Эпісталярны летапіс Ларысы Геніюш

Ліставаньне — натуральная патрэба чалавечай душы. Меў рацыю паэт, калі пісаў, што і радасьць, і гора ня радуюць і не засмучаюць, калі імі няма з кім падзяліцца. Лісты адплываюць зь бязьлюднай выспы ў закаркаванай бутэльцы. Лісты адпраўляюцца ў вольнае неба з абложанай з усіх бакоў фартэцы пад крылом паштовага голуба. Нават з-пад акупанцкай шыбеніцы пішуцца лісты — у лепшую прышласьць, будучаму народу.

На жаль, эпісталяры беларускіх пісьменьнікаў захаваліся толькі часткова. Усяго два лісты засталося пасьля Алеся Гаруна. Дзевяць лістоў дайшло да нас ад Цёткі. Дзевятнаццаць лістоў — ад Максіма Багдановіча. Дваццаць сем лістоў увайшло ў поўны збор твораў Уладзімера Жылкі. Дзевяноста сем лістоў — выяўлены эпісталяр Максіма Гарэцкага. Купалазнаўцы адшукалі сто сорак лістоў Янкі Купалы — улучна з тэлеграмамі, жартоўнымі экспромтамі і рэкамэндацыямі ў Саюз пісьменьнікаў.

Ларысе Геніюш з захаваньнем эпісталярнай спадчыны пашанцавала як нікому. На момант падрыхтоўкі гэтай перадачы ў эфір у маім кампутары ў адпаведную тэчку лёг геніюшаўскі ліст з парадкавым нумарам 1000, дасланы мне краязнаўцам Міхасём Верацілам з Краснасельскага, што на Ваўкавышчыне. І гэта толькі частка ліставаньня паэткі. Разьведаныя запасы эпісталярных радовішчаў Ларысы Геніюш даюць падставы гаварыць і пра дзьве, і пра тры тысячы яе лістоў.

У гісторыі ўсясьветнай літаратуры я ня ведаю другога такога пісьменьніка, які гэтак жа шчодра выдаткоўваў бы свае душэўныя сілы ў эпісталярным жанры, як тое рабіла Ларыса Геніюш.

Вязьні Гулагу называлі геніюшаўскія вершы глюкозай — яны дапамагалі перажыць доўгія гады змушанага безрадзім’я. Глюкозай беларушчыны, відавочна, былі і лісты Ларысы Геніюш, дасыланыя з Зэльвы суайчыньнікам у Вільню і Маскву, у Нью-Ёрк і Мэльбурн, у Лёндан і Прагу, у Чыкага і Ўроцлаў, у Рым і Львоў.

Чытаеш, напрыклад, перапіску Ларысы Геніюш і Зоські Верас і толькі дзіву даешся: як гэтыя дзьве бабулі падтрымлівалі на духу, кажучы па-царкоўнаму, духоўна акармлялі дзясяткі і сотні людзей, якія да іх зьвярталіся!

У лістах з Зэльвы — цікавасьць да ўсяго, што адбывалася ў Беларусі і сьвеце. Можна сказаць, што Ларыса Геніюш стварала эпісталярны летапіс свае эпохі. Паэтка без аглядкі на лішнія вочы дзеліцца са сваімі карэспандэнтамі думкамі і пачуцьцямі, патрабуючы наўзамен навінаў і навінаў. Шчодрасьці яе душы хапала на ўсіх. Вось яна абмяркоўвае з Адамам Мальдзісам магчымасьць пераносу праху Максіма Багдановіча зь Ялты на радзіму, «бліжэй да сэрца народу». Вось дзеліцца зь Ірынай Крэнь трывогай за лёс Белавескай пушчы, якую пачалі пілаваць і карчаваць за Поразавам. Вось шле рэцэпты схварэламу, але непакананаму духоўна Алесю Белакозу. Вось абмяркоўвае з Васілём Быкавым яго новую аповесьць «Альпійская баляда», а Ўладзімеру Караткевічу падказвае сюжэт апавяданьня «Сіняя-сіняя»…

Пасьля сьмерці мужа ў 1979 годзе паэтцы прызначылі мізэрную пэнсію. Мясцовым уладам было дадзена заданьне кантраляваць кожны яе крок. Пасылкі зь лекамі не даходзілі. Сына ў Беластоку спрабавалі завэрбаваць польскія органы бясьпекі, якія на той час былі філіяй Лубянкі. Некалькі разоў на падаваныя заявы аб рэабілітацыі прыходзіў адзін адказ: «Осуждены правильно». Разам з адзінотай у старэнькую хату пачаў наведвацца адчай.

І Ларыса Геніюш піша ліст на імя тагачаснага першага сакратара ЦК КПБ Пятра Машэрава: «Я дажываю век суджанага Вамі, змучанага турмамі, лягерамі і вечным прасьледаваньнем зэльвенскіх уладаў чалавека… У імя людзкасьці прашу — дапамажыце мне выехаць з СССР хоць да папуасаў…»

Адказ з ЦК КПБ прыйшоў, але быў адрасаваны ня Геніюш, а Ценіюш. Магчыма, прозьвішча паэткі напісалі з памылкай невыпадкова, каб яшчэ раз нагадаць: вы толькі часовы цень на зямлі, вы нават не грамадзянка гэтай краіны…

Зразумела, што ні да папуасаў, ні да эскімосаў Ларысе Геніюш выехаць не далі. Найдалей, дзе ёй давялося пабываць пасьля вызваленьня, — у Беластоку і Вільні.

Зборнік лістоў Ларысы Геніюш «Каб вы ведалі», які пабачыў сьвет у выдавецтве «Лімарыюс», стаў паводле вэрсіі газэты «Наша ніва» найлепшай кнігай 2005 году.