9 жніўня споўнілася 100 гадоў з дня нараджэньня Ларысы Геніюш – легенды беларускай паэзіі, грамадзянкі БНР, вязьня ГУЛАГу, ахвярнай хрысьціянкі і вольнага голасу любові да Зэльвы, Нёману, Беларусі, які ўвесь жнівень гучыць на хвалях "Свабоды". Штодня – невядомыя фатаздымкі, унікальныя аўдыёзапісы, гісторыі і апокрыфы з жыцьця паэткі.
Калі нейкую зьяву немагчыма растлумачыць, кажуць, што адбыўся цуд. 10 красавіка 1983 году, у дзень пахаваньня Ларысы Геніюш, ён адбыўся ў нясхільнай да цудаў Зэльве. Я апытаў дзясяткі відавочцаў, і ніхто мне ня змог уцямна растлумачыць, як тады, пры моцнай яшчэ савецкай уладзе, у савецкім запалоханым і дарэшты кантраляваным мястэчку на вуліцу Савецкую прыйшлі тысячы савецкіх людзей, каб правесьці ў апошні шлях несавецкую грамадзянку. Ніхто ж нікога з хаты ня гнаў, з працы арганізавана не адпускаў. Наадварот, бралі на ўлік тых, хто падпісваў па-беларуску вянкі, хто зьбіраўся прысутнічаць на адпяваньні ў царкве. І ўсё ж людзі прыйшлі. Як на маўклівую маніфэстацыю, перамогшы вонкавы і ўнутраны страх, усім сваім выглядам нібы пацьвярджаючы словы Ларысы Геніюш: “Мы вам ня племя слугаў, мы – народ!”
Ляўрэат Нобэлеўскай прэміі па літаратуры Марыс Мэтэрлінк, які быў яшчэ і выдатным прыродазнаўцам, у сваёй кнізе “Разумныя кветкі” апісаў паводзіны расьлінаў у самых розных умовах існаваньня. Аказваецца, асобная кветка можа памыліцца, зацьвісьці не ў пару і загінуць, можа несвоечасова высеяць у зямлю насеньне, якое не дасьць працягу роду. Але ў цэлым кветкавы род ніколі не памыляецца, ён разумны і ведае, як дзейнічаць у надзвычайных сытуацыях.
Магчыма, падобная сыстэма паводзінаў характэрная і для людзей. Асобна ўзяты жыхар Зэльвы мог не чытаць кніг Ларысы Геніюш і ня ведаць, з кім жыў побач на адной вуліцы. Але настаў момант ісьціны, і ён уліўся ў шматлюднае жалобнае шэсьце, якое ў той дзень і ў той час уяўляла зь сябе менавіта народнае рушаньне, над якім ня мела сілы ўсемагутная тады савецкая ўлада.
Дарэмна прадстаўнікі гэтай улады запалохвалі сьвятара зэльвенскай Сьвята-Троіцкай царквы і настойвалі, каб не было адпяваньня. Айцец Васіль Чыкіда пры паўнюткай царкве адпяваў рабу Божую Ларысу чатыры гадзіны. А ў сваёй пропаведзі назваў Ларысу Геніюш чалавекам "з крыштальна чыстай душой, чые творы будуць жыць вечна".
Дарэмна афіцыйныя распарадчыкі пахаваньня, упаўнаважаныя той жа ўладай, падганялі пад царкву грузавік з апушчанымі бартамі. Труну ад храма да самых могілак людзі несьлі на плячах.
Дарэмна пісьменьнікаў з Горадні і Менску па чарзе выклікалі ў райвыканкам і папярэджвалі, каб "никаких речей" тыя не прамаўлялі. На могілках выступілі Адам Мальдзіс і Ўладзімер Арлоў, які прачытаў верш Сержука Сокалава-Воюша, напісаны на сьмерць паэткі.
Дарэмна ў Зэльву панаехала "службоўцаў у цывільным" з Ваўкавыску і Горадні, якія мусілі кантраляваць сытуацыю. Наўрад ці нехта зь іх здабыў чарговую зорку на пагоны за тое сапраўды народнае пахаваньне.
"Дома сьвечкі даўно пагашаны, / і магілкі пад сьнегам сьпяць. / Дык няўжо і мяне, няшчасную, / пад канвоем будуць хаваць?" – пыталася Ларыса Геніюш у адным з апошніх сваіх вершаў. Спасьцярога паэткі ня спраўдзілася. Хавалі яе пад аховай любові ў атмасфэры шчырага чалавечага смутку.
Калі я гляджу на здымкі з таго пахаваньня, мне міжволі хочацца параўнаць разьвітаньне з Ларысай Геніюш з праводзінамі ў апошні шлях Васіля Быкава. І 10 красавіка 1983 году ў Зэльве, і 25 чэрвеня 2003 году ў Менску, за труной ішоў Народ, дзеля якога гэтыя творцы жылі і пісалі.
Ларыса Геніюш. "Глянь – месяц спыніўся на сіняй мяжы…"
Глянь – месяц спыніўся на сіняй мяжэ,
прашчаецца доўга з зарой-зараніцай.
Паволі зацягваю пояс тужэй,
гарачай рукою бяру рукавіцы.
Сягоньня прыйдзецца спаткацца з пургой,
за вокнамі вецер, ну што ж, мы гатовы.
За вахтаю недзе чакае канвой,
такі, быццам тундра, дзікі і суровы.
Мяне не ацепліць ў смуту гэтых дзён
грашовае полымя ціхае сьвечкі.
Распальвае грудзі інакшы агонь
натхнёнае ласкі – сьвяты і адвечны!
Змагацца – дык шчыра, на поўны уздым.
Памерці – дык горда, за волю і славу.
Калі пакахаць, дык пачуцьцем такім,
каб шэрую землю расплавіць на лаву!
Ў палётах ня чуці граніцаў, ні пут,
натхнёнаю сілай парываў бурлівых
з халоднага неба прыклікаці цуд,
даць шчасьце далёкім пакінутым нівам.
Кахаць – гэта кінуць сябе на алтар,
то – выкаваць веліч ідэяў у чыны,
то – попел падзеяў разьіскрыць ў пажар,
каб немагчымае стала магчымым!
Кахаць – гэта гора мільёнаў адчуць,
самой не заплакаць ад полымя болю.
Кахаць – гэта мэты свае дасягнуць,
ў жыцьці маім знача: Айчыне даць волю!
Ля Горадні сівай ёсьць сонечны кут,
такі сабе жытні, шырокі, звычайны,
начамі пахучы, як бэзавы куст,
і сэрцу майму дарагі да адчаю.
Вясна там іначай на межах цьвіце,
там вецер у полі цясьней абнімае.
Учадзелі думы у гэтым куце
у траўневы вечар, і рады нямае.
Радзілася песьня з курганаў старых,
ўздымаліся крыльлі да ясных узьлётаў.
Там плакалі песьні ня раз да зары
над доляй народнай, цяжкой і гаротнай.
Там сонейка ў поўдзень і месяц ўначы,
і Нёмнавых хваляў чароўная сіла,
бабуся старэнькая, лён прадучы,
паэтку так моцна кахаць навучылі.
Ў пургу, ў непагоду, ў цяжар гэтых дзён,
калі у няволі мне душу калечаць,
распальвае грудзі вялікі агонь
натхнёнае ласкі – сьвяты і адвечны!
прашчаецца доўга з зарой-зараніцай.
Паволі зацягваю пояс тужэй,
гарачай рукою бяру рукавіцы.
Сягоньня прыйдзецца спаткацца з пургой,
за вокнамі вецер, ну што ж, мы гатовы.
За вахтаю недзе чакае канвой,
такі, быццам тундра, дзікі і суровы.
Мяне не ацепліць ў смуту гэтых дзён
грашовае полымя ціхае сьвечкі.
Распальвае грудзі інакшы агонь
натхнёнае ласкі – сьвяты і адвечны!
Змагацца – дык шчыра, на поўны уздым.
Памерці – дык горда, за волю і славу.
Калі пакахаць, дык пачуцьцем такім,
каб шэрую землю расплавіць на лаву!
Ў палётах ня чуці граніцаў, ні пут,
натхнёнаю сілай парываў бурлівых
з халоднага неба прыклікаці цуд,
даць шчасьце далёкім пакінутым нівам.
Кахаць – гэта кінуць сябе на алтар,
то – выкаваць веліч ідэяў у чыны,
то – попел падзеяў разьіскрыць ў пажар,
каб немагчымае стала магчымым!
Кахаць – гэта гора мільёнаў адчуць,
самой не заплакаць ад полымя болю.
Кахаць – гэта мэты свае дасягнуць,
ў жыцьці маім знача: Айчыне даць волю!
Ля Горадні сівай ёсьць сонечны кут,
такі сабе жытні, шырокі, звычайны,
начамі пахучы, як бэзавы куст,
і сэрцу майму дарагі да адчаю.
Вясна там іначай на межах цьвіце,
там вецер у полі цясьней абнімае.
Учадзелі думы у гэтым куце
у траўневы вечар, і рады нямае.
Радзілася песьня з курганаў старых,
ўздымаліся крыльлі да ясных узьлётаў.
Там плакалі песьні ня раз да зары
над доляй народнай, цяжкой і гаротнай.
Там сонейка ў поўдзень і месяц ўначы,
і Нёмнавых хваляў чароўная сіла,
бабуся старэнькая, лён прадучы,
паэтку так моцна кахаць навучылі.
Ў пургу, ў непагоду, ў цяжар гэтых дзён,
калі у няволі мне душу калечаць,
распальвае грудзі вялікі агонь
натхнёнае ласкі – сьвяты і адвечны!