Жупраны, Ашмянскі раён. Эфір 1 красавіка 2010
Колькі ні ежджу па беларускіх вёсках і мястэчках, але такі выпадак, як у Жупранах, са мной здарыўся ўпершыню. На радзіме выбітных людзей я заўжды перш-наперш наведваю школу. Дзе ёсьць музэй. Дзе настаўнікі ахвотна дзеляцца сваімі радасьцямі і праблемамі. Журналіста “Свабоды” заўжды ахвотна прымалі і ў Купалавых, і ў Коласавых мясьцінах. Але на дзіцячае паэтычнае прадстаўленьне, прысьвечанае юбілею Багушэвіча ў Жупранах, мяне не пусьціла дырэктарка Жупранскай школы Соф’я Кавалёнак. Чаму? Для мяне гэта загадка. Што праўда, адмоўлена мне было на цудоўнай беларускай мове.
Дырэктарка: “Калі да нас хтосьці прыяжджае, нам паведамляюць загадзя. Вы з намі не дамаўляліся. Пагэтаму...”
Карэспандэнт: “Вы мне адмаўляеце”.
Дырэктарка: “Адмаўляем”.
Карэспандэнт: “А чаго вы баіцеся?”
Дырэктарка: “Мы не баімся. Я ня ўпэўнена, што ў нас усё выдатна атрымаецца. Таму, мы такія людзі сьціплыя...”
Карэспандэнт: “І такія гасьцінныя”.
Дырэктарка: “Гасьцінныя. Гасьцінныя”.
Карэспандэнт: “А што вас палохае?”
Дырэктарка: “Можа, і радыё. Я там чую ня тое, што патрэбна”.
Карэспандэнт: “Ня тое, што патрэбна каму?”
Дырэктарка: “Ня тое, што патрэбна, напрыклад, мне”.
Карэспандэнт: “Для гэтага ёсьць ручка прыёмніка. Выключыце”.
Дырэктарка: “Вы ведаеце самі. Трэба слухаць усё. А сваім розумам адбіраць тое, што патрэбна. А слухаць патрэбна ўсё. Для таго Бог нам даў розум. Каб мы ім распараджаліся. І жылі гэтым розумам”.
Мяне заўжды ўражвае “набожнасьць” нашых чыноўнікаў. Якую б дробную пакасьць ні зрабілі, заўжды прыцягваюць у сьведкі Ўсявышняга.
Як простая праўда згінула ў сьвеце,
Дык праўды і зь сьвечкай шукаюць,
I золатам маняць, і людзей склікаюць,
I Бога цалуюць,— а ўсё-такі прэце,
Як камень у воду, так праўда прапала!
Цікава, што б сказаў аўтар “Дудкі беларускай”, паглядзі ён на сваю радзіму сёньня? Чалавек, які, па сутнасьці, першым абвясьціў і дэкляраваў беларускую ідэю. Наўрад ці ён бы ўсьцешыўся. Ідучы па местачковай вуліцы ў такім невясёлым настроі, я разгаварыўся са старой кабетай. Якая, як і Багушэвіч, жыла ў Вільні. І ўцякла адтуль, прадаўшы кватэру.
Карэспандэнт: “Няўжо там, у Вільні, было цяжка?”
Цётка: “Заводы спыніліся. Працы няма. Усе пазвальняліся”.
Карэспандэнт: “А чаму ў Жупраны?”
Цётка: “Цішыня. Ціха, спакойна. Я давольная”.
Карэспандэнт: “А там жа, кажуць, свабода, там многа...”
Цётка: “Ну канечне, свабода. Адны бамжы жывуць па ямах. Работы няма. Усё закуплена. Мяса трэба закупляць. Няма свайго мяса. Калхозаў жа няма на Літве. У крамах красіва. Ракі поўзаюць па шкле. Але даражня якая!”
Карэспандэнт: “А ў Беларусі ўсё танна?”
Цётка: “Жыць можна. Спакойна, цішыня. Пэнсію атрымаў. Пайшоў у краму, што хочаш купіў. А там што? Асфальт грызьці? Воўрэмя мы зьбеглі адтуль”.
Удача мне ўсьміхнулася ў асобе карэннай жупранкі Гэлены Сеняковіч. 80-гадовай, невысокай, увішнай бабулі. Мову якой можна слухаць як узор прыроднай беларушчыны. І якая памятае старыя Жупраны. Клясычнае багушэвіцкае мястэчка.
Наш брат як увойдзе,— сам сябе баіцца:
Ці ісьці бяз шапкі, ці гдзе пакланіцца?
Дык надта ж і стыдна, каб не памыліцца:
Пакланіцца немцу ці якому жыду!
Гэлена: “У кожнага жыда была крама. Круглы год можна было купіць і мяса сьвежага, і абараначкі. Хочаш — ялавічыну, хочаш — сьвініну. Гэта было. Габрэі былі вельмі добрыя. Параіць, пазычыць, даць, дапамагчы — гэта першы чалавек. Была сынагога. Я малая была, надта рабіна баялася”.
Карэспандэнт: “Чаго?”
Гэлена: “Ідзе ў чорным капелюшы. Чорнае паліто. Як убачу рабіна, дык схаваюся. Што ён мне зрабіў? Ідзе паціху на прагулку. А я як убачу рабіна, то ўцякаю...”
Памятае старая Гэлена і тое, што здарылася з тымі крамамі пасьля.
Гэлена: “Бамбілі гэтыя самыя крамы. Налятуць людзі. Бяспраўе ж колькі дзён было. Хто колькі мог, столькі і нёс”.
Карэспандэнт: “Гэта ў 39-м ці ў 41-м?”
Гэлена: “Мабыць, у 41-м. Рабаваліся. Зламаюць замок, і тады хто што. Памятаю, мой тата прынёс скрыню тлушчу надта смачнага”.
Заўжды з хваляваньнем слухаю аповеды старых местачкоўцаў пра сваіх былых суседзяў і сяброў, якіх немцы сагналі ў гета. І любая дапамога ім была сапраўды гераічным учынкам.
Гэлена: “Сьнегу — во гэтак. Да штабу дарога павінна быць расчышчаная. Выганяць гэтых бедных яўрэяў чысьціць сьнег. Ці яны ня мелі з сабой чаго абуць-адзець. І чысьцяць сьнег. Забягаюць да нас — “Ой, Сімановічыха, дай што-кольвек”. Адна нага ў тапку, друга ў шкарпэтцы. Ні рукавічкі, аніякай камізэлечкі. І як убачаць немцы, што яўрэі заляцелі ў хату, дык за імі. Татка ня раз бараніў, бо ўмеў па-нямецку гаварыць. Назаўтра ізноў будуць чысьціць. Бо замяло вуліцу за ноч. Тады ўжо падрыхтуюць. Каму хустачку, каму рукавічкі, каму шкарпэтку”.
А вось новая фарба ў карціну нямецкай акупацыі.
Гэлена: “Немцы нам нічога не рабілі. За тое, што партызанаў не было. Але людзей лячылі ад душы”.
Карэспандэнт: “Так? У сваім шпіталі?”
Гэлена: “У шпіталь ня клалі. Так, па дамах. Званьне было высокае ў гэтых дактароў. Ну, лячылі! У маёй мамы так балелі рукі. Вылечылі рукі, што пражыла 77 гадоў і ні разу не забалелі рукі”.
Дзяўчо гадоў дзесяці ідзе па талым сьнезе да касьцёла. Паўз помнік беларускаму паэту.
Карэспандэнт: “Ілона, вы ходзіце да касьцёла?”
Ілона: “Кожную нядзелю хаджу”.
Карэспандэнт: “А на якой мове ідзе імша?”
Ілона: “На польскай. Таму што ў нас ксёндз з Польшчы”.
Карэспандэнт: “Ты ўсё разумееш?”
Ілона: “Так. Толькі мне яшчэ цяжка гаварыць па-ягонаму”.
Карэспандэнт: “А ты лічыш сябе беларускай ці полькай?”
Ілона: “Ну, ня ведаю. Мне больш польскі падабаецца. Прывыкшая ўжо”.
Як я толькі нарадзіўся —
Бацька сказаў: “Кепска будзе!”
Ну дык жа ж не памыліўся:
Здзекавалісь Бог і людзе.
А чым кепска? — бо на марцы
Я радзіўся (пост праўдзівы,
Цяжкі месяц гаспадарцы.
Як пражыў хто — будзе жывы).
Каля Жупранскага велічнага касьцёла стаяць сьвяточна апранутыя школьнікі і сур’ёзныя бацькі. Беларусы, як і сто гадоў таму, прывезьлі на экзамэн да першай споведзі сваіх дзяцей. Што праўда, прывезьлі не на калёсах і фурманках. А на “Мэрсэдэсах” і “Фордах”. Але мова зь іхных вуснаў гучыць усё тая ж, што і тысячу гадоў таму.
Кабета: “Мы на першы экзамэн. Раней такога не было. А цяпер усё можна. Добра, што дзяцей можна дапускаць. Першыя экзамэны ў дзяцей”.
Карэспандэнт: “А на якой мове будуць экзамэны?”
Кабета: “На беларускай. Мы лічымся беларусамі. Мы вучылі па-польску, а дзеці па-беларуску. Як беларусы, трэба ўсё на беларускай”.
Гледзячы, як падлеткі з хваляваньнем вучаць беларускія пацеры, можна не пагадзіцца з Багушэвічам. Будзе лепей.
Дырэктарка: “Калі да нас хтосьці прыяжджае, нам паведамляюць загадзя. Вы з намі не дамаўляліся. Пагэтаму...”
Карэспандэнт: “Вы мне адмаўляеце”.
Дырэктарка: “Адмаўляем”.
Карэспандэнт: “А чаго вы баіцеся?”
Дырэктарка: “Мы не баімся. Я ня ўпэўнена, што ў нас усё выдатна атрымаецца. Таму, мы такія людзі сьціплыя...”
Карэспандэнт: “І такія гасьцінныя”.
Дырэктарка: “Гасьцінныя. Гасьцінныя”.
Карэспандэнт: “А што вас палохае?”
Дырэктарка: “Можа, і радыё. Я там чую ня тое, што патрэбна”.
Карэспандэнт: “Ня тое, што патрэбна каму?”
Дырэктарка: “Ня тое, што патрэбна, напрыклад, мне”.
Карэспандэнт: “Для гэтага ёсьць ручка прыёмніка. Выключыце”.
Дырэктарка: “Вы ведаеце самі. Трэба слухаць усё. А сваім розумам адбіраць тое, што патрэбна. А слухаць патрэбна ўсё. Для таго Бог нам даў розум. Каб мы ім распараджаліся. І жылі гэтым розумам”.
Мяне заўжды ўражвае “набожнасьць” нашых чыноўнікаў. Якую б дробную пакасьць ні зрабілі, заўжды прыцягваюць у сьведкі Ўсявышняга.
Як простая праўда згінула ў сьвеце,
Дык праўды і зь сьвечкай шукаюць,
I золатам маняць, і людзей склікаюць,
I Бога цалуюць,— а ўсё-такі прэце,
Як камень у воду, так праўда прапала!
Цікава, што б сказаў аўтар “Дудкі беларускай”, паглядзі ён на сваю радзіму сёньня? Чалавек, які, па сутнасьці, першым абвясьціў і дэкляраваў беларускую ідэю. Наўрад ці ён бы ўсьцешыўся. Ідучы па местачковай вуліцы ў такім невясёлым настроі, я разгаварыўся са старой кабетай. Якая, як і Багушэвіч, жыла ў Вільні. І ўцякла адтуль, прадаўшы кватэру.
Карэспандэнт: “Няўжо там, у Вільні, было цяжка?”
Цётка: “Заводы спыніліся. Працы няма. Усе пазвальняліся”.
Карэспандэнт: “А чаму ў Жупраны?”
Цётка: “Цішыня. Ціха, спакойна. Я давольная”.
Карэспандэнт: “А там жа, кажуць, свабода, там многа...”
Цётка: “Ну канечне, свабода. Адны бамжы жывуць па ямах. Работы няма. Усё закуплена. Мяса трэба закупляць. Няма свайго мяса. Калхозаў жа няма на Літве. У крамах красіва. Ракі поўзаюць па шкле. Але даражня якая!”
Карэспандэнт: “А ў Беларусі ўсё танна?”
Цётка: “Жыць можна. Спакойна, цішыня. Пэнсію атрымаў. Пайшоў у краму, што хочаш купіў. А там што? Асфальт грызьці? Воўрэмя мы зьбеглі адтуль”.
Удача мне ўсьміхнулася ў асобе карэннай жупранкі Гэлены Сеняковіч. 80-гадовай, невысокай, увішнай бабулі. Мову якой можна слухаць як узор прыроднай беларушчыны. І якая памятае старыя Жупраны. Клясычнае багушэвіцкае мястэчка.
Наш брат як увойдзе,— сам сябе баіцца:
Ці ісьці бяз шапкі, ці гдзе пакланіцца?
Дык надта ж і стыдна, каб не памыліцца:
Пакланіцца немцу ці якому жыду!
Гэлена: “У кожнага жыда была крама. Круглы год можна было купіць і мяса сьвежага, і абараначкі. Хочаш — ялавічыну, хочаш — сьвініну. Гэта было. Габрэі былі вельмі добрыя. Параіць, пазычыць, даць, дапамагчы — гэта першы чалавек. Была сынагога. Я малая была, надта рабіна баялася”.
Карэспандэнт: “Чаго?”
Гэлена: “Ідзе ў чорным капелюшы. Чорнае паліто. Як убачу рабіна, дык схаваюся. Што ён мне зрабіў? Ідзе паціху на прагулку. А я як убачу рабіна, то ўцякаю...”
Памятае старая Гэлена і тое, што здарылася з тымі крамамі пасьля.
Гэлена: “Бамбілі гэтыя самыя крамы. Налятуць людзі. Бяспраўе ж колькі дзён было. Хто колькі мог, столькі і нёс”.
Карэспандэнт: “Гэта ў 39-м ці ў 41-м?”
Гэлена: “Мабыць, у 41-м. Рабаваліся. Зламаюць замок, і тады хто што. Памятаю, мой тата прынёс скрыню тлушчу надта смачнага”.
Заўжды з хваляваньнем слухаю аповеды старых местачкоўцаў пра сваіх былых суседзяў і сяброў, якіх немцы сагналі ў гета. І любая дапамога ім была сапраўды гераічным учынкам.
Гэлена: “Сьнегу — во гэтак. Да штабу дарога павінна быць расчышчаная. Выганяць гэтых бедных яўрэяў чысьціць сьнег. Ці яны ня мелі з сабой чаго абуць-адзець. І чысьцяць сьнег. Забягаюць да нас — “Ой, Сімановічыха, дай што-кольвек”. Адна нага ў тапку, друга ў шкарпэтцы. Ні рукавічкі, аніякай камізэлечкі. І як убачаць немцы, што яўрэі заляцелі ў хату, дык за імі. Татка ня раз бараніў, бо ўмеў па-нямецку гаварыць. Назаўтра ізноў будуць чысьціць. Бо замяло вуліцу за ноч. Тады ўжо падрыхтуюць. Каму хустачку, каму рукавічкі, каму шкарпэтку”.
А вось новая фарба ў карціну нямецкай акупацыі.
Гэлена: “Немцы нам нічога не рабілі. За тое, што партызанаў не было. Але людзей лячылі ад душы”.
Карэспандэнт: “Так? У сваім шпіталі?”
Гэлена: “У шпіталь ня клалі. Так, па дамах. Званьне было высокае ў гэтых дактароў. Ну, лячылі! У маёй мамы так балелі рукі. Вылечылі рукі, што пражыла 77 гадоў і ні разу не забалелі рукі”.
Дзяўчо гадоў дзесяці ідзе па талым сьнезе да касьцёла. Паўз помнік беларускаму паэту.
Карэспандэнт: “Ілона, вы ходзіце да касьцёла?”
Ілона: “Кожную нядзелю хаджу”.
Карэспандэнт: “А на якой мове ідзе імша?”
Ілона: “На польскай. Таму што ў нас ксёндз з Польшчы”.
Карэспандэнт: “Ты ўсё разумееш?”
Ілона: “Так. Толькі мне яшчэ цяжка гаварыць па-ягонаму”.
Карэспандэнт: “А ты лічыш сябе беларускай ці полькай?”
Ілона: “Ну, ня ведаю. Мне больш польскі падабаецца. Прывыкшая ўжо”.
Як я толькі нарадзіўся —
Бацька сказаў: “Кепска будзе!”
Ну дык жа ж не памыліўся:
Здзекавалісь Бог і людзе.
А чым кепска? — бо на марцы
Я радзіўся (пост праўдзівы,
Цяжкі месяц гаспадарцы.
Як пражыў хто — будзе жывы).
Каля Жупранскага велічнага касьцёла стаяць сьвяточна апранутыя школьнікі і сур’ёзныя бацькі. Беларусы, як і сто гадоў таму, прывезьлі на экзамэн да першай споведзі сваіх дзяцей. Што праўда, прывезьлі не на калёсах і фурманках. А на “Мэрсэдэсах” і “Фордах”. Але мова зь іхных вуснаў гучыць усё тая ж, што і тысячу гадоў таму.
Кабета: “Мы на першы экзамэн. Раней такога не было. А цяпер усё можна. Добра, што дзяцей можна дапускаць. Першыя экзамэны ў дзяцей”.
Карэспандэнт: “А на якой мове будуць экзамэны?”
Кабета: “На беларускай. Мы лічымся беларусамі. Мы вучылі па-польску, а дзеці па-беларуску. Як беларусы, трэба ўсё на беларускай”.
Гледзячы, як падлеткі з хваляваньнем вучаць беларускія пацеры, можна не пагадзіцца з Багушэвічам. Будзе лепей.