Чаму сёлета зьявілася гэта шмат жадаючых стаць кандыдатамі ў прэзыдэнты? Чаму ў кампаніі ня сталі ўдзельнічаць многія “гранды” апазыцыйнай палітыкі? Нявызначанасьць пазыцыяў некаторых кандыдатаў – хіба ці сьвядомы разьлік? Над гэтымі тэмамі ў “Праскім акцэнце” разважаюць і спрачаюцца рэдактар часопісу “Архэ” Валер Булгакаў, аглядальнік нашага радыё Валер Карбалевіч і намесьнік галоўнага рэдактара «Белгазеты» Віктар Марціновіч.
Дракахруст: У пятніцу скончылася падача заяваў на рэгістрацыю ініцыятыўных групаў кандыдатаў у прэзыдэнты. У пэўным сэнсе сэнсацыяў не адбылося: усе, хто пасьля абвяшчэньня выбараў заявіў, што будзе балятавацца, падалі заявы. Падаў заяву і дзейны кіраўнік дзяржавы Аляксандар Лукашэнка. Ніякіх «чорцікаў з табакеркі» – вядомых людзей, якія б раптам вырашылі ўдзельнічаць у перадвыбарчай барацьбе, не зьявілася. Праўда, зьявілася даволі шмат людзей, абсалютна невядомых шырокай грамадзкасьці. Агулам пададзеныя заяўкі ад 19 ініцыятыўных груп. Нагадаю, на выбарах 2006 году іх было толькі 8, а ў 2001 годзе – ажно 27. Чаму цяпер сытуацыя больш падобная на 2001 год, чым на 2006? Валер Булгакаў
Булгакаў: Мне здаецца, што адказ ляжыць на паверхні. Я тлумачу гэта зьніжэньнем градусу страху ў беларускім грамадзтве. Выбары 2001 году былі пераломнымі для беларускай намэнклятуры, калі выявілася, што сам факт балятаваньня прадстаўніка намэнклятуры нароўні з дзейным прэзыдэнтам Лукашэнкам успрымаецца апошнім як злачынства. Нагадаю варты жалю лёс Леаніда Калугіна, дырэктара менскага заводу «Атлант» па вытворчасьці лядоўняў, які за спробу спаборнічаць на выбарах з прэзыдэнтам Лукашэнкам паплаціўся сваёй свабодай і быў зьнішчаны як палітык і як гаспадарнік. У 2006 годзе адбыўся велізарны выбух грамадзкай энэргіі, які на палітычным слэнгу называецца Плошчай. Я наагул схільны тлумачыць падзеі сёлетняга году эфэктам беларускага прарыву, які хоць і ў абмежаванай ступені, але быў дасягнуты Плошчай.
Тыя, хто трымаюць уладу, убачылі, што аўтарытарызм – гэта «неўсурьёз і ненадоўга», што калі працягваць курс на закручваньне шрубак, то здарыцца нешта непрадказальнае.
Сёлета мы бачым, што беларуская намэнклятура напужаная, яна не прадстаўленая на гэтым этапе выбарчай кампаніі. Але разам з тым шараговыя беларускія грамадзяне не баяцца і досыць сьмела заяўляюць пра свае амбіцыі на гэтай фазе падачы заявак на рэгістрацыю ініцыятыўных групаў.
Дракахруст: Віктар Марціновіч, вы згодны з Валерам Булгакавым? Ён кажа, што няма страху, але ў намэнклятуры ён ёсьць. Да таго ж з гэтых 19-ці кандыдатаў ладная частка – гэта даволі вядомыя апазыцыянэры, якія проста ня здолелі дамовіцца. Як вы тлумачыце гэтыя лічбы: 2001 год – 27 груп, 2006 – 8 груп, 2010 – 19 груп?
Марціновіч: Я нязгодны з Валерам. Я пачытаў артыкул Зьміцера Панкаўца – ён таксама кажа, што гэтыя кандыдаты-фрыкі* зьяўляюцца прыкметай адсутнасьці страху. Ды не, зарана, спадарства, казаць пра адсутнасьць у Беларусі страху. У 2006 годзе напярэдадні выбараў не было загадкавых самагубстваў. Пасьля рэфэрэндуму 2004 году было забойства Веранікі Чаркасавай. Выбарам 2001 году папярэднічалі загадкавыя зьнікненьні апазыцыйных дзеячаў. Тут за тыдзень да зьнікненьня кампаніі адбылася загадкавая сьмерць адной з ключавых асобаў каманды аднаго з апазыцыйных кандыдатаў. І гэта важны чыньнік, які спараджае страх. Той факт, што ён не ўзьнік у фрыкаў, тлумачыцца тым, што фрыкі пра гэта могуць проста ня ведаць. Палітызаваная публіка напярэдадні гэтых выбараў напужаная даволі сур'ёзна. Узровень страху такі ж, які быў у 2001 і ў 2004 гадох.
Не такі, які быў у 2006 годзе, калі ўсе проста рагаталі над шчыраваньнямі тагачаснага шэфа КДБ Сьцяпана Сухарэнкі наконт дохлых пацукоў. Калі б зараз нехта па тэлебачаньні пачаў распавядаць пра дохлых пацукоў, было б страшна, таму што была справа Бябеніна.
Чаму гэтыя выбары больш падобныя на 2001, чым на 2006 год? Яшчэ і таму, што гэтыя выбары зьяўляюцца больш мэдыйнымі. Ужо зараз гэтыя выбары рэклямуюць па ОНТ, яны зрабілі такі яскравы ролік, у якім запрашаюць людзей на галасаваньне. Зроблена па-эўрапейску, нават зь нейкім сьцёбам. Дарэчы, па ФМ-станцыях інфармацыя пра ініцыятыўныя групы праходзіла ўчора апошняй навіной, іншымі словамі, незалежныя мэдыі яшчэ не ўспрынялі гэтую хвалю. А адносна ў дзяржаўных мэдыях тактыка перагледжаная, гэтыя выбары будуць бачныя і чутныя. І фрыкі, як іх назваў Панкавец, лезуць у гэтую кампанію, яны ўпэўненыя, што зьявіцца нейкі бюджэт і яны зьбяруць подпісы і стануць кандыдатамі.
Да гэтага можна дадаць яшчэ адно адчуваньне – што нібыта рэжым хістаецца і ізноў жа, як у 1994 годзе, можа адбыцца электаральная рэвалюцыя. І што ачоліць гэтую рэвалюцыю можа нават выпадковы чалавек.
Дракахруст: Валер Карбалевіч, а з кім з нашых калегаў вы згодны? Ці ў вас іншая пазыцыя?
Карбалевіч: У мяне іншая пазыцыя. Я думаю, што усё значна прасьцей. Выбары 2006 году былі асаблівымі, што паўплывала на колькасьць ініцыятыўных групаў. Па-першае, тады быў вызначаны адзіны кандыдат ад дэмакратычных сілаў – Мілінкевіч. І гэта перашкодзіла іншым апазыцыйным палітыкам удзельнічаць у выбарах у якасьці кандыдатаў. Па-другое, выбары ў 2006 годзе адбыліся на 4 месяцы раней тэрміну, гэта перашкодзіла ўдзелу ў іх як выпадковым кандыдатам, якіх шмат цяпер, так і іншым палітыкам, якія не пасьпелі падрыхтавацца. І таму зараз сытуацыя вярнулася ў стан 2010 году.
Дракахруст: Існуе такое меркаваньне, што гэтыя выбары ўжо «праехалі», і таму «тяжкавагавікі» апазыцыйнай палітыкі – Мілінкевіч, Казулін, Калякін, Лябедзька ня сталі ўплішчвацца ў безнадзейную справу, а далі магчымасьць пагуляць палітыкам другога і трэцяга эшалёну.
Ёсьць і іншы погляд – што час ідзе, «тяжкавагавікі» стамляюцца і губляюць тую самую вагу, зьяўляюцца новыя асобы, хай нават і не навічкі ў палітыцы.
Існуе, нарэшце, і трэцяе меркаваньне – што выбары адзінага кандыдата ад апазыцыі насамрэч адбыліся, хаця і непублічна і магчыма нават ня толькі ў Беларусі, ім стаў Уладзімер Някляеў, а тыя самыя «цяжкавагавікі» ці добраахвотна саступілі яму «бегавую сьцежку» ці пагадзіліся з пераканаўчымі парадамі гэта зрабіць.
Якая з трох трактовак падаецца вам найбольш блізкай да ісьціны? Віктар
Марціновіч: Мне здаецца, што па-першае «цяжкавагавікі» не ўдзельнічаюць у кампаніі таму што іх саміх «праехалі», многія апазыцыйныя дзеячы, якія існавалі ў палітыцы з 1994 года, проста вычарпалі свой сымбалічны рэсурс, яны больш не могуць, яны больш не цікавыя. Яны гэта нарэшце адчулі.
Наконт таго, які з трох сцэнароў найбольш адпавядае ісьціне, мне здаецца, што выбары адзінага сапраўды адбыліся, прычым адбыліся паводле сцэнару, які ў 2006 годзе быў прапанаваны палітолягам Віталём Сіліцкім. Ён тады сказаў, што выбары адзінага трэба рабіць не мэтадам партыйнай канфэрэнцыі, праймэрыз ці чагосьці іншага, а шляхам канфэрэнцыі донараў. Гэтым разам тое і адбылося – донары абралі нам адзінага – Уладзімера Някляева і сказалі Аляксандру Мілінкевічу сысьці, самаму рэйтынгаваму пасьля Лукашэнкі палітыку з 2006 году. Ніхто, акрамя донараў, людзей, якія фінансуюць гэтыя палітычныя праекты ня мог прывесьці да такіх наступстваў.
Дракахруст: Валер Карбалевіч, думку пра тое, што гэта «прапушчаныя выбары», вы выказалі ў нашай тэлеперадачы «Тыдзень з радыё Свабода» А як бы вы маглі абгрунтаваць свой пункт гледжаньня, чаму маеце рацыю вы, а не Віктар?
Карбалевіч: Я ня веру ў трэцьцю, кансьпіралягічную вэрсію, у нейкую змову донараў. У тым і асаблівасьць гэтай выбарчай кампаніі, што няма нейкага вонкавага арбітра, які б умяшаўся ў справы беларускай апазыцыі, падштурхнуў яе да кансалідацыі і вылучэньня адзінага кандыдата. У 2005-2006 годзе такую ролю згуляў Захад. Цяпер Захад махнуў рукою. Калі існуе такая сіла, якая можа прымусіць саступіць «цяжкавагавікоў», то ўжо прыбраць з дарогі фаварыта палітыкаў другога эшалёну не складала б праблемы. Аднак вось жа яны зьявіліся і перашкаджаюць фаварыту.
Я мяркую, што мае рацыю першая вэрсія, што Лукашэнка здолеў пераканаць усіх – і грамадзтва, і намэнклятуру, і Захад, і Расею, што выбараў няма і ўсё перадвызначана. Таму навошта займацца марнатраўствам. Таму ў выбарах не ўдзельнічаюць «цяжкавагавікі» беларускай апазыцыі, няма прадстаўнікоў намэнклятуры. Нагадаю, што ў 2001 годзе ў выбарах удзельнічалі прадстаўнікі намэнклятуры – той жа Калугін, Марыніч, у 2006 годзе быў Казулін, а цяпер няма. Захад практычна адмовіўся ад падтрымкі беларускай апазыцыі, абмяжоўваючыся толькі назіраньнем за дэмакратычнасьцю выбараў. Ды і Расея, здаецца, не зьбіраецца моцна ўмешвацца. А між тым як раз цяпер пазыцыі Лукашэнкі слабейшыя, чым раней, але сытуацыя разьвіваецца менавіта такім чынам.
Дракахруст: Валер Булгакаў, а якая ваша пазыцыя? Мне здаецца, навідавоку парадокс: з аднаго боку гаворыцца, што рэжым хістаецца, што ён ніколі ня быў такім слабым, а зь іншага боку гаворыцца, што зараз усё перадвызначана, як ніколі. Дык як гэта можа быць?
Булгакаў: У сёлетняй выбарчай кампаніі ў Беларусі Расея і Захад у параўнаньні з 2006 годам памяняліся месцамі. З пункту гледжаньня афіцыйнага Менску калі нехта і ставіць пад сумнеў выйгрыш Лукашэнкі на гэтых выбарах, то гэта Расея. Я нязгодны са спадаром Карбалевічам, які заявіў, што Расея досыць пасіўна назірае за тым, што адбываецца. Мэдыйны праект у выглядзе сэрыялу «Хросны бацька» зьяўляюцца «чорнай меткай» Крамля прэзыдэнту Лукашэнку. І яны мелі наступствы ўрыторыцы беларускага прэзыдэнта, ніколі ён не дазваляў сабе так жорстка, на мяжы з грубасьцю падобнага кшталту рэчы. Нагадаю яго апошнюю важную заяву, калі ён абвінаваціў расейскія спэцслужбы ў падпальваньні аўтамабіля на стаянцы каля расейскай амбасады.
Здаецца, што для Захаду сёлетнія прэзыдэнцкія выбары – форма заахвочваньня прэзыдэнта Лукашэнкі ў той палітычны дрэйф, які доўжыцца цягам апошніх гадоў.
Тыя кандыдаты, на чале з Някляевым, якія заявілі пра свае прэзыдэнцкія амбіцыі, на мой погляд апрыёры няздольныя стварыць нешта кшталту новай Плошчы.
Я згодны са спадаром Марціновічам, калі я яго правільна зразумеў, што мы маем справу з вельмі цынічнай палітычнай тэхналёгіяй, згодна зь якой усё робіцца дзеля таго, каб гэтыя выбары прайшлі максымальна спакойна і прадказальна.
Дракахруст: Віктар, Валер Карбалевіч з вамі абсалютна нязгодны. У той перадачы «Тыдзень з радыё Свабода», пра якую я казаў, ён прыгадаў выбары ў Расеі ў 2004 годзе, у якіх не ўдзельнічалі ні Г.Зюганаў, ні Ў. Жырыноўскі, апошні паслаў кандыдатам ад партыі свайго ахоўніка. На думку Валера Карбалевіча зараз у Беларусі такі ж прапушчаны цыкль і ўсе альтэрнатыўныя кандыдаты, якіх мы маем асалоду назіраць – гэта такія своеасаблівыя «ахоўнікі». А вы пра змову спонсараў... Можа сапраўды ўсё проста, гульні няма і гранды беларускай палітыкі проста пасуюць?
Марціновіч: Але ўсе гэтыя гранды гадамі казалі, я магу прыгадаць, калі менавіта, што рэжым можа зьмяніць зьнешнепалітычны ціск і пагаршэньне эканомікі. Зараз адбываецца такое пагаршэньне эканомікі, якога не назіралася ўжо шмат гадоў. Як можна растлумачыць тое, што гэтыя гранды ў такіх умовах не ўдзельнічаюць у выбарчай кампаніі, якая, дарэчы, можа стаць апошняй выбарчай кампаніяй з удзелам Лукашэнкі? Мне здаецца, што іх усё ж пасунулі.
Аргумэнт наконт таго, што Мілінкевіч сышоў па сваёй волі выклікае пытаньне, чаму ж ён так нелягічна сябе паводзіў. Чаму ён спачатку заявіў аб удзеле ў кампаніі, а потым раптоўна высунуў умовы ўдзелу, якія ад пачатку выглядалі невыканальнымі пры існым рэжыме, і выкарыстаў іх невыкананьне, каб сысьці з дыстанцыі? Чаму ж ён тады рабіў такую шыкоўную прэзэнтацыю ў гатэлі "Эўропа", чакаючы ўсё ж такі, што "бабкі" будуць?
Што тычыцца таго, што Мілінкевіч сышоў, а дробныя засталіся, дык дробныя менавіта таму і засталіся, што яны вельмі далёкія ад рэсурсных патокаў. Яны няздольныя атрымаць рэсурсы і імі ня могуць маніпуляваць тыя, у чыіх руках знаходзяцца гэтыя рэсурсы.
Я б тут таксама адзначыў пэрсону Андрэя Саньнікава. Я б не сказаў, што гэты чалавек адсунуты ад рэсурсаў. Даволі доўгі час ён вызначаў разьмеркаваньне рэсурсаў у пэўным палітычным полі. Ён зараз пайшоў на гэтыя выбары, хаця не ішоў ні на выбары 2001 году, ні на выбары 2006 году. Мне здаецца, што яго рашэньне балятавацца на гэтых выбарах сымбалізуе зьмену палітычнага моманту, зьяўленьне пэўнага "вакна магчымасьцяў". Зараз сытуацыя, у тым ліку і геапалітычная, стварыла "вакно магчымасьцяў". Рэжым робіць усё, каб гэтае вакно праехала, як вакно ў тралейбусе, каб праз яго ніхто ня скочыў.
Дракахруст: У трамваі, Віктар.
Марціновіч: Ну так
Карбалевіч: Гэты сапраўды парадокс, што з аднаго боку пазыцыі Лукашэнкі слабыя, а з другога боку ён здолеў усіх пераканаць, што выбары – фармальнасьць, іх вынік перадвызначаны і няма сэнсу ў іх удзельнічаць. Але ў беларускай найноўшай гісторыі такое ўжо здаралася. Можна ўзгадаць 1996 год, калі ўвесну была амаль што моладзевая рэвалюцыя,дзясяткі тысяч маладзёнаў выходзілі на вуліцы, біліся зь міліцыяй, а ўвосень падчас рэфэрэндуму вуліцы былі пустыя. Такое несупрадзеньне цыкляў палітычнай актыўнасьці мы назіраем і зараз. У 2006 годзе Захад пад уплывам украінскай "аранжавай" рэвалюцыі разьлічваў на тое, што гэта можа адбыцца і ў Беларусі і дапамагаў апазыцыі. Зараз Захад з самых розных прычынаў на гэта не разьлічвае, але цяпер пазыцыі Лукашэнкі слабейшыя, чым былі ў 2006 годзе. У пэўным сэнсе яму шанцуе.
Што да "цяжкавагавікоў" і іх няўдзелу ў выбарах, то з таго, як зараз ідзе выбарчая кампанія, як паводзяць сябе кандыдаты, вынікае, што ніхто за перамогу на гэтых выбарах не змагаецца. Усе імітуюць, абсалютна ўсе кандыдаты ў прэзыдэнты з боку апазыцыі.
Дракахруст: Як экспэрты, гэтат і зацікаўленыя асобы адзначаюць нявызначанасьць многіх прэтэндэнтаў на прэзыдэнцкую пасаду. Ну вось за што Лукашэнка – больш менш зразумела, зразумела, за што Рыгор Кастусёў – гэта БНФ, а гэта пакуль яшчэ зразумела. Яраслаў Раманчук, які імкнецца ўціснуць лібэральныя прынцыпы ў вузкі прамежак між Берасьцем і Воршай – таксама кандыдат па-свойму выразны. А вось астатнія? Ну, напрыклад, Уладзімер Някляеў. Хто такі? Паэт, які гаворыць праўду. А якую? Незразумела. Ці такі погляд – адно нападкі недобразычліўцаў? Вось жа і праграма ў Някляева ёсьць, там усё напісана. А можа гэта як раз такая асаблівая тактыка – казаць розным групам насельніцтва тое, што яны хочуць чуць? Валер Булгакаў
Булгакаў: Някляеў – гэта тыповы паліттэхналягічны кандыдат, які быў прыдуманы дзеля таго, каб даць поўху тым людзям, пра якіх гаварылі, што яны гранды беларускай апазыцыі. Някляеў паказвае, што ўсе гэтыя людзі – ніякія не гранды, што яны звычайныя, шараговыя байцы апазыцыйнага фронту, і ў выпадку адпаведнай геапалітычнай каньюнктуры іх сымбалічныкапітал, які нібыта назапашваўся дзесяткамі гадоў, нічога ня значыць. Факт вывядзеньня Някляева ў фаварыты пэўнымі структурамі як нішто іншае падкрэсьлівае абсалютна цынічнае і ўтылітарнае стаўленьне да такіх байцоў, як Аляксандар Мілінкевіч і да яго падобных. Выяўляецца, што ўся гэтая складаная інжынэрыя, канфэрэнцыйная актыўнасьць, разбудова рэгіянальных структур шэлега ламанага ня вартая. Цяпер стаўка робіцца на асьвяжэньне фронту, на нейкія нечаканыя, непрадказальныя рашэньні, на новых людзей, якія маюць мінімальны досьвед удзелу ў беларускай палітыцы.
Паводле маёй інфармацыі Някляеў – не прарасейскі кандыдат, і ўся гэтая мітусьня з прапісваньнем яму прарасейскасьці была пэўнай палітычнай тэхналёгіяй. Гэта было зроблена дзеля таго, каб павялічыць градус паранойі ў галаве прэзыдэнта Лукашэнкі. Нейкі час сапраўды ўзьнікала ўражаньне, асабліва дзякуючы досыць удалым піяр-крокам спадара Някляева, напрыклад, з заявай пра свае прэзыдэнцкія амбіцыі ў эфіры "Рэха Масквы", што ён інсьпіраваны, ці фінансуецца ці яшчэ нейкім чынам залежыць ад расейскіх рэсурсаў. Нават на Радыё Свабода вядучыя аналітыкі гэта бурна абмяркоўвалі.
Цяпер, праз некалькі месяцаў можна адназначна сьцьвярджаць, што Някляеў палітык з таго самага шэрагу, што і Лябедзька, Калякін ці Міхалевіч. Гэта важны момант, які дазваляе нам зразумець канцавыя мэты гэтай выбарчай кампаніі. Я спэцыяльна перагледзеў перадвыбарчыя тэзісы Някляева, гэта абсалютна бляклая, незьмястоўная праграма. Ніякіх інавацыйных рэчаў, якія б адсутнічалі ў праграме самога прэзыдэнта Лукашэнкі ці яго асноўных супернікаў, няма.
Стаўка робіцца выключна на інавацыйнасьць, на мэдыйны эфэкт і на ціск па падсьвядомае беларускай эліты. І гэта часткова акупляецца, бо тая агрэсія, зь якой Лукашэнка абрынаўся на расейскія спэцслужбы і нават на расейскі ўладны тандэм, была беспрэцэдэнтная. Магчыма, гэтаму паспрыялі, з аднаго боку, спроба мэдыйнага кілерства ў выглядзе гэтых тэлесэрыялаў і рэпартажаў, а з другога – нявызначанасьць, няяснасьць вытокаў кампаніі такіх кандыдатаў, як спадар Някляеў, якія маглі падахвочваць нашых "грандаў" да неабдуманых заяваў.
Дракахруст: Валер Карбалевіч, а ці такі ўжо нявызначаны спадар Някляеў? Асабліва што тычыцца стасункаў з Расеяй. Вось яго апошнія заявы, што “мы ня можам замарозіць працэсы інтэграцыі з Расеяй. А тым больш ад іх адмовіцца. Гэта – як рэзаць па жывым”. У Інтэрнэце, у прыватнасьці на нашым сайце, гэта выклікала шквал абурэньня і праклёнаў. З пункту гледжаньня клясычнага беларускага апазыцыйнага канону гэта ерась, гэта горш, чым коціка забіць
Карбалевіч:. Яго выказваньні наконт дачыненьняў з Расеяй – хіба не адзіны прыклад, калі на тле бляклай праграмы зьяўляюцца нейкія канкрэтныя пункты. Калі выключыць некалькі заяваў Някляева наконт Расеі, можна сказаць, што ідзебарацьба за ўмацаваньне пазыцый у межах апазыцыйнага “гета”. Ніхто асабліва не імкнецца выходзіць за межы гэтага гета і апэляваць да ўсяго грамадзтва.
Дракахруст: Віктар, а вы згодны з ацэнкай, што ніхто ня хоча выйсьці за межы апазыцыйнага гета? Здаецца, і гэтыя заявы Някляева пра інтэграцыю з Расеяй і ўвесь гэты прарасейскі антураж яго кампаніі – гэта выклік тым правілам, якія да апошняга часу панавалі ў апазыцыйным асяродзьдзі, у апазыцыйным электараце? Можа гэта спроба выйсьці з гэтага гета?
Марціновіч: Відавочна, гэта так і ёсьць. Тыя людзі, якія кіруюць Някляевым, здаецца ўсьведамілі, што калі чалавек кажа ў эфіры “Рэха Масквы”, што нам трэба сябраваць з Расеяй, то для 3% беларусаў, якія сядзяць на палітычных сайтах у Інтэрнэце, ён робіцца ворагам, але для астатніх, якія зусім па-іншаму ставяцца да Расеі, ці то з-за свайго цемрашальства, ці па іншых прычынах – ён робіцца героям.
Гэта для нас, экспэртаў, тое, што ён кажа пра Расею – гэта скандал і злом традыцыйных канвэнцыйных паводзінаў. Для грамадзкасьці, для бабулек, для асноўнай большасьці жыхароў Беларусі гэта вельмі добрыя паводзіны.
Гэта той чыньнік, паводле якога Аляксандар Лукашэнка не рашыцца апаніраваць Някляеву сам на сам. З гэтай прычыны будзе абраны сцэнар рэгістрацыі Кастусёва, нават калі ён не зьбярэ 100 тысяч подпісаў. Каб Кастусёў зь Няклевым у пясочніцы высьвятлялі, трэба нам быць разам з Расеяй ці не. Бо калі гэта вырасьце да ўзроўню агульнанацыянальнай дыскусіі, калі Лукашэнка з тэлевізара будзе казаць, што нам ня трэба быць з Расеяй, а Някляеў – што трэба, і нават калі Някляеў – тры разы праэўрапейскі кандыдат і ў яго няма ні капейкі расейскіх грошай, то пераможа Някляеў.
І Лукашэнка, які адчувае народныя настроі, менавіта такой агульнанацыянальнай дыскусіі не дапусьціць. Ёсьць вялікі разрыў паміж нашай сьвядомасьцю, сьвядомасьцю людзей, якія добра ведаюць гісторыю, добра ведаюць пагрозы, якія сыходзяць ад Расеі, і сьвядомасьцю тых людзей, якія складаюць асноўную масу насельніцтва.
____________________________
*фрык (анг. Freak) – дзіўны, дурнаваты, ненармальны
Дракахруст: У пятніцу скончылася падача заяваў на рэгістрацыю ініцыятыўных групаў кандыдатаў у прэзыдэнты. У пэўным сэнсе сэнсацыяў не адбылося: усе, хто пасьля абвяшчэньня выбараў заявіў, што будзе балятавацца, падалі заявы. Падаў заяву і дзейны кіраўнік дзяржавы Аляксандар Лукашэнка. Ніякіх «чорцікаў з табакеркі» – вядомых людзей, якія б раптам вырашылі ўдзельнічаць у перадвыбарчай барацьбе, не зьявілася. Праўда, зьявілася даволі шмат людзей, абсалютна невядомых шырокай грамадзкасьці. Агулам пададзеныя заяўкі ад 19 ініцыятыўных груп. Нагадаю, на выбарах 2006 году іх было толькі 8, а ў 2001 годзе – ажно 27. Чаму цяпер сытуацыя больш падобная на 2001 год, чым на 2006? Валер Булгакаў
Булгакаў: Мне здаецца, што адказ ляжыць на паверхні. Я тлумачу гэта зьніжэньнем градусу страху ў беларускім грамадзтве. Выбары 2001 году былі пераломнымі для беларускай намэнклятуры, калі выявілася, што сам факт балятаваньня прадстаўніка намэнклятуры нароўні з дзейным прэзыдэнтам Лукашэнкам успрымаецца апошнім як злачынства. Нагадаю варты жалю лёс Леаніда Калугіна, дырэктара менскага заводу «Атлант» па вытворчасьці лядоўняў, які за спробу спаборнічаць на выбарах з прэзыдэнтам Лукашэнкам паплаціўся сваёй свабодай і быў зьнішчаны як палітык і як гаспадарнік. У 2006 годзе адбыўся велізарны выбух грамадзкай энэргіі, які на палітычным слэнгу называецца Плошчай. Я наагул схільны тлумачыць падзеі сёлетняга году эфэктам беларускага прарыву, які хоць і ў абмежаванай ступені, але быў дасягнуты Плошчай.
Тыя, хто трымаюць уладу, убачылі, што аўтарытарызм – гэта «неўсурьёз і ненадоўга», што калі працягваць курс на закручваньне шрубак, то здарыцца нешта непрадказальнае.
Я наагул схільны тлумачыць падзеі сёлетняга году эфэктам беларускага прарыву, які хоць і ў абмежаванай ступені, але быў дасягнуты Плошчай.
Сёлета мы бачым, што беларуская намэнклятура напужаная, яна не прадстаўленая на гэтым этапе выбарчай кампаніі. Але разам з тым шараговыя беларускія грамадзяне не баяцца і досыць сьмела заяўляюць пра свае амбіцыі на гэтай фазе падачы заявак на рэгістрацыю ініцыятыўных групаў.
Дракахруст: Віктар Марціновіч, вы згодны з Валерам Булгакавым? Ён кажа, што няма страху, але ў намэнклятуры ён ёсьць. Да таго ж з гэтых 19-ці кандыдатаў ладная частка – гэта даволі вядомыя апазыцыянэры, якія проста ня здолелі дамовіцца. Як вы тлумачыце гэтыя лічбы: 2001 год – 27 груп, 2006 – 8 груп, 2010 – 19 груп?
Марціновіч: Я нязгодны з Валерам. Я пачытаў артыкул Зьміцера Панкаўца – ён таксама кажа, што гэтыя кандыдаты-фрыкі* зьяўляюцца прыкметай адсутнасьці страху. Ды не, зарана, спадарства, казаць пра адсутнасьць у Беларусі страху. У 2006 годзе напярэдадні выбараў не было загадкавых самагубстваў. Пасьля рэфэрэндуму 2004 году было забойства Веранікі Чаркасавай. Выбарам 2001 году папярэднічалі загадкавыя зьнікненьні апазыцыйных дзеячаў. Тут за тыдзень да зьнікненьня кампаніі адбылася загадкавая сьмерць адной з ключавых асобаў каманды аднаго з апазыцыйных кандыдатаў. І гэта важны чыньнік, які спараджае страх. Той факт, што ён не ўзьнік у фрыкаў, тлумачыцца тым, што фрыкі пра гэта могуць проста ня ведаць. Палітызаваная публіка напярэдадні гэтых выбараў напужаная даволі сур'ёзна. Узровень страху такі ж, які быў у 2001 і ў 2004 гадох.
Палітызаваная публіка напярэдадні гэтых выбараў напужаная даволі сур'ёзна.
Не такі, які быў у 2006 годзе, калі ўсе проста рагаталі над шчыраваньнямі тагачаснага шэфа КДБ Сьцяпана Сухарэнкі наконт дохлых пацукоў. Калі б зараз нехта па тэлебачаньні пачаў распавядаць пра дохлых пацукоў, было б страшна, таму што была справа Бябеніна.
Чаму гэтыя выбары больш падобныя на 2001, чым на 2006 год? Яшчэ і таму, што гэтыя выбары зьяўляюцца больш мэдыйнымі. Ужо зараз гэтыя выбары рэклямуюць па ОНТ, яны зрабілі такі яскравы ролік, у якім запрашаюць людзей на галасаваньне. Зроблена па-эўрапейску, нават зь нейкім сьцёбам. Дарэчы, па ФМ-станцыях інфармацыя пра ініцыятыўныя групы праходзіла ўчора апошняй навіной, іншымі словамі, незалежныя мэдыі яшчэ не ўспрынялі гэтую хвалю. А адносна ў дзяржаўных мэдыях тактыка перагледжаная, гэтыя выбары будуць бачныя і чутныя. І фрыкі, як іх назваў Панкавец, лезуць у гэтую кампанію, яны ўпэўненыя, што зьявіцца нейкі бюджэт і яны зьбяруць подпісы і стануць кандыдатамі.
Да гэтага можна дадаць яшчэ адно адчуваньне – што нібыта рэжым хістаецца і ізноў жа, як у 1994 годзе, можа адбыцца электаральная рэвалюцыя. І што ачоліць гэтую рэвалюцыю можа нават выпадковы чалавек.
Дракахруст: Валер Карбалевіч, а з кім з нашых калегаў вы згодны? Ці ў вас іншая пазыцыя?
Карбалевіч: У мяне іншая пазыцыя. Я думаю, што усё значна прасьцей. Выбары 2006 году былі асаблівымі, што паўплывала на колькасьць ініцыятыўных групаў. Па-першае, тады быў вызначаны адзіны кандыдат ад дэмакратычных сілаў – Мілінкевіч. І гэта перашкодзіла іншым апазыцыйным палітыкам удзельнічаць у выбарах у якасьці кандыдатаў. Па-другое, выбары ў 2006 годзе адбыліся на 4 месяцы раней тэрміну, гэта перашкодзіла ўдзелу ў іх як выпадковым кандыдатам, якіх шмат цяпер, так і іншым палітыкам, якія не пасьпелі падрыхтавацца. І таму зараз сытуацыя вярнулася ў стан 2010 году.
Дракахруст: Існуе такое меркаваньне, што гэтыя выбары ўжо «праехалі», і таму «тяжкавагавікі» апазыцыйнай палітыкі – Мілінкевіч, Казулін, Калякін, Лябедзька ня сталі ўплішчвацца ў безнадзейную справу, а далі магчымасьць пагуляць палітыкам другога і трэцяга эшалёну.
Ёсьць і іншы погляд – што час ідзе, «тяжкавагавікі» стамляюцца і губляюць тую самую вагу, зьяўляюцца новыя асобы, хай нават і не навічкі ў палітыцы.
Існуе, нарэшце, і трэцяе меркаваньне – што выбары адзінага кандыдата ад апазыцыі насамрэч адбыліся, хаця і непублічна і магчыма нават ня толькі ў Беларусі, ім стаў Уладзімер Някляеў, а тыя самыя «цяжкавагавікі» ці добраахвотна саступілі яму «бегавую сьцежку» ці пагадзіліся з пераканаўчымі парадамі гэта зрабіць.
Якая з трох трактовак падаецца вам найбольш блізкай да ісьціны? Віктар
Марціновіч: Мне здаецца, што па-першае «цяжкавагавікі» не ўдзельнічаюць у кампаніі таму што іх саміх «праехалі», многія апазыцыйныя дзеячы, якія існавалі ў палітыцы з 1994 года, проста вычарпалі свой сымбалічны рэсурс, яны больш не могуць, яны больш не цікавыя. Яны гэта нарэшце адчулі.
Донары абралі нам адзінага – Уладзімера Някляева і сказалі Аляксандру Мілінкевічу сысьці.
Наконт таго, які з трох сцэнароў найбольш адпавядае ісьціне, мне здаецца, што выбары адзінага сапраўды адбыліся, прычым адбыліся паводле сцэнару, які ў 2006 годзе быў прапанаваны палітолягам Віталём Сіліцкім. Ён тады сказаў, што выбары адзінага трэба рабіць не мэтадам партыйнай канфэрэнцыі, праймэрыз ці чагосьці іншага, а шляхам канфэрэнцыі донараў. Гэтым разам тое і адбылося – донары абралі нам адзінага – Уладзімера Някляева і сказалі Аляксандру Мілінкевічу сысьці, самаму рэйтынгаваму пасьля Лукашэнкі палітыку з 2006 году. Ніхто, акрамя донараў, людзей, якія фінансуюць гэтыя палітычныя праекты ня мог прывесьці да такіх наступстваў.
Дракахруст: Валер Карбалевіч, думку пра тое, што гэта «прапушчаныя выбары», вы выказалі ў нашай тэлеперадачы «Тыдзень з радыё Свабода» А як бы вы маглі абгрунтаваць свой пункт гледжаньня, чаму маеце рацыю вы, а не Віктар?
Карбалевіч: Я ня веру ў трэцьцю, кансьпіралягічную вэрсію, у нейкую змову донараў. У тым і асаблівасьць гэтай выбарчай кампаніі, што няма нейкага вонкавага арбітра, які б умяшаўся ў справы беларускай апазыцыі, падштурхнуў яе да кансалідацыі і вылучэньня адзінага кандыдата. У 2005-2006 годзе такую ролю згуляў Захад. Цяпер Захад махнуў рукою. Калі існуе такая сіла, якая можа прымусіць саступіць «цяжкавагавікоў», то ўжо прыбраць з дарогі фаварыта палітыкаў другога эшалёну не складала б праблемы. Аднак вось жа яны зьявіліся і перашкаджаюць фаварыту.
Я мяркую, што мае рацыю першая вэрсія, што Лукашэнка здолеў пераканаць усіх – і грамадзтва, і намэнклятуру, і Захад, і Расею, што выбараў няма і ўсё перадвызначана. Таму навошта займацца марнатраўствам. Таму ў выбарах не ўдзельнічаюць «цяжкавагавікі» беларускай апазыцыі, няма прадстаўнікоў намэнклятуры. Нагадаю, што ў 2001 годзе ў выбарах удзельнічалі прадстаўнікі намэнклятуры – той жа Калугін, Марыніч, у 2006 годзе быў Казулін, а цяпер няма. Захад практычна адмовіўся ад падтрымкі беларускай апазыцыі, абмяжоўваючыся толькі назіраньнем за дэмакратычнасьцю выбараў. Ды і Расея, здаецца, не зьбіраецца моцна ўмешвацца. А між тым як раз цяпер пазыцыі Лукашэнкі слабейшыя, чым раней, але сытуацыя разьвіваецца менавіта такім чынам.
Дракахруст: Валер Булгакаў, а якая ваша пазыцыя? Мне здаецца, навідавоку парадокс: з аднаго боку гаворыцца, што рэжым хістаецца, што ён ніколі ня быў такім слабым, а зь іншага боку гаворыцца, што зараз усё перадвызначана, як ніколі. Дык як гэта можа быць?
Булгакаў: У сёлетняй выбарчай кампаніі ў Беларусі Расея і Захад у параўнаньні з 2006 годам памяняліся месцамі. З пункту гледжаньня афіцыйнага Менску калі нехта і ставіць пад сумнеў выйгрыш Лукашэнкі на гэтых выбарах, то гэта Расея. Я нязгодны са спадаром Карбалевічам, які заявіў, што Расея досыць пасіўна назірае за тым, што адбываецца. Мэдыйны праект у выглядзе сэрыялу «Хросны бацька» зьяўляюцца «чорнай меткай» Крамля прэзыдэнту Лукашэнку. І яны мелі наступствы ў
Для Захаду сёлетнія прэзыдэнцкія выбары – форма заахвочваньня прэзыдэнта Лукашэнкі ў той палітычны дрэйф, які доўжыцца цягам апошніх гадоў.
Здаецца, што для Захаду сёлетнія прэзыдэнцкія выбары – форма заахвочваньня прэзыдэнта Лукашэнкі ў той палітычны дрэйф, які доўжыцца цягам апошніх гадоў.
Тыя кандыдаты, на чале з Някляевым, якія заявілі пра свае прэзыдэнцкія амбіцыі, на мой погляд апрыёры няздольныя стварыць нешта кшталту новай Плошчы.
Я згодны са спадаром Марціновічам, калі я яго правільна зразумеў, што мы маем справу з вельмі цынічнай палітычнай тэхналёгіяй, згодна зь якой усё робіцца дзеля таго, каб гэтыя выбары прайшлі максымальна спакойна і прадказальна.
Дракахруст: Віктар, Валер Карбалевіч з вамі абсалютна нязгодны. У той перадачы «Тыдзень з радыё Свабода», пра якую я казаў, ён прыгадаў выбары ў Расеі ў 2004 годзе, у якіх не ўдзельнічалі ні Г.Зюганаў, ні Ў. Жырыноўскі, апошні паслаў кандыдатам ад партыі свайго ахоўніка. На думку Валера Карбалевіча зараз у Беларусі такі ж прапушчаны цыкль і ўсе альтэрнатыўныя кандыдаты, якіх мы маем асалоду назіраць – гэта такія своеасаблівыя «ахоўнікі». А вы пра змову спонсараў... Можа сапраўды ўсё проста, гульні няма і гранды беларускай палітыкі проста пасуюць?
Марціновіч: Але ўсе гэтыя гранды гадамі казалі, я магу прыгадаць, калі менавіта, што рэжым можа зьмяніць зьнешнепалітычны ціск і пагаршэньне эканомікі. Зараз адбываецца такое пагаршэньне эканомікі, якога не назіралася ўжо шмат гадоў. Як можна растлумачыць тое, што гэтыя гранды ў такіх умовах не ўдзельнічаюць у выбарчай кампаніі, якая, дарэчы, можа стаць апошняй выбарчай кампаніяй з удзелам Лукашэнкі? Мне здаецца, што іх усё ж пасунулі.
Рашэньне Саньнікава балятавацца на гэтых выбарах сымбалізуе зьмену палітычнага моманту, зьяўленьне пэўнага "вакна магчымасьцяў".
Аргумэнт наконт таго, што Мілінкевіч сышоў па сваёй волі выклікае пытаньне, чаму ж ён так нелягічна сябе паводзіў. Чаму ён спачатку заявіў аб удзеле ў кампаніі, а потым раптоўна высунуў умовы ўдзелу, якія ад пачатку выглядалі невыканальнымі пры існым рэжыме, і выкарыстаў іх невыкананьне, каб сысьці з дыстанцыі? Чаму ж ён тады рабіў такую шыкоўную прэзэнтацыю ў гатэлі "Эўропа", чакаючы ўсё ж такі, што "бабкі" будуць?
Што тычыцца таго, што Мілінкевіч сышоў, а дробныя засталіся, дык дробныя менавіта таму і засталіся, што яны вельмі далёкія ад рэсурсных патокаў. Яны няздольныя атрымаць рэсурсы і імі ня могуць маніпуляваць тыя, у чыіх руках знаходзяцца гэтыя рэсурсы.
Я б тут таксама адзначыў пэрсону Андрэя Саньнікава. Я б не сказаў, што гэты чалавек адсунуты ад рэсурсаў. Даволі доўгі час ён вызначаў разьмеркаваньне рэсурсаў у пэўным палітычным полі. Ён зараз пайшоў на гэтыя выбары, хаця не ішоў ні на выбары 2001 году, ні на выбары 2006 году. Мне здаецца, што яго рашэньне балятавацца на гэтых выбарах сымбалізуе зьмену палітычнага моманту, зьяўленьне пэўнага "вакна магчымасьцяў". Зараз сытуацыя, у тым ліку і геапалітычная, стварыла "вакно магчымасьцяў". Рэжым робіць усё, каб гэтае вакно праехала, як вакно ў тралейбусе, каб праз яго ніхто ня скочыў.
Дракахруст: У трамваі, Віктар.
Марціновіч: Ну так
Карбалевіч: Гэты сапраўды парадокс, што з аднаго боку пазыцыі Лукашэнкі слабыя, а з другога боку ён здолеў усіх пераканаць, што выбары – фармальнасьць, іх вынік перадвызначаны і няма сэнсу ў іх удзельнічаць. Але ў беларускай найноўшай гісторыі такое ўжо здаралася. Можна ўзгадаць 1996 год, калі ўвесну была амаль што моладзевая рэвалюцыя,
Ніхто за перамогу на гэтых выбарах не змагаецца. Усе імітуюць, абсалютна ўсе кандыдаты ў прэзыдэнты з боку апазыцыі.
Што да "цяжкавагавікоў" і іх няўдзелу ў выбарах, то з таго, як зараз ідзе выбарчая кампанія, як паводзяць сябе кандыдаты, вынікае, што ніхто за перамогу на гэтых выбарах не змагаецца. Усе імітуюць, абсалютна ўсе кандыдаты ў прэзыдэнты з боку апазыцыі.
Дракахруст: Як экспэрты, гэтат і зацікаўленыя асобы адзначаюць нявызначанасьць многіх прэтэндэнтаў на прэзыдэнцкую пасаду. Ну вось за што Лукашэнка – больш менш зразумела, зразумела, за што Рыгор Кастусёў – гэта БНФ, а гэта пакуль яшчэ зразумела. Яраслаў Раманчук, які імкнецца ўціснуць лібэральныя прынцыпы ў вузкі прамежак між Берасьцем і Воршай – таксама кандыдат па-свойму выразны. А вось астатнія? Ну, напрыклад, Уладзімер Някляеў. Хто такі? Паэт, які гаворыць праўду. А якую? Незразумела. Ці такі погляд – адно нападкі недобразычліўцаў? Вось жа і праграма ў Някляева ёсьць, там усё напісана. А можа гэта як раз такая асаблівая тактыка – казаць розным групам насельніцтва тое, што яны хочуць чуць? Валер Булгакаў
Булгакаў: Някляеў – гэта тыповы паліттэхналягічны кандыдат, які быў прыдуманы дзеля таго, каб даць поўху тым людзям, пра якіх гаварылі, што яны гранды беларускай апазыцыі. Някляеў паказвае, што ўсе гэтыя людзі – ніякія не гранды, што яны звычайныя, шараговыя байцы апазыцыйнага фронту, і ў выпадку адпаведнай геапалітычнай каньюнктуры іх сымбалічны
Паводле маёй інфармацыі Някляеў – не прарасейскі кандыдат, і ўся гэтая мітусьня з прапісваньнем яму прарасейскасьці была пэўнай палітычнай тэхналёгіяй.
Паводле маёй інфармацыі Някляеў – не прарасейскі кандыдат, і ўся гэтая мітусьня з прапісваньнем яму прарасейскасьці была пэўнай палітычнай тэхналёгіяй. Гэта было зроблена дзеля таго, каб павялічыць градус паранойі ў галаве прэзыдэнта Лукашэнкі. Нейкі час сапраўды ўзьнікала ўражаньне, асабліва дзякуючы досыць удалым піяр-крокам спадара Някляева, напрыклад, з заявай пра свае прэзыдэнцкія амбіцыі ў эфіры "Рэха Масквы", што ён інсьпіраваны, ці фінансуецца ці яшчэ нейкім чынам залежыць ад расейскіх рэсурсаў. Нават на Радыё Свабода вядучыя аналітыкі гэта бурна абмяркоўвалі.
Цяпер, праз некалькі месяцаў можна адназначна сьцьвярджаць, што Някляеў палітык з таго самага шэрагу, што і Лябедзька, Калякін ці Міхалевіч. Гэта важны момант, які дазваляе нам зразумець канцавыя мэты гэтай выбарчай кампаніі. Я спэцыяльна перагледзеў перадвыбарчыя тэзісы Някляева, гэта абсалютна бляклая, незьмястоўная праграма. Ніякіх інавацыйных рэчаў, якія б адсутнічалі ў праграме самога прэзыдэнта Лукашэнкі ці яго асноўных супернікаў, няма.
Стаўка робіцца выключна на інавацыйнасьць, на мэдыйны эфэкт і на ціск па падсьвядомае беларускай эліты. І гэта часткова акупляецца, бо тая агрэсія, зь якой Лукашэнка абрынаўся на расейскія спэцслужбы і нават на расейскі ўладны тандэм, была беспрэцэдэнтная. Магчыма, гэтаму паспрыялі, з аднаго боку, спроба мэдыйнага кілерства ў выглядзе гэтых тэлесэрыялаў і рэпартажаў, а з другога – нявызначанасьць, няяснасьць вытокаў кампаніі такіх кандыдатаў, як спадар Някляеў, якія маглі падахвочваць нашых "грандаў" да неабдуманых заяваў.
Дракахруст: Валер Карбалевіч, а ці такі ўжо нявызначаны спадар Някляеў? Асабліва што тычыцца стасункаў з Расеяй. Вось яго апошнія заявы, што “мы ня можам замарозіць працэсы інтэграцыі з Расеяй. А тым больш ад іх адмовіцца. Гэта – як рэзаць па жывым”. У Інтэрнэце, у прыватнасьці на нашым сайце, гэта выклікала шквал абурэньня і праклёнаў. З пункту гледжаньня клясычнага беларускага апазыцыйнага канону гэта ерась, гэта горш, чым коціка забіць
Карбалевіч:. Яго выказваньні наконт дачыненьняў з Расеяй – хіба не адзіны прыклад, калі на тле бляклай праграмы зьяўляюцца нейкія канкрэтныя пункты. Калі выключыць некалькі заяваў Някляева наконт Расеі, можна сказаць, што ідзе
Ідзе барацьба за ўмацаваньне пазыцый у межах апазыцыйнага “гета”.
Дракахруст: Віктар, а вы згодны з ацэнкай, што ніхто ня хоча выйсьці за межы апазыцыйнага гета? Здаецца, і гэтыя заявы Някляева пра інтэграцыю з Расеяй і ўвесь гэты прарасейскі антураж яго кампаніі – гэта выклік тым правілам, якія да апошняга часу панавалі ў апазыцыйным асяродзьдзі, у апазыцыйным электараце? Можа гэта спроба выйсьці з гэтага гета?
Марціновіч: Відавочна, гэта так і ёсьць. Тыя людзі, якія кіруюць Някляевым, здаецца ўсьведамілі, што калі чалавек кажа ў эфіры “Рэха Масквы”, што нам трэба сябраваць з Расеяй, то для 3% беларусаў, якія сядзяць на палітычных сайтах у Інтэрнэце, ён робіцца ворагам, але для астатніх, якія зусім па-іншаму ставяцца да Расеі, ці то з-за свайго цемрашальства, ці па іншых прычынах – ён робіцца героям.
Калі Лукашэнка з тэлевізара будзе казаць, што нам ня трэба быць з Расеяй, а Някляеў – што трэба, то пераможа Някляеў.
Гэта для нас, экспэртаў, тое, што ён кажа пра Расею – гэта скандал і злом традыцыйных канвэнцыйных паводзінаў. Для грамадзкасьці, для бабулек, для асноўнай большасьці жыхароў Беларусі гэта вельмі добрыя паводзіны.
Гэта той чыньнік, паводле якога Аляксандар Лукашэнка не рашыцца апаніраваць Някляеву сам на сам. З гэтай прычыны будзе абраны сцэнар рэгістрацыі Кастусёва, нават калі ён не зьбярэ 100 тысяч подпісаў. Каб Кастусёў зь Няклевым у пясочніцы высьвятлялі, трэба нам быць разам з Расеяй ці не. Бо калі гэта вырасьце да ўзроўню агульнанацыянальнай дыскусіі, калі Лукашэнка з тэлевізара будзе казаць, што нам ня трэба быць з Расеяй, а Някляеў – што трэба, і нават калі Някляеў – тры разы праэўрапейскі кандыдат і ў яго няма ні капейкі расейскіх грошай, то пераможа Някляеў.
І Лукашэнка, які адчувае народныя настроі, менавіта такой агульнанацыянальнай дыскусіі не дапусьціць. Ёсьць вялікі разрыў паміж нашай сьвядомасьцю, сьвядомасьцю людзей, якія добра ведаюць гісторыю, добра ведаюць пагрозы, якія сыходзяць ад Расеі, і сьвядомасьцю тых людзей, якія складаюць асноўную масу насельніцтва.
____________________________
*фрык (анг. Freak) – дзіўны, дурнаваты, ненармальны