У «Доме літаратара» Зьміцер Санько і Марына Наталіч

ЗЬМІЦЕР САНЬКО: «МЫ ПЕРАВЫДАЛІ „НАШУ НІВУ“, КАБ ЗАХАВАЦЬ ЯЕ»

Валянціна Аксак: «Як, калі і ў каго ўзьнікла ідэя факсымільнага перавыданьня газэты, якая выходзіла на пачатку мінулага стагодзьдзя?»

Зьміцер Санько: «У нас было багата ўдалых, вельмі добрых і бліскучых выдавецкіх праектаў, але два зь іх маюць эпахальнае значэньне — гэта выданьне „Бібліі“ Скарыны на пачатку шаснаццатага стагодзьдзя і выданьне „Нашай Нівы“ на пачатку дваццатага стагодзьдзя. Пра газэту „Наша Ніва“ я ведаў яшчэ з маладосьці з кніг Сьцяпана Александровіча і Язэпа Найдзюка. Ужо тады я збольшага ўяўляў, што гэта было за выданьне і якая была роля „Нашай Нівы“ ў гісторыі Беларусі. Крыху пазьней, на пачатку сямідзясятых гадоў, я даведаўся ад сваіх сяброў, што ў Беларусі няма камплекту гэтай газэты, няма ня тое, што ў нейкай бібліятэцы, а ўвогуле ў Беларусі, тагачаснай БССР, няма камплекту „Нашай Нівы“. І некаторыя з нашых навукоўцаў ужо тады імкнуліся сабраць камплект „Нашай Нівы“, каб яна не прапала, у выглядзе мікрафільмаў. Пазьней, гэта быў, бадай, 88-ы год, калі шмат што пачало мяняцца ў нашай краіне, тое надзённае пытаньне выратаваньня „Нашай Нівы“ перайшло ў практычную плоскасьць. Я пастанавіў, што найлепшым выйсьцем было б перавыдаць яе, сабраўшы ўсе нумары адусюль, адкуль толькі можна, у выглядзе факсымільнага выданьня. Я тады быў намесьнікам галоўнага рэдактара акадэмічнага выдавецтва „Навука і тэхніка“ і зьвярнуўся са сваёй прапановай да тагачаснага дырэктара Тадэвуша Савіцкага. Ён мяне падтрымаў — і справа пайшла».

Аксак: «Першы том, які ахапіў нумары „Нашай Нівы“ за 1906—1908 гады, выйшаў у выдавецтве „Навука і тэхніка“ ў 1992 годзе, а апошні, пяты, — сёлета ў выдавецтве „Тэхналёгія“. Гэткім чынам выдавецкі працэс расьцягнуўся на васямнаццаць гадоў. Чым выклікана такая працягласьць гэтага праекту?»

Санько: «Шчыра вам скажу: калі браўся за гэтую справу, то не ўяўляў, што сутыкнуся з такімі арганізацыйнымі, фінансавымі і перадусім тэхнічнымі праблемамі. Напачатку плянавалася ажыцьцявіць гэты праект за сем-восем гадоў, але жыцьцё карэктуе нашы пляны. І тут можа паўстаць пытаньне: а калі б я ведаў пра гэтыя цяжкасьці, то ці ўзяўся б за перавыданьне? Бясспрэчна, ўзяўся б, бо гэтае выданьне нам вельмі патрэбнае».

Аксак: «А ці ўсе нумары „Нашай Нівы“ вы адшукалі для перавыданьня?»

Санько: «Так, усе з адным удакладненьнем. Да 1912 году газэта выдавалася ў дзьвюх графічных сыстэмах — кірыліцай і лацінкай. Натуральна, што было б вялікай раскошай пры нястачы фінансавых сродкаў выдаваць нумары у абодвух сыстэмах. Я спыніўся на кірыліцы. Так што там сабраныя ўсе нумары, якія выходзілі кірылічным шрыфтам. Толькі ў адным нумары я дзеля цікавасьці паставіў адну старонку з рэклямай з нумару, які выходзіў лацінкай».

Аксак: «На каго разьлічанае Ваша выданьне? Каму цікавыя сёньня навіны стогадовай даўніны?»

Санько: «Апошнім часам на „Нашу Ніву“ зьвярнулі пільную ўвагу дасьледнікі. Ужо выйшла манаграфія Андруся Ўнучка, прысьвечаная «Нашай Ніве», выйшла калектыўная манаграфія супрацоўнікаў акадэмічнага Інстытуту мовазнаўства, якая называецца „Мова «Нашай Нівы“. Выдаецца таксама шматтомны „Слоўнік мовы „Нашай Нівы“, ужо выйшлі два тамы, рыхтуецца трэці. Выданьне будзе цікавае шмат каму. Там знойдуць патрэбныя для сябе зьвесткі і людзі, якія займаюцца эканомікай, і тыя, хто цікавіцца сацыялёгіяй, і дасьледнікі гісторыі, мовы, літаратуры і краязнаўцы. Ды нават, калі чалавек паводле сваёй натуры не дасьледнік і не навуковец, але калі ён цікавіцца, як жылі нашы дзяды і прадзеды, хай ён чытае факсымільную „Нашу Ніву“ — ён шмат чаго даведаецца».

Аксак: «А якія навіны таго часу зацікавілі ці нават уразілі асабіста вас?

Санько: «Прыгадваю, як некалі мой дзед распавядаў, што Няміга даўней была прыкметнай ракой і ўвесну разьлівалася часам даволі шырока, а ў 1915 годзе яна разьлілася гэтак, што плавалі па ёй на лодках. Цяжка паверыць, праўда? Дык вось, чытаем „Нашу Ніву“ за 1915 год, і ў ёй сапраўды 25 сакавіка апісваецца гэтая вялікая паводка, і зафіксаваны факт, што па Нямізе плавалі на лодках».

Аксак: «Паміж першым і пятым выпускамі факсымільнай „Нашай Нівы“ вялікі прабел. Ці маюць магчымасьць чытачы сёньня набыць усе пяць выпускаў?»

Санько: «У вольным продажы ў кнігарнях цяпер можна набыць чацьвёрты і пяты выпускі. Астатнія — першы, другі і трэці — я думаю, можна набыць у букіністаў. Прынамсі, надоечы адзін мой знаёмы купіў тры першыя выпускі ў букіністычным аддзеле менскай крамы „Эўрыка“».

МАРЫНА НАТАЛІЧ: «ПА-БЕЛАРУСКУ ПРАМАЎЛЯЕ МАЯ ДУША»

Міхась Скобла: «Марына, вашы расейскія і беларускія вершы абсалютна не падобныя паміж сабой. Такое ўражаньне, што напісаныя яны двума рознымі аўтарамі. Дык што — мова стварае паэта?»

Марына Наталіч: «У вашых словах ёсьць рацыя, сапраўды, ты добра гэта прыкмеціў. На паэта моцна ўзьдзейнічае мацярык мовы. І калі ты патанаеш у стыхіі другой мовы, чужой, то ў табе адбываецца нейкая падмена. Пра гэта мы аднойчы размаўлялі з Алесем Разанавым. Калі ён некалькі гадоў пажыў у Нямеччыне, прыехаў, і мы сустрэліся, я ў яго запыталася: „Алесь, як на цябе ўплывае нямецкая мова?“. І ён адказаў: „Адбываецца падмена крыві“. Ён дакладна перадаў сваё адчуваньне. У адным з маіх вершаў былі радкі: „Мне подменили в жилах кровь — я полюбила“. Так і з мовамі… Чужая мова — гэта як пераліваньне крыві, і гэтыя моўныя плыні неяк, відаць, зьмешваюцца».

Скобла: «Вы выдалі 5 кніг па-расейску. Па-беларуску сталі пісаць зусім нядаўна. А што перацягвае вас з мовы ў мову?»

Наталіч: «Гэтая зьява непадуладная розуму. Па-беларуску стала прамаўляць мая душа, быў такі момант, абсалютна нечаканы для мяне. Беларускае слова загучала ўва мне, я сама спахапілася і падумала: „А ці магу я тое самае сказаць па-расейску?“ І адчула, што — не. І калі я гэта зразумела, то больш я беларускай мове ў сабе не замінала».

Скобла: «Ваша сапраўднае імя — Натальля Давыдзенка. А псэўданім Марына Наталіч, як мне здаецца, мае беларускае гучаньне».

Наталіч: «Зусім не. Яшчэ ў школьныя гады ў мяне была сяброўка, якая вельмі любіла мае юнацкія вершы. Яна рана памерла, і для мяне яе памяць вельмі дарагая. Дык вось, яна мяне называла чамусьці трошкі на мужчынскі лад — не Натальля, а Наталіч. Вось адкуль псэўданім».

Скобла: «Вы нарадзіліся на Далёкім Усходзе, у порце Ваніна, на беразе Татарскай затокі. У Вашай кнізе „Срэбная ластаўка“ Татарская затока названая Тартарскай. Няўжо ўспамін пра радзіму, пра маленства зьвязаны зь нейкім страхоцьцем?»

Наталіч: «Страхоцьце там сапраўды было. Паколькі порт Ваніна доўгі час быў перасыльным лягерным пунктам. І назва Татарская затока ідзе не ад слова „татарскі“, а ад слова „тартарскі“, бо знаходзілася на краі сьвету. Затока спачатку называлася Тартарскай, і мне захацелася гэта захаваць, бо месца сапраўды было страшнае».

Скобла: «Вы перакладалі вершы Рыгора Барадуліна для яго нядаўняй маскоўскай кнігі „Опрокинутое / Перакуленае“. Прадэманструйце, як загучаў Барадулін у вашым перакладзе».

Наталіч: «Калі Сяргей Шапран пачаў зьбіраць гэтую кніжку, то Рыгор Іванавіч нечакана прапанаваў мне перакласьці пару вершаў апошняга часу. Я пераклала, пачытала яму па тэлефоне. Паэт папрасіў перакласьці яшчэ некалькі. Я пераклала зь дзясятак. Сярод вершаў быў адзін твор бяз назвы, які я ў перакладзе назвала «Опрокинутое». А потым і ўся кніга так назвалася. Вось той верш у арыгінале і ў маім перакладзе:

Скобла: «А яшчэ кажуць, што Барадулін — не перакладны паэт… Скажыце, Марына, якім вам бачыцца суіснаваньне беларускай і расейскай літаратураў у Беларусі?»

Наталіч: «Адна літаратура другой ніколі замінаць ня можа ў прынцыпе. Яны могуць ня проста суіснаваць, але і ўплываць адна на адну, калі яны вось так побач, як у Беларусі. Не магу сказаць пра іншых пісьменьнікаў, якія пішуць толькі па-расейску, ці адчуваюць яны ўзьдзеяньне беларускай літаратуры. Магу сказаць толькі пра сябе. На мяне асабліва ўплывае клясычная беларуская паэзія, прычым ня толькі ХХ, але і ХІХ стагодзьдзя. Калі ты сапраўды палюбіў мову гэтай зямлі, на якой ты жывеш, то ня ўзьдзейнічаць на цябе яна проста ня можа, яна становіцца каханай. І тут дадаць няма чаго: калі ты кахаеш — ты проста кахаеш. Вось і ўсё».

МАРЫНА НАТАЛІЧ. З НОВЫХ ВЕРШАЎ