Эфір 27 ліпеня
Упершыню ў гэтыя мясьціны я прыехаў чвэрць веку таму — каб напісаць пра легендарных цяпер заснавальнікаў ды адраджальнікаў першага ў савецкай Беларусі лялечнага тэатра "Батлейка" Жэню Ліс ды Алеся Лася. Памятаю апантанае захапленьне журналіста-пачаткоўца сваімі героямі — іх гарэньнем, энэргетыкай, якія напоўніцу перадаваліся акторам, звычайным тады калгасьнікам. Ды яшчэ боль за творцаў, зацкаваных уладамі. Апошнія ня толькі ім усяляк перашкаджалі, але нават не выплочвалі гаротных заробкаў у 90 савецкіх рублёў. Жэня колькі год таму заўчасна памерла. У Алеся на Валожыншчыне, дзе цяпер жыве, пабываў. Але паколькі хапала шмат іншых размоў, пра "Батлейку" ўзгадалі ўскосна. Таму напярэдадні вандроўкі патэлефанаваў яму ў засьценак Барок і запытаўся — чаму тады пэрспэктыўныя выпускнікі Акадэміі мастацтваў кінулі менскае жытло ды зьехалі ў "цьмутараканскія" Зарудзічы?
Лось: "Гэта радзіма першай жонкі Яўгеніі — там яе бацькі, дзяды. Была хата Яўгеніі Ліс, дзе жылі яе дзяды — я адбудаваў яе. Упершыню мы аднавілі некалькі вэрсій у савецкай Беларусі — гэта быў пачатак 82-га. У Смаргоні плянаваўся рабіцца музэй батлейкі. Пасьля заканчэньня Акадэміі нас падштурхнула ехаць дапамагаць музэю і займацца рэканструкцыяй батлейкі. Паставілі батлейку пра цара Ірада…"
Карэспандэнт: "Акторы былі не звышлюдзі прыроджаныя?"
Лось: "Не: электрыкі, гандляры з крамы, настаўнікі — 11 чалавек. У кожнага чалавека ёсьць дар да крэатыўнага, творчага мысьленьня — проста ён траціцца ў нашым соцыюме, у сям'і, пры выхаваньні. Перадусім павінен быць лідэр, які б гэта прамаўляў, гуртаваў і каб была добрая ідэя, вакол якой можна было б рабіць справу. Батлейка — гэта ня толькі тэатар лялек, гэта сяброўства, музыка, дудкі, скрыпкі, цымбалы, экспэдыцыі з фондам аўдыё-відэазапісаў, сынтэз мастацтваў. Пабыць акторамі, пагуляць, пакрыўляцца — выезды былі цікавыя, канцэрты. Самы знакавы — у Вілендзе, на міжнародным фэсьце тэатраў "ляльковых" — мы атрымалі там першае месца сярод аднаактавых п'есаў. Улады былі зьдзіўлены, што гэта нейкая "Батлейка" зь вёскі Зарудзічы…"
Карэспандэнт: "Чаму вас душыла мясцовае кіраўніцтва?"
Лось: "Яно нас не разумела, мы ніколі не былі сваімі. Заўжды былі настроеныя на нейкія ініцыятывы — зразумела, чалавеку лепш ціха даседзець да пэнсіі альбо да павышэньня. Нас не пусьцілі на міжнародны фэст у Маскву, таму што была рэлігійная тэма. Я паехаў да сакратара ЦК КПБ Антановіча — як жа так? Ён сказаў — "у вас зашмат анёлаў, што вы хочаце ў кампэнсацыю?" Я сказаў — "аўтобус". "Добра, дадзім вам аўтобус…"
У Зарудзічах непадалёк ад тагачаснай хаты Жэні ды Алеся за маімі пошукамі з-пад хаты са спадарожнікавай "талеркай" пільна назіралі пажылы мужчына зь дзіцём ды козачкай. Знаёмлюся са спадаром Сяргеем Лісам. Беспрацоўным, бо яшчэ нядаўна быў інвалідам працы. Спадар Сяргей прыемна ўражвае запытам, ці можна са мной гаварыць па-беларуску. Ківаю на дах: маўляў, што глядзім?
Ліс: "Талерка другі год — "Белсат" бярэцца. І дзіцёнак пра яго ведае — Ваня на Купалу нарадзіўся…"
Спадар Сяргей "батлеечнікаў" памятае. Па "наводцы" суразмоўцы знаходжу адну з асноўных "акторак" " Батлейкі" — спадарыню Тацьцяну Кужаль, цяпер пэнсіянэрку. Разам узгадваем іх "сцэну" тых часоў, на якой ставіўся "Цар Ірад" — скрынку ў выглядзе хаткі, зь дзьверцамі замест вакон. Вопраткі для лялек, самімі пашытыя з рознакаляровай тканіны, іхнія валасы, бровы, вусы з пакульля. На задніку — намаляваныя абразы, крыжы, калядныя зоркі. Дасьціпныя, перасыпаныя гумарам, песьнямі ды скокамі сцэнкі… Спадарыня Тацьцяна ўзгадвае:
Тацьцяна: "Жэня — мая пляменьніца, мы зь ёй расьлі. Я ў краме працавала, а Кужаль — будаўнік. У Жэні тэмпэрамэнт быў яшчэ той. Прыйду з працы замучаная — Жэнька, Танька! Паедзем па вёсках? Паедзем!"
Карэспандэнт: "Грала каго?"
Тацьцяна: "П'яніцу! (сьмяецца і сьпявае ) "Ой, засьвіць-засьвіць месячэнька, тай не ў апошні раз! Ты прыгалуб мяне місенька…" А другі — "каго прыгалублю — п'яніцу?!" (Сьмяецца.) Майстэрню тут зрабілі, хоць не было матэрыялаў — гнаілі! Што самі рабілі, тое наша. Адваявалі аўтобус, тады езьдзілі ўжо па ўсіх вёсках…"
Карэспандэнт: "Таня, гэта шчасьлівы пэрыяд быў у тваім жыцьці?"
Тацьцяна: "Так! Энэргія, аддача, весялосьць, палёт быў! А цяпер нейкая глухамань. А ў моладзі? У нас захавалася Батлейка, а што гэты кампутар з гульнямі?"
Ідзем яшчэ да адной "батлеечнай зоркі" — спадарыні Вольгі Казлоўскай. Цяпер яна выкладае пляценьне з саломкі ў смаргонскім Доме творчасьці для дзяцей і моладзі. Падышла да нас — мажная, сарамлівая — проста ад градак.
Казлоўская: "Ой, многа каго грала — гусем "гагакала". "Я хрухрушка, маё ложа — сваё брушка. Хру-хру-хру, хру-хру-хру! (Сьмяецца.) Трымаю карову, цялушку, сьвіней, гусей, курэй — усіх, каго грала!" (Сьмех.)
Карэспандэнт: "А сёньня "Батлейка" магла б адрадзіцца?"
Казлоўская: "Канечне, дзецям падабаецца гуляць у лялькі, яны больш разьняволеныя. Хто гуляе, прыбірае комплексы. У Доме творчасьці ёсьць, але тое, што Жэня і Алесь рабілі — неба і зямля! Няма самародкаў…"
Тое, што ў суразмоўцаў, ужо ў Менску запытаў і ў Алеся Лася:
Карэспандэнт: "Што для цябе зараз значаць тыя гады і "Батлейка"?"
Лось: "Тое, што было шмат экспэдыцый, займаўся, цымбаламі, скрыпкай, рабіў ліры, жылі на зямлі, сям'ёй. Гэта была барацьба за капейкі, грашы ў цяжкіх умовах бытавых. Дзякуючы нам у Беларусі аднавілася слова "батлейка" — адкрыўся бар, купалаўскі тэатар напісаў "Батлейку" ў 89-м, зьявілася ў музэях. Я зрабіў першыя дуды, даказаў, што пад іх танчылі. І вось цяпер у нас ёсьць клюб дудароў, фэсты. Напэўна, усё не дарма…"
Са смаргонскім праваабаронцам Алесем Дзергачовым, зь якім прыехалі разам, крочым за кілямэтар ад вёскі на жывёлагадоўчую фэрму. Па шляху заўважаю букалічную карцінку — пасярод буйнога палетка бабулька ў сьпёку доіць карміліцу-рагулю. 79-гадовая цётка Вера гутарыць, не перапыняючы даеньня. Аказваецца, яна яшчэ й рэкардсмэнка — з 20 прыватных кароў, што засталіся ў Зарудзічах, толькі ейная дае аж 20 літраў у дзень!
Вера: "Тры сыны прыяжджаюць забіраць, і прадаю, хто просіць — за 3 літры па 4 тысячы. Масла б'ю, сыры, тварог раблю, сьмятану. Па нашай вуліцы ў мяне адной карова — а мне ўжо 79 год. Сама хварэю, але калі ў бальніцу, дык ужо разам з каровай. (Сьмяецца.) Дзеці, праўнучкі прыедуць — бабуля, дай масьліца. А пэнсіі маю 550 — на сылікатным адрабіла. Сыны прыяжджаюць касіць, яшчэ трох сьвіней і во конь. Трактар яшчэ стаіць. Як бабулі ня стане, нічога ня стане…"
Карэспандэнт: "Вы гераіня! То здароўя, мацуйцеся!"
Але вось і зарудзічанская фэрма на дзьве сотні кароў ды каля двух дзясяткаў працоўных. Некалькі год таму рашэньнем зьверху яна зьмяніла падпарадкаваньне разваленаму СВК на ААА "Смаргоньлён". Спрабуем зразумець, ці перамагла прыватная ўласнасьць калектыўную. Найперш добра заўважная чысьціня, у якой, дарэчы, і прыгожыя чорна-пярэстыя цёлачкі ў асобных стойлах з падрэзанымі вушкамі. А вось на ровары пад'яжджае і гаспадыня — загадчыца фэрмы, спадарыня Зінаіда Емяльянава. Кажа, што ўсьміхацца стала толькі апошнім часам:
Емяльянава: "Цёлачак адбіраем ад лепшых кароў, нумаруем, каб надоі большыя. У сярэднім 16 літраў на карову — 4 даяркі, зарабляюць мільён з капейкамі. Праца самая прэстыжная ў Зарудзічах — абы-каго не бярэм. Але цяжкая — прыходзім на палову пятае, на гадзіну дойка і ўвечары да 24. На даярку 50 кароў…"
Карэспандэнт: "Дык за сваёй гаспадаркай не ўсачыць?"
Емяльянава: "Не, у мяне ў хаце 2 кароўкі, сьвінкі маю. П'янства было. Зьмяніўся дырэктар Крукоўскі, і стала ўсё інакш. Да яго 200 заробак быў. Платы паставілі, дах перакрылі. Ён як да свайго — гаспадар! У нас тут гною шмат было і побач стог з саломай. Тэхніку прыслаў — дык туды везьлі гной, а назад салому. Заробкі па паўгода не атрымлівалі, нагавіц не было за што купіць — прыбраныя людзі ходзяць, крэдыты бяруць, хату адна жанчына купіла…"
На зваротным шляху сустракаем 68-гадовую, яўна нападпітку, Ганну Чабацюль. Кажа, што ў сваім малацэ ўжо ня мае патрэбы.
Чабацюль: "А нічога не трымаю і не хачу — пасу 20 кароў прыватных. На дзень наймаюць за пад'есьці і бутэльку віна. 25 год на кароўніку рабіла — пэнсія 400. Не грашу на Лукашэнку, пакуль так будзе з намі…"
Размова са старэйшынам — 73-гадовым спадаром Яўгенам Савоськам — адбываецца ў атачэньні вяскоўцаў.
Савоська: "Чаму вёска пусьцее? Ніхто на яе ўвагі не зьвяртаў. Асфальту не было, каб ня гэты Чарнобыль. Ляснулася сюды хмара, нямнога раней за гэта плацілі. Цяпер большасьць адмаўляецца ад зямлі. Ёсьць участкі пры хаце, якія людзі не апрацоўваюць — а на што мне, калі 500 тысяч пэнсіі! Але ж як зямля будзе пуставаць? Некалі за яе галаву клалі! А пачалі плаціць — прывучылі народ піць. Не на культуру людзей накіравалі. Сем'яў маладых мо 10, пяць пераехала ў аграгарадок…"
На другой ускраіне Зарудзічаў — філіял прыватнага дрэваапрацоўчага прадпрыемства "Эліс". Спыняю двух маладзёнаў на роварах, якія з аголенымі торсамі едуць з боку прахадной. Гэта 20-гадовыя будаўнікі Руслан Шыць ды Аляксей Леановіч.
Хлопцы: "Раней збыт быў нармальны — на Ўкраіну, у Расею, а цяпер, як крызіс, — не. У месяц 800—900 — да крызы паўтара мільёна выходзіла. Мо нармальна будзе. Адны дзьверы 100 даляраў каштуюць — робіш за гадзіну…"
Карэспандэнт: "Так што Зарудзічы вашай малой радзімай застануцца?"
Хлопцы: "Так… так…"
Увогуле так званых дзьвярных палоцен зарудзічанскі "Эліс" вырабляе да 2000 у месяц. Гэта ўжо інфармуе, пад'ехаўшы, дырэктар — спадар Алег Ліс. Здалёк ён убачыў, як я размаўляю з хлапцамі, і тут жа камэнтуе:
Ліс: "У нас працуе 100 чалавек, зь іх з Зарудзіч — 12. Калі б у Смаргоні — зьезьдзі ў горад, купі абед. А тут усё на месцы — для сямейнага бюджэту добра. Вельмі добра, што мы ў сельскай мясцовасьці — ня плацім падатак на прыбытак. Ня трэба зьяжджаць у тую Маскву — хай бы тут працавалі!"
Карэспандэнт: "Ну а як жа, спадар Ліс, з эканамічным крызісам?"
Ліс: "Менш сталі працаваць на 50%. Украіна тое самае стала выпускаць, нашы хлопцы некаторыя туды паехалі — здаровая канкурэнцыя. Цяпер выходзім на рынак Азэрбайджану, Казахстану — там жа няма лесу…"
У часе нашага прыезду ў Зарудзічах дзьве з паловай сотні насельнікаў хавалі аднавяскоўца. 30-гадовага мужчыну прывезьлі забітым з суседняй краіны, куды вымушаны быў паехаць на будоўлю гастарбайтэрам. Праваабаронца Алесь Дзергачоў падсумоўвае нашу вандроўку:
Дзергачоў: "Пакуль ты гаварыў з Алегам Лісам, я падышоў да дошкі абвестак прадпрыемства. Я ўбачыў ліст Смаргонскага райвыканкаму, у якім прапануецца "Элісу" палітдні праводзіць — у прыватным прадпрыемстве! Бачна, як уладная рука лезе ў прыватны сэктар зь недарэчнымі прапановамі. Убачылі пахаваньне хлопца, які паехаў у Расею і загінуў пры абставінах, пра якія не даведаемся. Але паехаў гэты чалавек туды не ад добрага жыцьця. Улады кажуць, што няма беспрацоўя — вось яны едуць у Расею і там гінуць! Тым ня менш бачна, што прыватнае прадпрыемства жыве і шукае шляхі пашырэньня. Вёска Зарудзічы мае будучыню, калі ёсьць прыватная ініцыятыва…"
Упершыню ў гэтыя мясьціны я прыехаў чвэрць веку таму — каб напісаць пра легендарных цяпер заснавальнікаў ды адраджальнікаў першага ў савецкай Беларусі лялечнага тэатра "Батлейка" Жэню Ліс ды Алеся Лася. Памятаю апантанае захапленьне журналіста-пачаткоўца сваімі героямі — іх гарэньнем, энэргетыкай, якія напоўніцу перадаваліся акторам, звычайным тады калгасьнікам. Ды яшчэ боль за творцаў, зацкаваных уладамі. Апошнія ня толькі ім усяляк перашкаджалі, але нават не выплочвалі гаротных заробкаў у 90 савецкіх рублёў. Жэня колькі год таму заўчасна памерла. У Алеся на Валожыншчыне, дзе цяпер жыве, пабываў. Але паколькі хапала шмат іншых размоў, пра "Батлейку" ўзгадалі ўскосна. Таму напярэдадні вандроўкі патэлефанаваў яму ў засьценак Барок і запытаўся — чаму тады пэрспэктыўныя выпускнікі Акадэміі мастацтваў кінулі менскае жытло ды зьехалі ў "цьмутараканскія" Зарудзічы?
Лось: "Гэта радзіма першай жонкі Яўгеніі — там яе бацькі, дзяды. Была хата Яўгеніі Ліс, дзе жылі яе дзяды — я адбудаваў яе. Упершыню мы аднавілі некалькі вэрсій у савецкай Беларусі — гэта быў пачатак 82-га. У Смаргоні плянаваўся рабіцца музэй батлейкі. Пасьля заканчэньня Акадэміі нас падштурхнула ехаць дапамагаць музэю і займацца рэканструкцыяй батлейкі. Паставілі батлейку пра цара Ірада…"
Карэспандэнт: "Акторы былі не звышлюдзі прыроджаныя?"
Лось: "Не: электрыкі, гандляры з крамы, настаўнікі — 11 чалавек. У кожнага чалавека ёсьць дар да крэатыўнага, творчага мысьленьня — проста ён траціцца ў нашым соцыюме, у сям'і, пры выхаваньні. Перадусім павінен быць лідэр, які б гэта прамаўляў, гуртаваў і каб была добрая ідэя, вакол якой можна было б рабіць справу. Батлейка — гэта ня толькі тэатар лялек, гэта сяброўства, музыка, дудкі, скрыпкі, цымбалы, экспэдыцыі з фондам аўдыё-відэазапісаў, сынтэз мастацтваў. Пабыць акторамі, пагуляць, пакрыўляцца — выезды былі цікавыя, канцэрты. Самы знакавы — у Вілендзе, на міжнародным фэсьце тэатраў "ляльковых" — мы атрымалі там першае месца сярод аднаактавых п'есаў. Улады былі зьдзіўлены, што гэта нейкая "Батлейка" зь вёскі Зарудзічы…"
Карэспандэнт: "Чаму вас душыла мясцовае кіраўніцтва?"
Лось: "Яно нас не разумела, мы ніколі не былі сваімі. Заўжды былі настроеныя на нейкія ініцыятывы — зразумела, чалавеку лепш ціха даседзець да пэнсіі альбо да павышэньня. Нас не пусьцілі на міжнародны фэст у Маскву, таму што была рэлігійная тэма. Я паехаў да сакратара ЦК КПБ Антановіча — як жа так? Ён сказаў — "у вас зашмат анёлаў, што вы хочаце ў кампэнсацыю?" Я сказаў — "аўтобус". "Добра, дадзім вам аўтобус…"
У Зарудзічах непадалёк ад тагачаснай хаты Жэні ды Алеся за маімі пошукамі з-пад хаты са спадарожнікавай "талеркай" пільна назіралі пажылы мужчына зь дзіцём ды козачкай. Знаёмлюся са спадаром Сяргеем Лісам. Беспрацоўным, бо яшчэ нядаўна быў інвалідам працы. Спадар Сяргей прыемна ўражвае запытам, ці можна са мной гаварыць па-беларуску. Ківаю на дах: маўляў, што глядзім?
Ліс: "Талерка другі год — "Белсат" бярэцца. І дзіцёнак пра яго ведае — Ваня на Купалу нарадзіўся…"
Спадар Сяргей "батлеечнікаў" памятае. Па "наводцы" суразмоўцы знаходжу адну з асноўных "акторак" " Батлейкі" — спадарыню Тацьцяну Кужаль, цяпер пэнсіянэрку. Разам узгадваем іх "сцэну" тых часоў, на якой ставіўся "Цар Ірад" — скрынку ў выглядзе хаткі, зь дзьверцамі замест вакон. Вопраткі для лялек, самімі пашытыя з рознакаляровай тканіны, іхнія валасы, бровы, вусы з пакульля. На задніку — намаляваныя абразы, крыжы, калядныя зоркі. Дасьціпныя, перасыпаныя гумарам, песьнямі ды скокамі сцэнкі… Спадарыня Тацьцяна ўзгадвае:
Тацьцяна: "Жэня — мая пляменьніца, мы зь ёй расьлі. Я ў краме працавала, а Кужаль — будаўнік. У Жэні тэмпэрамэнт быў яшчэ той. Прыйду з працы замучаная — Жэнька, Танька! Паедзем па вёсках? Паедзем!"
Карэспандэнт: "Грала каго?"
Тацьцяна: "П'яніцу! (сьмяецца і сьпявае ) "Ой, засьвіць-засьвіць месячэнька, тай не ў апошні раз! Ты прыгалуб мяне місенька…" А другі — "каго прыгалублю — п'яніцу?!" (Сьмяецца.) Майстэрню тут зрабілі, хоць не было матэрыялаў — гнаілі! Што самі рабілі, тое наша. Адваявалі аўтобус, тады езьдзілі ўжо па ўсіх вёсках…"
Карэспандэнт: "Таня, гэта шчасьлівы пэрыяд быў у тваім жыцьці?"
Тацьцяна: "Так! Энэргія, аддача, весялосьць, палёт быў! А цяпер нейкая глухамань. А ў моладзі? У нас захавалася Батлейка, а што гэты кампутар з гульнямі?"
Ідзем яшчэ да адной "батлеечнай зоркі" — спадарыні Вольгі Казлоўскай. Цяпер яна выкладае пляценьне з саломкі ў смаргонскім Доме творчасьці для дзяцей і моладзі. Падышла да нас — мажная, сарамлівая — проста ад градак.
Казлоўская: "Ой, многа каго грала — гусем "гагакала". "Я хрухрушка, маё ложа — сваё брушка. Хру-хру-хру, хру-хру-хру! (Сьмяецца.) Трымаю карову, цялушку, сьвіней, гусей, курэй — усіх, каго грала!" (Сьмех.)
Карэспандэнт: "А сёньня "Батлейка" магла б адрадзіцца?"
Казлоўская: "Канечне, дзецям падабаецца гуляць у лялькі, яны больш разьняволеныя. Хто гуляе, прыбірае комплексы. У Доме творчасьці ёсьць, але тое, што Жэня і Алесь рабілі — неба і зямля! Няма самародкаў…"
Тое, што ў суразмоўцаў, ужо ў Менску запытаў і ў Алеся Лася:
Карэспандэнт: "Што для цябе зараз значаць тыя гады і "Батлейка"?"
Лось: "Тое, што было шмат экспэдыцый, займаўся, цымбаламі, скрыпкай, рабіў ліры, жылі на зямлі, сям'ёй. Гэта была барацьба за капейкі, грашы ў цяжкіх умовах бытавых. Дзякуючы нам у Беларусі аднавілася слова "батлейка" — адкрыўся бар, купалаўскі тэатар напісаў "Батлейку" ў 89-м, зьявілася ў музэях. Я зрабіў першыя дуды, даказаў, што пад іх танчылі. І вось цяпер у нас ёсьць клюб дудароў, фэсты. Напэўна, усё не дарма…"
Са смаргонскім праваабаронцам Алесем Дзергачовым, зь якім прыехалі разам, крочым за кілямэтар ад вёскі на жывёлагадоўчую фэрму. Па шляху заўважаю букалічную карцінку — пасярод буйнога палетка бабулька ў сьпёку доіць карміліцу-рагулю. 79-гадовая цётка Вера гутарыць, не перапыняючы даеньня. Аказваецца, яна яшчэ й рэкардсмэнка — з 20 прыватных кароў, што засталіся ў Зарудзічах, толькі ейная дае аж 20 літраў у дзень!
Вера: "Тры сыны прыяжджаюць забіраць, і прадаю, хто просіць — за 3 літры па 4 тысячы. Масла б'ю, сыры, тварог раблю, сьмятану. Па нашай вуліцы ў мяне адной карова — а мне ўжо 79 год. Сама хварэю, але калі ў бальніцу, дык ужо разам з каровай. (Сьмяецца.) Дзеці, праўнучкі прыедуць — бабуля, дай масьліца. А пэнсіі маю 550 — на сылікатным адрабіла. Сыны прыяжджаюць касіць, яшчэ трох сьвіней і во конь. Трактар яшчэ стаіць. Як бабулі ня стане, нічога ня стане…"
Карэспандэнт: "Вы гераіня! То здароўя, мацуйцеся!"
Але вось і зарудзічанская фэрма на дзьве сотні кароў ды каля двух дзясяткаў працоўных. Некалькі год таму рашэньнем зьверху яна зьмяніла падпарадкаваньне разваленаму СВК на ААА "Смаргоньлён". Спрабуем зразумець, ці перамагла прыватная ўласнасьць калектыўную. Найперш добра заўважная чысьціня, у якой, дарэчы, і прыгожыя чорна-пярэстыя цёлачкі ў асобных стойлах з падрэзанымі вушкамі. А вось на ровары пад'яжджае і гаспадыня — загадчыца фэрмы, спадарыня Зінаіда Емяльянава. Кажа, што ўсьміхацца стала толькі апошнім часам:
Емяльянава: "Цёлачак адбіраем ад лепшых кароў, нумаруем, каб надоі большыя. У сярэднім 16 літраў на карову — 4 даяркі, зарабляюць мільён з капейкамі. Праца самая прэстыжная ў Зарудзічах — абы-каго не бярэм. Але цяжкая — прыходзім на палову пятае, на гадзіну дойка і ўвечары да 24. На даярку 50 кароў…"
Карэспандэнт: "Дык за сваёй гаспадаркай не ўсачыць?"
Емяльянава: "Не, у мяне ў хаце 2 кароўкі, сьвінкі маю. П'янства было. Зьмяніўся дырэктар Крукоўскі, і стала ўсё інакш. Да яго 200 заробак быў. Платы паставілі, дах перакрылі. Ён як да свайго — гаспадар! У нас тут гною шмат было і побач стог з саломай. Тэхніку прыслаў — дык туды везьлі гной, а назад салому. Заробкі па паўгода не атрымлівалі, нагавіц не было за што купіць — прыбраныя людзі ходзяць, крэдыты бяруць, хату адна жанчына купіла…"
На зваротным шляху сустракаем 68-гадовую, яўна нападпітку, Ганну Чабацюль. Кажа, што ў сваім малацэ ўжо ня мае патрэбы.
Чабацюль: "А нічога не трымаю і не хачу — пасу 20 кароў прыватных. На дзень наймаюць за пад'есьці і бутэльку віна. 25 год на кароўніку рабіла — пэнсія 400. Не грашу на Лукашэнку, пакуль так будзе з намі…"
Размова са старэйшынам — 73-гадовым спадаром Яўгенам Савоськам — адбываецца ў атачэньні вяскоўцаў.
Савоська: "Чаму вёска пусьцее? Ніхто на яе ўвагі не зьвяртаў. Асфальту не было, каб ня гэты Чарнобыль. Ляснулася сюды хмара, нямнога раней за гэта плацілі. Цяпер большасьць адмаўляецца ад зямлі. Ёсьць участкі пры хаце, якія людзі не апрацоўваюць — а на што мне, калі 500 тысяч пэнсіі! Але ж як зямля будзе пуставаць? Некалі за яе галаву клалі! А пачалі плаціць — прывучылі народ піць. Не на культуру людзей накіравалі. Сем'яў маладых мо 10, пяць пераехала ў аграгарадок…"
На другой ускраіне Зарудзічаў — філіял прыватнага дрэваапрацоўчага прадпрыемства "Эліс". Спыняю двух маладзёнаў на роварах, якія з аголенымі торсамі едуць з боку прахадной. Гэта 20-гадовыя будаўнікі Руслан Шыць ды Аляксей Леановіч.
Хлопцы: "Раней збыт быў нармальны — на Ўкраіну, у Расею, а цяпер, як крызіс, — не. У месяц 800—900 — да крызы паўтара мільёна выходзіла. Мо нармальна будзе. Адны дзьверы 100 даляраў каштуюць — робіш за гадзіну…"
Карэспандэнт: "Так што Зарудзічы вашай малой радзімай застануцца?"
Хлопцы: "Так… так…"
Увогуле так званых дзьвярных палоцен зарудзічанскі "Эліс" вырабляе да 2000 у месяц. Гэта ўжо інфармуе, пад'ехаўшы, дырэктар — спадар Алег Ліс. Здалёк ён убачыў, як я размаўляю з хлапцамі, і тут жа камэнтуе:
Ліс: "У нас працуе 100 чалавек, зь іх з Зарудзіч — 12. Калі б у Смаргоні — зьезьдзі ў горад, купі абед. А тут усё на месцы — для сямейнага бюджэту добра. Вельмі добра, што мы ў сельскай мясцовасьці — ня плацім падатак на прыбытак. Ня трэба зьяжджаць у тую Маскву — хай бы тут працавалі!"
Карэспандэнт: "Ну а як жа, спадар Ліс, з эканамічным крызісам?"
Ліс: "Менш сталі працаваць на 50%. Украіна тое самае стала выпускаць, нашы хлопцы некаторыя туды паехалі — здаровая канкурэнцыя. Цяпер выходзім на рынак Азэрбайджану, Казахстану — там жа няма лесу…"
У часе нашага прыезду ў Зарудзічах дзьве з паловай сотні насельнікаў хавалі аднавяскоўца. 30-гадовага мужчыну прывезьлі забітым з суседняй краіны, куды вымушаны быў паехаць на будоўлю гастарбайтэрам. Праваабаронца Алесь Дзергачоў падсумоўвае нашу вандроўку:
Дзергачоў: "Пакуль ты гаварыў з Алегам Лісам, я падышоў да дошкі абвестак прадпрыемства. Я ўбачыў ліст Смаргонскага райвыканкаму, у якім прапануецца "Элісу" палітдні праводзіць — у прыватным прадпрыемстве! Бачна, як уладная рука лезе ў прыватны сэктар зь недарэчнымі прапановамі. Убачылі пахаваньне хлопца, які паехаў у Расею і загінуў пры абставінах, пра якія не даведаемся. Але паехаў гэты чалавек туды не ад добрага жыцьця. Улады кажуць, што няма беспрацоўя — вось яны едуць у Расею і там гінуць! Тым ня менш бачна, што прыватнае прадпрыемства жыве і шукае шляхі пашырэньня. Вёска Зарудзічы мае будучыню, калі ёсьць прыватная ініцыятыва…"