Рэдкі аўтамабіліст праедзе праз гэтае паселішча, не спыніўшыся каля апавяшчальнага знаку. Як правіла, на ягоным фоне мужыкі пачынаюць фатаграфавацца, удаючы п’яных і знаходзячы ў сябе немалыя акторскія здольнасьці. Гэта значыць — курчаць фізіяноміі, каб больш дэбільна, і падгінаюць калені, трымаючыся за дарожны знак. А ўся справа ў няправільным націску. Бо вёска называецца не «Буха́лаўка», а «Бу́халаўка».
Насамрэч гэта клясычная вёска ў Пасожжы, абкружаная сасновым борам, празь яе цячэ маляўнічы ручай. Вось толькі закалочаных хатаў — болей, чым жылых. І сям-там ужо зьяўляюцца дачныя катэджы гамельчукоў. Каля адной з хат сядзіць мажная старая, чакаючы аўталаўку. Бабе Тоні 80 гадоў. І ўсё жыцьцё яна пражыла тут.
Тоня: «Пакуль Савецкі Саюз быў, неяк жылі. Людзей многа было. А тады сталі то паміраць, то ўяжджаць. Моладзь уехала ўся. Засталіся толькі старыя ды калекі. І тое іх чалавек дванаццаць на ўсю вёску. Усе папаміралі».
Галоўная палітычная праблема, якую апошнім часам вырашае і ня можа вырашыць баба Тоня, — Сталін. На яе сялянскі розум, як можна абвінавачваць правадыра ў грахах, якія ён не зьдзяйсьняў? Хоць самой «сталіншчыны» яна зьведала напоўніцу.
Тоня: «Сталін. Хоць на яго гавораць — такі-сякі, а я гавару: каб Сталін быў, можа, такога б не было».
Карэспандэнт: «А колькі людзей было расстраляна…»
Тоня: «Ведаеце, што я вам скажу? Майго дзядзю, мамінага роднага брата, расстралялі. Было трое дзяцей. У 33-м годзе галадоўка страшная была. І ён зайшоў да бухгальтара — дай на булку хлеба. Вось зараз іду дамоў, трое дзяцей. Галодныя дзеці». А той кажа: «Ня дам». Ён падняў лічыльнікі, і ўдарыць жа ж ня ўдарыў. У тры гадзіны прыехалі, у «чорны воран» забралі. Па сёньняшні дзень. Гэта Сталін? Адкуль ён ведаў? Маёй сьвякрухі бацьку, што паліў сьвечкі ў царкве, таксама сагналі, і пятнаццацігадовага сына яго сагналі. Невядома дзе. Няўжо гэта Сталін ведаў, па вёсках каго куды зганяць?»
Любоў да Сталіна ў нашых старых, вядома, ідзе не ад мазахізму. А ад сёньняшняга дня, у якім яны не знаходзяць справядлівасьці.
Тоня: «І што вы думаеце? Сорак адзін год стажу, а атрымліваю 350 тысяч. Крыўдна, што якія-небудзь бамжы і тое болей атрымліваюць. Яму трэба падумаць пра такіх вось старых, якія, сапраўды, працавалі. Колькі мы на полі папрацавалі, колькі мяшкоў пацягалі! Дык тыя людзі, якія працавалі на добрай зарплаце, яны і тады добра жылі. А калі зь вёскі ня мог нікуды ўехаць. А працаваў тут, на зямлі… Дык і тады мы капейкай зануждаліся. І цяпер».
Карэспандэнт: «А вось выбары будуць прэзыдэнцкія…»
Тоня: «Ні за кога б я ўжо не галасавала. Нікому ня веру. Ня веру».
Тым часам у вёску ўварваўся фургон аўталаўкі. Да аўтакрамы падышоў вельмі незвычайны чалавек. Невысокі, моцны, аднавокі, як пірат. На выгляд дасі максымум гадоў 60. А насамрэч бухалаўцу Івану даўно за 80. Рэдкі цуд.
Іван: «Раней называлі Навабу́халаўка. А зараз — Буха́лаўка. Ніхто тут не весяліцца. Назва толькі такая, Бухалаўка. Дык уродзе гэта…»
А яшчэ бухалаўскі Дарыян Грэй падзяліўся ўспамінамі пра вайну.
Іван: «Увесь час былі багатыя, былі бедныя. І некаторых кулачылі. Незадаволеныя на ўладу савецкую. Пасьля дадому папрыходзілі, пайшлі ў паліцыю, у старасты. Колькі было праціўнікаў. Гэтым бедным партызанам дасталася. Тады, калі адступалі, паліцаі і добраахвотнікі яшчэ болей змагаліся, чым немцы. Болей шкодныя былі. Немцы ў палон здаюцца. А паліцаі да апошняга патрона не здаваліся. Цяжка было зваяваць уладу гэту. Але зараз пажыць можна».
Карэспандэнт: «Ну вось, прыехала аўталаўка — і што вы купілі?»
Іван: «Булку хлеба, батон і пузырок. Бо да апэтыту трэба ўжываць яшчэ».
Карэспандэнт: «Гарэлка ці віно?»
Іван: «Гарэлка. Я ўжываю для апэтыту трохі».
Карэспандэнт: «Дык вось дзе сакрэт такога квітучага выгляду ў 80 гадоў! Перад абедам… па колькі?»
Іван: «Сто грам».
Тым часам каля вітрыны аўталаўкі ішоў няшпаркі гандаль. Старыя бухалаўкі на вітрынную кілбасу толькі любаваліся.
Кіроўца: «Вам даюць што лепей, а вы просіце што меней».
Старая: «Мне трэба, каб ня тлустае».
Кіроўца: «Баба, калі хочаш, дык трохі можна».
Карэспандэнт: «А гэтыя каўбасы купляеце?»
Старая: «Не, дорага».
Праблемай нумар адзін сёньняшняга дня для старых былі пасеяныя гуркі.
— А чаго не ўзышло, я ж ня знаю. Я палівала.
— І я ж ня знаю, чаго яно не ўзышло. Ні адзін агурок.
— А пара ўжо?
— Узысьці агуркам даўным-даўно пара.
Маленькая, сухенькая старая з кійком праявіла надзвычайную адкрытасьць у размове са мной.
— Во па гэтым баку засталася я адзіная. Я памру, і на гэтым баку ні аднаго чалавека. Толькі дачы.
— Тоня, напішы аб’яву. Каб усе ведалі вакол.
— Я кажу не пра тваю хату, а пра сваю. У маю хату ніхто ня пойдзе. Я нішчая. Я нішчая!
Выкажу, магчыма, блюзьнерскую думку. Пакуль Беларусь цешылася нафтавай рэнтай, сельскія пэнсіянэркі цешыліся больш-менш сытым жыцьцём. Тавары ў аўталаўках не здаваліся лішне дарагімі. А пэнсія здавалася песьняй. Але варта толькі было падзьмуць ветрыку перамен, як былыя калгасьніцы сталі не абы-якімі філёзафамі. І палітычныя прагнозы даюць ня горш за Карбалевіча.
Карэспандэнт: «Дзеці вам дапамагаюць?»
Антаніна: «А чым яны мне дапамогуць? А вы ведаеце, як яны жывуць, якую зарплату атрымліваюць? У іх няма чым дапамагаць. Яны канцы з канцамі ня зводзяць. Як ім цяжка!»
Карэспандэнт: «А што яны думаюць? Можа, нешта мяняць трэба ў краіне, на выбарах?»
Антаніна: «Слухайце, не сьмяшыце мяне. Калі захоча Лукашэнка, няхай ніхто за яго не прагаласуе, ён усё роўна пройдзе. Я ў гэтым упэўненая».
Карэспандэнт: «А чаму?»
Антаніна: «А таму. Дэпутаты гэтыя ўсе на сьвеце, яны ж баяцца супраць яго слова сказаць. Пра гэта людзі гавораць паміж сабой, паміж сабой і толькі. Разумееце? Баяцца. Бо калі што кепскае скажа, дык можа і жыцьця пазбавіцца. Ён думае, што пра гэта ніхто нічога ня ведае? А калі выбары?»
Карэспандэнт: «Зімой».
Антаніна: «Дажыву ці не дажыву, ня ведаю, але вы мае словы ўспомніце. Усё роўна ён застанецца. Хаця людзі супраць яго, большасьць».
Карэспандэнт: «Ну, ён жа не Гасподзь Бог».
Антаніна: «Выходзіць, што Гасподзь Бог. Ён сказаў, што пакуль яго малодшы сын ня вырасьце, да той пары ён будзе прэзыдэнтам. А пасьля малы той стане. Гэта будзе праўда».
Карэспандэнт: «Калі беларусы перастануць баяцца?»
Антаніна: «Ніколі. Ні-ко-лі!»
Яўгенія Даражэнка, якой даўно за 80, нагадвае старую добрую фэю. Яе падворак патанае ў квецені. Сама яна сустракае ўсіх са шчырай усьмешкай і частуе яблыкамі. Спадарыня Яўгенія падаравала мне некалькі эпізодаў часоў акупацыі.
Яўгенія: «Адзін стаяў мужчына, насупраць нас жыў. Немцы пад’ехалі да яго і кажуць: «Вы не паляўнічы выпадкова?» — «Паляўнічы». — «А мы хочам папаляваць, вы скажыце нам, на паляваньне хто ходзіць?» «А мой брат ходзіць». А ў брата дзесяць дзяцей было. І ён дзесяць чалавек назваў. Іх на машыну і павязьлі ў лес. І іх усіх расстралялі. А ён памёр ад разрыву сэрца».
Карэспандэнт: «Ад гэтай гісторыі. Ён, сам таго ня хочучы, здаў усіх, у каго была зброя».
Яўгенія: «Так. Нашы — дурні, цёмныя людзі. А немцы хітрыя. Тут быў дом памешчыцкі. І немцы залезьлі глядзець. А нашы засяклі. І ноччу такое было! Прыехала «Кацюша», і як далі! Мы ў акопе сядзелі. Дваццаць чалавек. І сядзеў з намі дзевяностагадовы дзед зь вялікай іконай. Георгія Пабеданосца. Бамбяць, а ён кажа: «Бярыце падушкі на галовы, і ўсё». І ніводнага чалавека ні параніла, ні забіла. Дзед увесь час на каленках сядзеў і маліўся Богу».
Карэспандэнт: «А ў гэты час «Кацюшы» білі па беларускай вёсцы».
Яўгенія: «Так, яна біла, усё стаўбом стаяла. Але нас не забіла».
Карэспандэнт: «Ня страшна было атрымаць бомбу ад свайго самалёта?»
Яўгенія: «А вы ведаеце што? Самалёты наляцяць нашы, бамбяць. Мы ў клюбе. Пацанкі. Самалёт праляцеў, мы пайшлі танцаваць. Вось такое юнацтва-маладосьць было».
Карэспандэнт: «Хто страшнейшы, немцы ці свае, паліцаі?»
Яўгенія: «А паліцаі неяк нічога не рабілі. Нават танцы былі, і паліцэйскія прыйшлі, хлопцы. І адзін прынёс газэту, калі Сталін выступаў. Калі немцы напісалі, што Маскву ўзялі. А ён «Правду» недзе дастаў. І давай нам вечарам чытаць. І паліцэйскія былі. І ніхто нічога ні слова. І мы даведаліся, што Маскву не ўзялі. І мы рады былі».
Карэспандэнт: «Можна было на танцах пачытаць газэту «Правда»? І ніхто нікуды не данёс?»
Яўгенія: «Ніхто нікуды».
Калі ў акупаванай беларускай вёсцы можна было чытаць «Правду» ў прысутнасьці паліцэйскіх, не баючыся даносу, значыць, ня мае рацыі баба Тоня. Беларусам калісьці баяцца проста надакучыць…