Гісторыя аднаго цуду: Генадзь Мацур

Уявіце сабе даволі аднародную студэнцкую масу. Ня важна, фізыкі гэта альбо лірыкі — вынік будзе аднолькавы. Маладыя людзі маюць падобнае сацыяльнае заплечча, жывуць у падобных умовах і падобнымі інтарэсамі. І вось у такую групу нейкім чынам трапляе флюід беларушчыны. Як правіла, два-тры чалавекі пасьля гэтага далучаюцца да Майстроўні.

МЕНШАСЬЦЬ, ЯКАЯ НАСАМРЭЧ БОЛЬШАСЬЦЬ

Два-тры філёлягі, два-тры мастакі, два-тры архітэктары, матэматыкі, лекары, географы, эканамісты... Бывае, флюід патрапіць да маладых рабочых, і тады з заводу прыходзіць Мікола Сасноўскі. Словам, адусюль — па адным, два ці тры, максымум пяць чалавек. Але ня болей. Нулявога выніку таксама, як правіла, не бывае.

А ў Майстроўні — ужо зусім не аднародным утварэньні — становіцца відаць, наколькі яны ўсе розныя. Характарам, паходжаньнем, абранай прафэсіяй. Толькі ўзрост аднолькавы. Але захапленьне беларушчынай яднае іх нагэтулькі моцна, што ўсе астатнія адметнасьці, аказваецца, нічога ня значаць. Ім добра быць разам. Яны падсьвядома адчуваюць сябе далучанымі да нейкай вялікай і сьветлай місіі. А што ў сваёй студэнцкай групе іх толькі два-тры, дык, можа быць, гэта зусім натуральны адсотак актыўных у грамадзтве — той меншасьці, якую называюць маральнай большасьцю.

Зрэшты, трэба яшчэ прыгледзецца да астатніх — колькі сярод іх унутрана хацелі б далучыцца да нашых двух-трох. Толькі вось нешта ім замінае. Можа, сарамяжлівасьць, а можа страх, а можа яшчэ штосьці, у кожным выпадку неістотнае. Але ж прыцягальная сіла флюіду такая моцная, што іншы раз самага сьціплага ды сарамяжлівага ў прыродзе сваёй чалавека можа вылучыць у лідэры.

СЬЦІПЛЫ ЛІДЭР

Мастак Генадзь Мацур — чалавек надзвычай сьціплы ў паводзінах, і вельмі цяжка ўявіць, каб у ім прачнуўся правадыр. Але. Калі Гэнік Лойка, паступіўшы ў Тэатральна-мастацкі інстытут, прыйшоў на першую таемную сходку студэнтаў, вядомых флюідам беларушчыны, дык менавіта Генадзя Мацура ён прызнаў у якасьці ідэоляга, які гэтым усім кіруе. Зрэшты й пасьля, калі мастакі аб’ядналіся ў Майстроўні зь іншымі, мы ўспрымалі Генадзя як нефармальнага лідэра маладых мастакоў.

Сёньня Генадзь прызнаны графік і дызайнэр, усе кнігі зь бібліятэкі «Радыё Свабода» выйшлі ў ягоным афармленьні, часопіс «Дзеяслоў» і яго бібліятэчка — таксама ўзьніклі ў Генадзевай візіі. Зрэшты, усяго, што ён аформіў, так шмат, што, напэўна, няма ў Беларусі чалавека, які б вочна ці завочна ня быў знаёмы зь ягонай працай, стылем і вобразамі. Але пачнём з самага пачатку.

ДАВЕР І ПРАВІЛЬНЫ ЎКЛАД ЖЫЦЬЦЯ

Мацур: «Я з 1960 году. Нарадзіўся на Віцебшчыне, у Чашніках. Пражыў там з бацькамі 15 гадоў. Бацькі мае працавалі на папяровай фабрыцы. Чашнікі — гэта такі маленькі гарадок. Мы жылі, і зараз мама жыве, на ўскрайку. На цэнтральнай вуліцы, на Ленінскай, як яны ўсе называюцца, але на ўскрайку. І там рэчка ў нас свая за гародамі цячэ, гарод. Вясковае жыцьцё...»

Дубавец: У Генадзевых згадках дзяцінства ёсьць дзьве канстанты, якія пасьля праявяцца ў ягоным выбары на карысьць беларушчыны. Першая — гэта давер. Другая — правільны ўклад жыцьця. Абедзьве канстанты — з дому, ад бацькоў.

Мацур: «Мне здаецца, што яны мне давяралі і зараз давяраюць. Калі я зьбіраўся паступаць у вучылішча пасьля васьмі клясаў і ўсе настаўнікі казалі: як так, ён так добра вучыцца, але школу ня скончыў, бо з васьмі адпраўлялі самых недарэкаў, бацька мяне ўратаваў ад гэтага, сказаў: ён ужо дастаткова дарослы, каб прымаць рашэньні. Такія былі яго словы. Такі давер быў... Для іх, можа і нечакана было, калі я перайшоў на беларускую мову, але таксама яны паставіліся да гэтага з даверам. Маўляў, ну, значыць ёсьць там такое жыцьцё».

Дубавец: Насамрэч там такое жыцьцё толькі нараджалася, і ня дзіва, што яно пераймала тыя рысы, якія былі ўласьцівыя жыцьцю ў іх сям’і.

Мацур: «У менскім асяродку беларускасьць была найперш і ў гэтым нельга было сумнявацца, гэта было правільна. Таму нам здавалася, што людзі, якія блізкія, беларусы, гэта самыя лепшыя людзі. Яны нічога кепскага ня могуць зрабіць, яны крыштальна чыстыя, абсалютна правільныя. Давер быў, можна было з чалавекам шчыраваць, шчыра яму расказаць — пра ўсё. Каб нават нешта страшнае мне пра некага казалі, я б, напэўна, не паверыў».

Дубавец: Беларушчына трымалася на даверы і выбар на карысьць беларушчыны быў правільны. Мабыць таму, што натуральна вынікаў з таго ўкладу жыцьця, у якім гадаваўся чалавек.

Мацур: «Гэта нейкі ўклад і нейкія традыцыі. Напрыклад, бацька мой ніколі ня лаяўся. Ня мог сабе дазволіць. У сям’і я ніколі ня чуў. І ў бабуляў уклад быў такі правільны. Ня ведаю, ці гэта хрысьціянскія традыцыі, ці можа народныя.

... Потым захацелася мне стаць мастаком. На гэта паўплываў мой школьны настаўнік Анатоль Варчэня, ён прыехаў зь Віцебскага пэдінстытуту, скончыў мастацка-графічны факультэт і вельмі апантана працаваў у школе, нейкія там былі і пленэры, і гурткі. І некалькі чалавек захапіліся ягонымі працамі і ім як настаўнікам. Нейкі быў такі ўздым захапленьня. І да восьмай клясы я ўжо трывала ўсталяваўся ў думцы, што буду мастаком. Вычытаў, што ёсьць такое мастацкае вучылішча ў Менску і паехаў паступаць.

«УСЕ МАЕ СЯБРЫ З НАШАЙ ГРУПЫ — БЕЛАРУСЫ»

... А там ужо абарона дыплёму. А дыплём мы рабілі цэлай суполкай. Сяргей Цімохаў, Пётра Русак і Генадзь Драздоў. Гэта быў праект рэканструкцыі Маламажэйкаўскай царквы. Мураванкі. Гэта канец вучылішча.

І запрасілі нас на інтэр’ер. Прыходзьце, хлопцы, падавайце дакумэнты і паступайце. Але на інтэр’ер ніхто не падаў. У кожнага склаўся нейкі свой накірунак. У мяне гэта графічны дызайн.

Калі вярнуцца да пытаньня, як мая беларускасьць пачалася, дык нейкі першы этап ці пералом адбыўся, калі да нас прыйшоў выкладаць Віктар Маркавец. З гэтага ў прынцыпе і пачалося ўсё. У вучэльні нейкія лекцыі пачаліся, мы нейкія слайд-фільмы глядзелі, нешта абмяркоўвалі. У выніку ўсе мае сябры, выхадцы з гэтай групы — усе яны беларусы.

Потым праз Маркаўца мы пазнаёміліся і з Марачкіным і зь іншымі мастакамі і пачалі хадзіць да іх на госьці ў майстэрні. Яны нас звалі на нейкія агульныя справы, першыя выставы — Цётцы прысьвечаныя, Міколу Гусоўскаму. Мы ўжо там і дапамагалі, карацей, суполкай рабілі гэтыя выставы. Я ўжо ў першай выставе ўдзельнічаў першым творам сваім, плякатам, прысьвечаным Міколу Гусоўскаму — гэта 1980 год.


Цяпер згадваю. Гэта было ўжо ў інстытуце. Мы вырашылі пашырыць кола. І сабраліся ў графікаў. І запрасілі, каго ведалі. Гэнік Лойка быў адзін такі, маленькі, які бегаў па інтэрнаце і гаварыў па-беларуску. Вельмі гучна. Ну і так, каго ведалі, хто прыхільнік, хто гаварыў, хто крыху гаварыў па-беларуску. І мы запрасілі такі сход.

Ну і тады ўжо пачалі хадзіць нашы хлопцы ў Майстроўню, на сьпеўкі. Гуканьне Вясны, Купальле ладзілі.

У сьпеўках я... толькі пахадзіў крышку. А потым, паколькі я такі сарамлівы, ня ўмею сьпяваць, а мяне там прымушалі публічна ноту нейкую браць, а я ня мог, то мне неяк так некамфортна стала. Усё астатняе выдатна, а што тычыцца сьпеваў, то... зайздрошчу людзям, якія ўмеюць сьпяваць, але калі Бог ня даў..."

ПРАЯВЫ ХАРАКТАРУ

Дубавец: Калі я зноў задаюся пытаньнем — чаму менавіта гэтыя людзі сталі заснавальнікамі Беларускай Майстроўні, дык шукаю і знаходжу ў іх біяграфіях нейкіх ранейшых «праяваў характару». Ва ўсіх гэта адбывалася па-рознаму. Да прыкладу, Вераніка Курцова «бунтавалася» супраць несправядлівасьці яшчэ зусім дзіцём.

Вераніка: «Я чытаю пра вайну на Каўказе. А нам кажуць, што з боку Расеі гэта вызваленчая вайна. Інакш кажучы, пакутуюць народы Каўказу, і вось прайшла Расея і вызваляе гэты край. І я, памятаю, на занятках кажу: я не разумею, як гэта, Расея напала на народы Каўказа, на горцаў, і Расея прынесла місію вызваленьня? Гэта няправільна напісана! Мяне так узбунтавала гэта і я падняла вэрхал: чаму ў падручніку напісалі няправільна?! Яны забіваюць горцаў, а тут напісана, што гэта вызваленчая вайна... Скончылася тым, што мяне выклікалі да дырэктара і спыталіся: адкуль у яе галаве такія пытаньні? Гэта быў шок. Мяне дырэктар прыставіў да сьценкі й кажа: Вераніка, ты чаму так думаеш? А як можна думаць па-іншаму? Яны ж забіваюць людзей! Горцы ж не прасілі, каб яны сюды прыйшлі! Дырэктар глядзеў-глядзеў. Трэба ж прыняць рашэньне. Кажа: трэба гэтую справу замяць. Ну ведаеце, дзіця... А было мне гадоў 9-10. Мяне папрасілі на ўроку сядзець ціхенька. А бацькоў папярэдзілі, каб былі асьцярожныя, і каб такія пытаньні ў яе ў галаве не ўзьнікалі, бо гэта небясьпечна. Школы бываюць розныя і ўстановы мэдычныя бываюць розныя».

Дубавец: Першым для ўсіх бар’ерам на шляху станавіўся камсамол, уступленьне ў які патрабавала фармальна самастойнага рашэньня, тут быццам бы зьяўляўся нейкі выбар...

Зьміцер Колас: «Я доўга-доўга неяк не ўступаў у камсамол і ўрэшце мяне прыстрашылі ўжо ў дзясятай клясе, што — не паступіш у інстытут! Ну і ясна, што мы, а там заставалася некалькі чалавек, падалі гэтыя заявы. А калі нам далі анкеты, там была „праславутая“ графа — нацыянальнасьць. Ну і я спытаў: а што пісаць у гэтай графе? Яны кажуць: ну як? Хто маці і бацька. А я дзеля жарту сказаў, што ў мяне бацька і маці рознай нацыянальнасьці. Як пісаць? Яны кажуць: як сябе адчуваеш. Ну я ўзяў і напісаў, што я тунгус. Ніхто, ясная рэч, не паглядзеў на гэтыя анкеты, іх склалі і паслалі ў райкам. А пасьля прыбегла наша завуч па выхаваўчай частцы і пачала на мяне моцна крычаць і сварыцца, што, маўляў, ты нас падставіў усіх, як так можна, я лічыла цябе сур’ёзным хлопцам... Так мяне тады й не прынялі ў камсамол. І я хадзіў, скардзіўся ўсім, што нас, тунгусаў, у камсамол не бяруць. Але ўрэшце (нас увогуле тры было некамсамольцы) у канцы дзясятае клясы мы ўсё ж такі паступілі ў камсамол. Так я дамогся, што тунгусаў у камсамол пачалі прымаць. Праўда, давялося схаваць сваю нацыянальнасьць. З таго часу я беларус».

Дубавец: Генадзь Мацур у камсамол так і не патрапіў.

Мацур: «Беларушчыну сваю я зразумеў, адкрыў у вучылішчы. Яна то была са мной заўсёды, але ўвагі на гэта не зьвяртаў. Але тут мог быць і пратэставы момант. Бо мы, мастакі заўсёды лічылі, што мы ў нейкай апазыцыі знаходзімся да ўсяго, што ні ёсьць. Асабліва афіцыёз вельмі не падабаўся, асабліва моладзі. Камсамольскія сходы ўсякія. Я, між іншым, ня быў камсамольцам. У школе я не пасьпеў паступіць. А ў вучылішчы думалі, што я камсамолец, таму што так не бывае. І потым гэта высьветлілася толькі на разьмеркаваньні. Калі пачалі зачытваць характарыстыкі і зачыталі, што я член ВЛКСМ з такога году. А я ўзяў і паправіў іх, што я ня член ВЛКСМ. Ну і такая была паўза і пасьля ціхенька перапісалі дакумэнты і адправілі мяне далей».

КРЫТЫЧНЫ АБ’ЁМ ІНФАРМАЦЫІ

Дубавец: Майстроўскі цуд Генадзь тлумачыць тым, што ў пэўным месцы ў пэўны час аб’ём неабходнае інфармацыі дасягнуў крытычнага пункту...

Мацур: «Усё тое, што было зроблена і раней, яно было вынішчана, але ўсё роўна, прайшоў час, і нешта аднекуль папрарастала. Нейкая кніжачка знайшлася, нейкі дакумэнт, нейкі адзін чалавек знайшоўся, які захаваў, а потым некаму паказаў... І ўсё гэта пачалося-пачалося пакрышачку. А нашы старэйшыя мастакі, яны ўжо больш сабралі, больш акумулявалі вось гэтай інфармацыі. А там, дзе энэргетыка, інфармацыя, там ужо й людзі новыя зьяўляюцца. І моладзь... Яна больш падхапіла, больш магчымасьцяў было і адукацыі. Больш інфармацыі зьявілася».

Дубавец: Са згадак Генадзя, як і іншых майстроўцаў вынікае, што сьведама ці нясьведама ўзьнікненьне Майстроўні рыхтавалася старэйшымі мастакамі.

Мацур: «Неяк я ўсё жыцьцё і сябраваў і сыходзіўся зь людзьмі старэйшага ўзросту. Неяк зь імі было цікавей ці прасьцей нават. Пакаленьне ці крыху менш розьніца, але вось гэтае пакаленьне — Марачкін, Маркавец, Кулік і ўся суполка, што ля іх. Менавіта я дык празь іх прыйшоў да беларускасьці. Але гэта глеба, а потым пачаўся ўжо ўласны рух. Можа, час стаў іншы, моладзь была менш бітая, менш баялася. Відаць часы ўсё ж такі, яны пры ўсім сваім камуністычным маразьме былі крышку, відаць, цяплейшыя. Ці мы нечага ня ведалі і добра, што ня ведалі, і таму вальней сябе адчувалі».