вазьмі ты з сабою мяне..." Гэта было ў нас у буквары.
Мы зь дзяцінства памятаем надпісы на мурах Брэста. "Умираю, но не сдаюсь". Аказваецца, падобнае было і ў лягеры пад Масюкоўшчынай. Дзе зьвесткі пра сябе пакідалі тыя, хто абіраў сьмерць замест службы вялікай Германіі. А вось якую ўдзячнасьць яны мелі ад савецкай радзімы.
— Хлопцы маладыя, галодныя. Вады няма. І ўсё. 12, 13 сутак пажыў без вады і ежы — і аб зямлю. І ня тое што ўцякаць, а нават ляжаць ня ў сілах. І там тры стайні цагляныя. І там, пачынаючы ад нізу, было напісана імя, імя па бацьку, год нараджэньня, калі паміраю, калі друг памірае. А пасьля, калі нашы вызвалілі, знайшлі гэтыя надпісы. І прымусілі нашых жа гэтыя сьцены, каторыя былі расьпісаныя, зашліфоўваць.
— Чаму? Людзі пакінулі пасьля сябе сьлед.
— Мэта нейкая была. Заціралі.
— Гэта быў які год? 44-ты? 45-ты?
— Пазьней. Годзе ў 46-м. Салдаты ўнутраных войск.
— Ад гэтых сьцен ужо нічога не засталося?
— Сьцены на месцы стаяць. Надпісаў няма. Гэта ў глыбіні гарадка.
Будзеце ў тых краях, зьвярніце ўвагу на дом нумар 25, што па завулку Масюкоўшчына. За новым бэтонным плотам схавалася старая драўляная хата. Ні шыльды на ёй, ні намаляванай зорачкі.
Але тут жыла Валянціна Шуцкая, родная сястра Алены Мазанік. І перад забойствам Кубэ сюды завіталі партызаны, каб забраць сям'ю.
— Колькі загінула палонных у лягеры, пасьля таго як Кубэ забілі. Ці дзякуючы нашым, ці дзякуючы немцам... Я ня бачыў, як Мазанік прыяжджала. Там жыла старая. Сястра Мазанік выйшла замуж за Шуцкага. Шуцкага забралі ў войска. Ён не вярнуўся да гэтае пары. Яшчэ да выбуху прыехалі нашы. Забралі гэтую старую. Забралі карову. І зьвезьлі.
— Вывелі іх з-пад удару?
— А пасьля, назаўтра, немцы прылятаюць і пытаюць — дзе такая і такая? А мы і ня ведалі. Толькі калі нашы прыйшлі, мы даведаліся, хто такая Мазанік. Я ня ведаю, якім лёсам мы засталіся жывыя! Нейкім цудам! Ніяк не магу дадумацца, хто нам дапамог застацца жыць.
Гэта сапраўды застанецца неразгаданай загадкай. Чаму немцы пасьля такога тэракту не кранулі гэтую вёску? Аднак міне зусім няшмат часу — і зьнікнуць апошнія сьведкі тых часоў, калі Масюкоўшчына была вёскай. А новыя часы былой вёсцы наўрад ці пашчасьціць перажыць...
— Людзі ў вёсках ня хочуць каровы трымаць, а вы трымаеце дзьвюх.
— Нават у горадзе.
— А на халеру?
— Я прывык. Я даўно іх трымаю. Хачу здаць, але ніяк ня здам. Рыжуха і Белка. Размаўляю зь імі. Яны разумеюць. Самае галоўнае — іх не пакрыўдзіць. Калі ўдарыш, дык уцякаюць.
— А колькі чалавек у Масюкоўшчыне трымаюць кароў?
— Цяпер толькі я адзін.
— Вы гэтае малако здаяцё?
— Адна ня доіцца. Я яе не асемяняў. Летась дзьве даілася. Вядро раніцай, вядро вечарам. Для сябе таксама добра. Зацяруху зварыць ці суп малочны.
Сёньняшняя Масюкоўшчына — гэта ня столькі вёска, колькі катэджны пасёлак, над якім увесь час вісіць дамоклаў меч зьнішчэньня. Са старажылаў тут засталіся лічаныя старыя. Адзін зь іх — васьмідзесяцігадовы дзед Жэня. Які памятае і лягер ваеннапалонных, які акупанты зрабілі з былога савецкага ваеннага гарадка, і саміх акупантаў.
— Восемдзесят пяць тысяч у тым ляску ляжыць. "Хто за вялікую Германію — выхадзі сюды", а хто не — пакасілі ўсіх. Павязку на руку, вінтоўку на плечы. Тым, хто за вялікую Германію.
— А хадзілі чуткі, каго было больш? Тых, хто ішоў за вялікую Германію, ці тых, хто абіраў сьмерць?
— Большасьць абірала сьмерць.
— А нямецкая ахова? Жылі па хатах?
— Па хатах жылі. Самі сябе ахоўвалі, нас ахоўвалі. Па два, па тры чалавекі ў дамах. Дык не чапалі нікога. Начальства загадала, каб нічога не прасілі. Ні яек, нічога. Пальцам не чапалі. Па сьвятах піва, акардэоны гралі, дзеўкі, якія прыйдуць, танцавалі зь імі. Клюб тут зрабілі. Піва бочку прыкоцяць. Нам наліваюць у збаны.
— Вы, пацаны, іх баяліся? Ці не?
— Дык яны ж мірныя, харошыя людзі! Зямлю падзялілі на шнуры. Свой хлеб пяклі, сала сваё. Кабаноў было чым карміць. Зажылі! А тады рускія прыйшлі. Калгас! Пятнаццаць гадоў дарам рабілі на працадні. Вось табе і аслабанілі. Нічога не пасадзіш. Давілі, не давалі жыць. Савецкая ўласьць…
— Дык выходзіць, што пры немцах і пажылі?
— Канечне. Сей, убірай, кабаны гадуй. Самагон гналі. Як Пасха настане, два тыдні п'юць самагон.
— А пасьля ці многа забралі людзей, калі ў 44-м фронт пайшоў далей?
— Бралі. Брата таксама схапілі. Паранены быў, мала пажыў і памёр. А другі зусім не прыйшоў. Два браты на фронце, лічы, загінулі.
Назваць сёньняшнюю Масюкоўшчыну прыгожай вёскай не паварочваецца язык. Ад блізкасьці чыгункі і вялікай колькасьці машын яна ўся пакрыта шэрым пылам. Але самае жахлівае ўражаньне пакідаюць масюковіцкія могілкі. Такога запусьценьня я ня бачыў нават у адселеных чарнобыльскіх вёсках.
Пустазельле стаіць вышэй за старыя крыжы. Насупраць могілак пасьвіла казу сумная старая. Разгаварыліся.
— А чаму так зарасло? Няўжо няма каму прыходзіць на гэтыя магілы?
— Значыць, кепскія дзеці, што не прыбіраюць. Не шануюць памяць сваіх блізкіх.
— Я такога ніколі ня бачыў.
— Што тут можна сказаць?
Высьветлілася, што старая Яўгенія прыехала ў свой родны дом зь Вільні, дзе жыла да развалу Саюзу.
— Я ў гэтым доме нарадзілася і тут буду дажываць.
— Як даўно вы вярнуліся?
— Я з 91-га году тут жыву.
— І колькі вы трымаеце коз?
— Сем коз у мяне.
— Гэта для вас прыбытак?
— Ніякі. Убытак. Я прывыкла працаваць. Ёсьць на каго пасварыцца, як я сьмяюся. А так я адна. У мяне дачка ў Вільні, а сын у Туле. Дзеці ёсьць, але я нікому не патрэбная.
Яўгенія, былая бухгальтарка, аб'езьдзіла ўвесь Саюз. Некалькі гадоў працавала ў Бураціі. Тамтэйшых людзей успамінае як найлепшы народ.
— Сярод беларусаў народ — я б не сказала, што скарб. Бураты больш дапамагалі. Напрыклад, яны дастаюць бананы — і мне прывязуць пару скрыняў. Бараніну на сьвята. Сабе бяруць — і мне бяруць. А беларусы — ніхто нічога ня дасьць. Тут народ, мне здаецца, больш жорсткі, больш сквапны. Хцівы народ.
З-за асаблівага стаўленьня да суайчыньнікаў старая Яўгенія перакананая, што Лукашэнка — занадта мяккі кіраўнік для роднага народу.
— Нам трэба яшчэ больш жорсткага кіраўніка. Бо развучыліся працаваць. Толькі гарэлку п'юць. Нават гарод сам сабе ніхто ня хоча засадзіць. А так ён паедзе, паганяе, глядзіш — нешта шавеліцца.
Але самыя незвычайныя рэчы мне распавёў вясёлы і жартаўлівы, аднавокі, падобны да старога пірата дзед Аркадзь.
— Я аддаў будаўніцтву камунізму 38 гадоў, 6 месяцаў і два дні. Нягледзячы на тое, што я інвалід трэцяй групы дзяцінства. Я інваліднасьць атрымаў на першым годзе жыцьця. Я хацеў лятаць. Ды вельмі ж рана. Скокнуў без парашута. І выбіў вока. У 9 месяцаў я пайшоў, а пасьля хацеў узьляцець.
— А вы помніце гэты Купалаў верш? "Мой мілы таварыш, мой лётчык...".
— "Вазьмі ты з сабою мяне..." Гэта было ў нас у буквары.
Мы зь дзяцінства памятаем надпісы на мурах Брэста. "Умираю, но не сдаюсь". Аказваецца, падобнае было і ў лягеры пад Масюкоўшчынай. Дзе зьвесткі пра сябе пакідалі тыя, хто абіраў сьмерць замест службы вялікай Германіі. А вось якую ўдзячнасьць яны мелі ад савецкай радзімы.
— Хлопцы маладыя, галодныя. Вады няма. І ўсё. 12, 13 сутак пажыў без вады і ежы — і аб зямлю. І ня тое што ўцякаць, а нават ляжаць ня ў сілах. І там тры стайні цагляныя. І там, пачынаючы ад нізу, было напісана імя, імя па бацьку, год нараджэньня, калі паміраю, калі друг памірае. А пасьля, калі нашы вызвалілі, знайшлі гэтыя надпісы. І прымусілі нашых жа гэтыя сьцены, каторыя былі расьпісаныя, зашліфоўваць.
— Чаму? Людзі пакінулі пасьля сябе сьлед.
— Мэта нейкая была. Заціралі.
— Гэта быў які год? 44-ты? 45-ты?
— Пазьней. Годзе ў 46-м. Салдаты ўнутраных войск.
— Ад гэтых сьцен ужо нічога не засталося?
— Сьцены на месцы стаяць. Надпісаў няма. Гэта ў глыбіні гарадка.
Будзеце ў тых краях, зьвярніце ўвагу на дом нумар 25, што па завулку Масюкоўшчына. За новым бэтонным плотам схавалася старая драўляная хата. Ні шыльды на ёй, ні намаляванай зорачкі.
Але тут жыла Валянціна Шуцкая, родная сястра Алены Мазанік. І перад забойствам Кубэ сюды завіталі партызаны, каб забраць сям'ю.
— Колькі загінула палонных у лягеры, пасьля таго як Кубэ забілі. Ці дзякуючы нашым, ці дзякуючы немцам... Я ня бачыў, як Мазанік прыяжджала. Там жыла старая. Сястра Мазанік выйшла замуж за Шуцкага. Шуцкага забралі ў войска. Ён не вярнуўся да гэтае пары. Яшчэ да выбуху прыехалі нашы. Забралі гэтую старую. Забралі карову. І зьвезьлі.
— Вывелі іх з-пад удару?
— А пасьля, назаўтра, немцы прылятаюць і пытаюць — дзе такая і такая? А мы і ня ведалі. Толькі калі нашы прыйшлі, мы даведаліся, хто такая Мазанік. Я ня ведаю, якім лёсам мы засталіся жывыя! Нейкім цудам! Ніяк не магу дадумацца, хто нам дапамог застацца жыць.
Гэта сапраўды застанецца неразгаданай загадкай. Чаму немцы пасьля такога тэракту не кранулі гэтую вёску? Аднак міне зусім няшмат часу — і зьнікнуць апошнія сьведкі тых часоў, калі Масюкоўшчына была вёскай. А новыя часы былой вёсцы наўрад ці пашчасьціць перажыць...
