Міхась Скобла: «На праграмцы спэктакля пазначана, што пастаўлены ён да 65-годзьдзя зь дня вызваленьня Беларусі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў. Але адзін зь яго галоўных герояў — Франц — не захопнік, ён пакахаў беларускую дзяўчыну Паліну і, ратуючы яе ад сьмерці, забіў свайго камандзіра. Ці складана было вам, Раман, уваходзіць у вобраз такога немца?»
Раман Падаляка: «Для мяне няважна, што Франц — немец. Я сыходзіў з чалавечых пачуцьцяў. Любы чалавек, апынуўшыся ў экстрэмальнай сытуацыі, мусіць рабіць маральны выбар — забіваць ці не. Франц па сваёй прыродзе забіць іншага чалавека, хай сабе і ворага, ня мог. Таму ён вырашыў выратаваць дзяўчыну. Хоць гэта атрымалася таксама шляхам забойства — забойства свайго суайчыньніка. Ці асэнсавана ён гэта зрабіў, ці ў стане афэкту — гэта ўжо іншае пытаньне.
У спэктаклі мне былі цікавыя найперш агульначалавечыя каштоўнасьці.
Скобла: «Паводле гэтай аповесьці Алеся Адамовіча пастаўлены і мастацкі фільм „Франц плюс Паліна“, які таксама дэманстраваўся ў траўні. Пішучы сцэнар для фільма, Адамовіч пазначыў лейтматыў: „Каханьне вышэй за ўсё“. Але відавочна, што твор гэты шматтэмны. А што вам, Вячаслаў, у спэктаклі „Ня мой“ кінулася ў вока?»
Вячаслаў Ракіцкі: «Ёсьць некалькі аспэктаў, чаму я да гэтага спэктаклю стаўлюся станоўча. Па-першае, я вельмі востра, і сэрцам, і інтэлектам, адчуў, у якой ступені Беларусі, нашай мастацкай культуры, беларускай інтэлектуальнай думцы апошнія дзесяцігодзьдзі не хапала гэтых дзьвюх асобаў — Алеся Адамовіча і Васіля Быкава. Я думаю, што тэатар рабіў вялікую памылку, калі ў сваім рэпэртуары пазбавіўся ад твораў гэтых двух вялікіх творцаў, мысьляроў і гуманістаў. І ў спэктаклі „Ня мой“, безумоўна, загучала высокая гуманістычная ідэя Алеся Адамовіча, зь якой ён і застаецца ў беларускай культуры, літаратуры і нашай памяці. Думаю, што купалаўцы змаглі гэта перадаць. Па-другое, я вельмі крытычна стаўлюся да сучаснага беларускага тэатра, таму што ён безнадзейна застаўся ў 70-х гадох — з гледзішча эстэтыкі. Гэта маё перакананьне. І нават гэты спэктакль таксама зроблены, прычым падкрэсьлена, у эстэтыцы 70-х, пачынаючы ад „Апошняга шанца“ Быкава, які паставіў Валеры Раеўскі, і, асабліва, ад „Радавых“ Дударава. З аднаго боку, можна сказаць, што гэта станоўчы факт, які паказвае, што тэатар застаецца ў сваёй эстэтычнай традыцыі. З другога боку, я бачыў, як гэтая састарэлая эстэтыка замінала акторам, замінала раскрыцьцю сапраўды глыбокага псыхалягізму, закладзенага Адамовічам».
Састарэлая эстэтыка замінала акторам, замінала раскрыцьцю сапраўды глыбокага псыхалягізму, закладзенага Адамовічам.
Скобла: «Дык ці пераадолелі яны гэтую эстэтыку? Што вы можаце сказаць менавіта пра акторскую працу?»
Ракіцкі: «Мне ня вельмі зручна гаварыць у твар актору камплімэнты. Але я мушу сказаць, што Раман Падаляка і яго партнэрка Сьвятлана Анікей сыгралі сапраўдную трагедыю, прычым — насуперак той эстэтыцы. Пастановачная эстэтыка спэктакля літаральна зьнішчала тыя лініі, якія яны вялі, і ўрэшце яны перамагаюць тую састарэлую эстэтыку, мы глядзім на іх і ўжо забываем пра пажарышча, грамыханьні музыкі і г.д. Усё адыходзіць на другі плян, і пасьля гадзіны даволі цяжкага ўваходжаньня ў спэктакль я пачынаю спачуваць акторам, перажываць за іх. Я бачу, што побач са мной плачуць людзі, і сам спрабую свае сьлёзы стрымаць… Адбылося вельмі важнае, пра што ўжо сказаў Раман. Ён сыграў пэрсанажа, які зьдзейсьніў трагічную памылку. Самае страшнае, што можа зьдзейсьніць чалавек — гэта забіць іншага чалавека. Але калі чалавек зьдзяйсьняе гэта з найлепшых пачуцьцяў, эмоцыяў — гэта ўжо трагічная памылка, за якую ён расплачваецца. І гэта прымушае нас спачуваць яму. Раман і Сьвятлана гэта зрабілі, магчыма, ня ўсюды роўна. Мне ў спэктаклі найперш убачылася трагедыя, тым больш што сучасны тэатар яе развучыўся іграць. Шэксьпір, Сафокл, Эўрыпід у Беларусі ня ставяцца. І раптам… Я вычытваў трагедыю і ў Быкава, і ў Адамовіча, у іх прозе. І гэта было перанесена на сцэну. Таму для мяне спэктакль „Ня мой“ пры ўсёй яго старамоднай эстэтыцы каштоўны трагічным мысьленьнем, дзе гледачы перажываюць той хрэстаматыйны катарсіс, які мы вывучалі ва ўнівэрсытэтах».
Скобла: «Спадарыня Натальля, я ведаю, што вы ўжо чацьвёрачы паглядзелі спэктакль „Ня мой“. Ведаю таксама, што вы былі на здымках фільма „Франц плюс Паліна“. Калі параўнаць гэтыя два творы, дзе засталося больш ад Алеся Адамовіча?»
Натальля Адамовіч: «Без сумневу, у спэктаклі, тым больш у кіно, усё па-іншаму, і там, і там — вельмі вялікі адыход ад арыгіналу. У бацькі ў аповесьці „Нямко“ паказана, што ўзаемнае пачуцьцё ў герояў узьнікла празь іх адносіны, размовы, калі яны пазнаюць сьвет адзін аднаго. І ў фільме, і на сцэне давялося ад гэтага адмовіцца. У кіно здымкі, вядома ж, шыкоўныя, хоць здымаў расейскі апэратар. Я настойвала і прасіла, каб фільм здымаўся ў Беларусі, у нашых умовах, у нашых лясах, і ўся здымачная група была беларуская. Так і сталася».
Скобла: «Спэктакль „Ня мой“ ідзе двума акторскімі складамі, што трошкі дзіўна. Скажам, глядач прыходзіць паглядзець на адных актораў, а бачыць на сцэне — другіх. А вам ня крыўдна, Раман, што вашы прыхільнікі прыходзяць „на вас“, а бачаць у спэктаклі Аляксандра Казелу?»
Падаляка: «Мне, вядома ж, ня крыўдна. Увогуле, добра было б зацьвердзіць на ўзроўні нейкага тэатральнага статуту, каб у кожным спэктаклі былі два склады выканаўцаў. Па-першае, у нашай складанай эканамічнай сытуацыі акторам патрэбен час, каб недзе падзарабіць на жыцьцё. Па-другое, калі праходзяць рэпэтыцыі, ты бачыш другі склад, бачыш памылкі і станоўчыя рысы другога актора, то нешта можаш пераняць».
Ракіцкі: «Гэта вельмі спрэчная пазыцыя. Ёсьць актор Раман Падаляка, і ёсьць актор Саша Казела. Вы ж па-рознаму бачыце ролю, і два склады могуць, наадварот, зьбіваць вас з вашага шляху».
Падаляка: «Гэта не зьбівае, няпраўда».
Ракіцкі: «Раман, у вас свой герой, вы іншую плястыку маеце, іншую псыхіку».
Падаляка: «Пытаньне пра два акторскія склады вырашыў рэжысэр, гэта ня ў нашай кампэтэнцыі».
Ракіцкі: «Падобная заганная практыка ідзе яшчэ з савецкіх часоў. Гэта своеасаблівая тэатральная дыктатура. Калі ўжо два склады (вельмі рэдкая практыка ва ўсясьветным тэатры), то павінна пазначацца на афішах, хто і калі іграе».
Скобла: «Спадарства, давайце вернемся да самога твора. Я ізноў прыгадваю фільм „Франц плюс Паліна“, мне там запомнілася маленькая роля, выкананая Міхаілам Пятровым. Яго герой, дзед па мянушцы Бязвухі, некалькі разоў задае Францу адно і тое ж пытаньне: „А ці праўда, што ў Маскве Гітлер са Сталіным сустракаліся?“ Вось гэтая тэма, тэма двух тыранаў, яна ў спэктаклі неяк невыразна гучыць».
Ракіцкі: «Тэатар, у адрозьненьне ад кіно і літаратуры, мае больш замкнёную прастору, тэатральны рэжысэр больш абмежаваны ў часе, у прасторы, ён, як правіла, выдзяляе нейкую адну скразную думку. Для мяне згаданая вамі тэма не такая ўжо і важная. Урэшце, мы можам нешта і дадумаць і даўявіць. Мы можам дадумаць фашысцка-савецкі парад у Берасьці ў 1939 годзе. Сустракаліся ці не сустракаліся… Мне было важней паглядзець на гісторыю трагічнага каханьня ва ўмовах сьвету, які паўстаў супраць людзей, якія хочуць кахаць. У спэктаклі дакладна гучыць думка, што савецкія камуністы і нямецкія фашысты — адно і тое ж. Я гэта хачу падкрэсьліць, як і тое, што вайну пачала не Нямеччына. Вайна пачалася з гульні Сталіна зь немцамі. І ня важна, хто першы пераступіў мяжу. Для Беларусі вайна пачалася 17 верасьня 1939 году і завершылася ў 1952-53 гадах барацьбой савецкай партызанкі. І юны немец Франц, і беларуская Паліна аказаліся ў гэтых абцугах , у гэтым жаху, які два тыраны прынесьлі на беларускую зямлю. І ад гэтага людзі пачынаюць плакаць на спэктаклі».
Скобла: «Падчас спэктаклю я сядзеў у бакавой ложы, амаль ля самай сцэны, і бачыў сьлёзы на твары старога Кучэры — героя Генадзя Аўсянікава. Паблісквалі сьлёзы і на вачах у гледачоў. Сёньня прымусіць гледача ў тэатры плакаць амаль немагчыма — не ў сэнтымэнтальны час мы жывем. А тут — плачуць. Што гледача так уражвае, спадарыня Натальля?»
Калісьці Адамовіч мне сказаў: „Каб Сталін пажыў даўжэй, то прыйшоў бы час і майму пакаленьню ісьці ў Гулаг“.
Адамовіч: «Гледача ўражвае ўсё — і акторы, і музыка, і дэкарацыі. Гэта ня толькі мая думка. „Ня мой“ паглядзелі амаль усе мае сваякі і знаёмыя, я зь імі пасьля размаўляла. Дзьве гадзіны людзі сядзяць, і ніхто з залі не выходзіць, і сьлёзы я таксама бачыла. Але я хачу вярнуцца да вашага папярэдняга пытаньня. Адамовічу было вельмі важна паказаць, што людзі апынуліся паміж двух фюрэраў. У яго нават ёсьць такая фраза: „Добра перажыць фюрэра“. Калісьці Адамовіч мне сказаў: „Каб Сталін пажыў даўжэй, то прыйшоў бы час і майму пакаленьню ісьці ў Гулаг“. Спэктакль заканчваецца арыштам старога Кучэры. А ў аповесьці фінал іншы. Пасьля арышту бацькі Франц і Паліна разумеюць, што ім у Беларусі таксама заставацца немагчыма. У аповесьці ёсьць сцэна, дзе яны зьяжджаюць зь Беларусі, разумеюць, што другі фюрэр іх таксама знойдзе. І Адамовіч думаў, куды іх схаваць ад НКВД? Ён іх і на Сахалін, і ў Сыбір хацеў адправіць… І толькі ў 50-я гады Франц адкрываецца людзям, выходзіць са сваёй ролі нямка».
Скобла: «Адна сцэна ў спэктаклі падалася мне ненатуральнай — калі маёр НКВД (Мікалай Кірычэнка) прыяжджае арыштоўваць Кучэру і — размаўляе па-беларуску. У той час, як немцы гавораць па-нямецку ці на трасянцы. У вас, Раман, дарэчы, гэта выдатна атрымліваецца. А як увогуле вырашалася праблема з мовамі ў гэтым поліфанічным спэктаклі?»
Падаляка: «Вельмі няпроста. Спачатку была ідэя, каб немцы паміж сабой гаварылі па-беларуску, а з беларусамі — па-нямецку. Была таксама ідэя, каб немцы размаўлялі толькі па-нямецку, але за кадрам ішоў пераклад, запісаны самімі ж акторамі. Але ў час рэпэтыцый мы зразумелі, што даваць пераклад ня варта. Таму спыніліся на першай ідэі. Такая моўная мяшанка атрымалася. Моўная праблема паўстала і пры выбары назвы для спэктакля — „Ня мой“. Яе матывацыя палягае ў тым, што Франц у канцы гаворыць па-расейску: „я не мой“, і сам разьдзяляе гэтыя два словы — „не мой“, гэта значыць, нічый. Але, на мой погляд, „Нямко“ па-беларуску гучала б лепш, бліжэй да сытуацыі ўвогуле».
Скобла: «А самі вы якую замежную мову вывучалі ў Беларускім гуманітарным ліцэі імя Якуба Коласа?»
Падаляка: «Я вывучаў ангельскую і польскую. У тэатры ў нас быў кансультант — дзяўчына з Лінгвістычнага ўнівэрсытэту. Акторы здольныя да паўтору, як малпачкі, яны могуць паўтараць плынь любой мовы».
Адамовіч: «Яшчэ падчас першай нашай сустрэчы зь Мікалаем Пінігіным і Аляксандрам Гарцуевым мне было сказана, што ў спэктаклі будуць гучаць некалькі моваў, паколькі выглядала б дзіўна, каб немцы гаварылі адразу па-беларуску. Тады Пінігін мне і пра назву сказаў. Маўляў, Франц ня толькі нямко, але і чужак, які яшчэ не ўвайшоў у беларускі сьвет. Я не пярэчыла».
Ракіцкі:
Назва „Ня мой“ абсалютна не пераканальная і нічым, з майго гледзішча, у спэктаклі не падмацаваная.
«Назва „Ня мой“ абсалютна не пераканальная і нічым, з майго гледзішча, у спэктаклі не падмацаваная. Яна, на жаль, успрымаецца як нейкі расейскі эквівалент слова „немой“. Ня мой, ня твой… Гэта ня сыграна ў спэктаклі ні акторамі, ні рэжысэрам. З майго гледзішча, гэта безумоўны мінус спэктакля, які ўводзіць, апрача ўсяго, у зман. Закранулі мову, і я хачу сказаць, што ў Купалаўскім тэатры — праблема з мовай, праблема, па-мойму, і зь літаратурнай часткай, і ў гэтым спэктаклі вельмі шмат русізмаў, дрэннае вымаўленьне ў многіх актораў».
Скобла: «У спэктаклі „Ня мой“ немцы спальваюць беларускую вёску, што даволі складана паказаць на сцэне. Як з гэтым справіўся мастак-сцэнограф Барыс Герлаван?»
Ракіцкі: «Мне гэта ня вельмі цікава. Вельмі прыгожа гарыць, добра справіўся. Гэта традыцыя — на мяжы штампу».
Падаляка: «Я думаю, што нават у Нацыянальным тэатры імя Янкі Купалы, на галоўнай сцэне, якая вымагае пампэзных дэкарацый, нам трэба прыйсьці да спэктакляў, дзе на сцэне — 2-3 крэслы і стол, мінімум дэкарацый. Павінны быць спэктаклі, дзе асноўны акцэнт — на гульні актораў. Тэатар павінен быць жывым».
Адамовіч: «Я сама думала: як яны гэта ўсё пакажуць? Герлаван, па-мойму, малайчына. У гэтым спэктаклі па-іншаму нічога не пакажаш. Тут ні сюррэалізму, ні мадэрнізму не дасі і два крэслы не паставіш. Гэта быў бы ўжо іншы спэктакль».
Ракіцкі: «Безумоўна, іншы. Але я вось што меў на ўвазе. Раман як актор, думаю, са мною пагодзіцца. Пампэзная дэкарацыя перашкаджае акторам, абрушваецца на іх. Калі вельмі эфэктна падаюць бярвеньні, а я ў гэты момант не даслухаў актораў, не даглядзеў вочы Рамана, вочы Сьвятланы Анікей. Памятаеце, калі ідзе цудоўная, хай сабе, цытата з Брэхта: Паліна цягне брычку, на якой ляжыць паранены Франц? У Сьвятланы там вочы — як у вар’яткі, яе гераіня там — на мяжы псыхалягічнага зрыву. А ў гэты момант — бух-бах, падаюць дэкарацыі, музыка загрымела».
Скобла: «Спадарыня Натальля, вы выдатна ведаеце тэкст Адамовіча. Што зь яго магло трапіць, але ня трапіла на сцэну?»
Адамовіч: «Напрыклад, калі партызаны бачаць гадзіньнік і добрыя боты. У Адамовіча яны ўсё гэта ў Франца забіраюць, і ў фільме гэта ёсьць. А ў спэктаклі партызаны гавораць пра трафэйны гадзіньнік, нічога не чапаюць і сыходзяць».
Скобла: «Ня мой» ідзе дзьве гадзіны без антракту. Раман, як вам удаецца столькі часу трымаць гледача ў напружаньні?«
Падаляка:
Тэатар прапанаваў сваю праўду — і партызаны ў спэктаклі — не зусім героі, і немцы — не зусім ворагі.
«Калі ў цябе добры партнэр, скажам, як Сьвятлана Анікей, то мы чапляемся адзін за аднаго, за рэакцыю, за эмоцыі. Калі мы ў спэктаклі не іграем, а пражываем усе моманты, то і гледачу будзе цікава на нас глядзець».
Скобла: «Купалаўскі тэатар знаходзіцца ў цікавым месцы — паміж Палацам Рэспублікі і Адміністрацыяй прэзыдэнта. Цягам траўня ў гэтых установах неаднойчы гучала тэма вайны, гераізму беларускага народу і г.д. Тэатар прапанаваў сваю праўду — і партызаны ў спэктаклі — не зусім героі, і немцы — не зусім ворагі. У той жа час тэатар — установа дзяржаўная. Ці ёсьць „Ня мой“ нейкім этапным, новым творам у паказе традыцыйнай для беларускага мастацтва тэмы Другой усясьветнай вайны?»
Ракіцкі: «Нічога прынцыпова новага тэатар не сказаў. Гэтая тэма ўжо гучала. Іншая справа, у якой ступені глыбока, у якой ступені эмацыйна і г.д. Вядома ж, у спэктаклі гучыць ня тая праўда пра вайну, якая агучвалася праз плошчу — вось там была няпраўда. Але яшчэ два словы вось пра што. Сёньня ў Купалаўскім тэатры склалася добрая кампанія маладых артыстаў, якія могуць вельмі глыбока і цікава заглыбляцца ў матэрыял. „Нямко“ і „Translations“ гэта пацьвердзілі. У гэтых двух спэктаклях я ўбачыў дзясятак маладых артыстаў, якія здольныя існаваць у вельмі складанай драматургіі, выходзіць на асэнсаваньне праблемаў сучаснай Беларусі, ім не хапае рэжысуры».