Новая перадача сэрыі “Вольная студыя”. Эфір 17 студзеня
Хто зь беларусаў зьдзейсьніў ваколсьветнае падарожжа? Ці надаюцца падарожжы пад канвоем для памятных уражаньняў? Пра тэматычны выпуск гадавіка “Запісы БІНіМ” Міхась Скобла гутарыць з рэдактарам нумару гісторыкам Натальляй Гардзіенкай.
Міхась Скобла: “Асноўная тэма новых “Запісаў” – падарожжы. Існуе распаўсюджаная думка, што беларусы – не аматары вандраваць. “Народ аседлы мы – ня птушкі пералётныя” (Ларыса Геніюш), “Так хочацца вам глянуць за мяжу? Паверце мне – я гэтага баюся” (Уладзімер Дудзіцкі). Перачытаўшы як рэдактар столькі падарожных твораў (у розных жанрах), адкажыце на пытаньне: дык ці любяць беларусы падарожнічаць?”
Натальля Гардзіенка: “У жаданьні або нежаданьні вандраваць беларусы наўрад ці адрозьніваюцца ад прадстаўнікоў іншых нацыяў, бо гэта, хутчэй, уласьцівасьць чалавечая, а не нацыянальная. Цягам сваёй гісторыі беларусы часта траплялі ў становішча “вымушаных” падарожнікаў, і гэта накладала пэўны адбітак на ўспрыманьне імі іншых краінаў і народаў. Ілюстрацыяй пэўных адчуваньняў тут могуць быць радкі таго самага Ўладзімера Дудзіцкага: “Я пазнаў і Эўропу, і Азію / і Аўстралію вызнаць шчэ мусіў; / думка сэрца маё уразіла: / не пазнаў што як сьлед Беларусі”… Гэтае жаданьне вяртаньня да Беларусі, да сваіх і гуртавала беларусаў у суполкі на Захадзе. І цалкам зразумелае таму жаданьне беларускіх эмігрантаў-вандроўнікаў наведаць суайчыньнікаў у іншых краінах сьвету. Апісаньнямі такіх падарожжаў-адведак поўніліся старонкі эміграцыйнай пэрыёдыкі, у тым ліку газэтаў “Бацькаўшчына” і “Беларус”.
Скобла: “Ужо сталіся клясыкай жанру “Паломніцтва Мікалая Крыштофа Радзівіла ў Сьвятую Зямлю”, “Авантуры майго жыцьця” Саламеі Пільштыновай”, “Мае падарожжы” Ігната Дамейкі. Якія “вандроўныя” тэксты з апублікаваных у “Запісах” маюць права застацца ў гісторыі нашага прыгожага пісьменства?”
Гардзіенка: “Тэмай новага нумару “Запісаў” сталі ня столькі самі падарожжы, колькі травэлёгі – апісаньні падарожжаў, падарожныя нататкі, зробленыя пераважна беларускімі эмігрантамі паваеннай хвалі. З аднаго боку, гэта тэксты, аўтарамі якіх выступаюць вымушаныя падарожнікі, якія выяжджалі ў іншыя краіны пад ціскам абставінаў. Найбольш яскравыя тэксты – падарожныя лісты з Францыі, Новай Зэляндыі, Вэнэсуэлы, Мадагаскару. Яны цікавыя сваім апісаньнем абставінаў жыцьця ў той ці іншай краіне, своеасаблівым беларускім поглядам. З другога боку, эмігранты апынуліся ў больш прывабным становішчы ў параўнаньні з жыхарамі мэтраполіі – што да добраахвотных вандровак, і скарыстоўвалі з гэтага. Безумоўна, ня ўсе мелі жаданьне падарожнічаць па сьвеце, але шмат хто ажыцьцяўляў і ажыцьцяўляе такія падарожжы. Апісаньні такіх падарожжаў у “Запісах” прадстаўленыя “Манастырскім дзёньнікам” Лявона Юрэвіча ці “Знаёмствам з Аляскай” Зоры Кіпель. Менавіта апошнія мне падаюцца знакавымі тэкстамі сярод беларускіх травэлёгаў”.
Скобла: “Калі чалавек падарожнічае па сваёй волі – адны ўражаньні. Калі выпраўляецца ў вымушанае падарожжа – зусім другія. Два прыклады-антыподы: Рыгор Крушына, які аб’езьдзіў паўсьвету і адну са сваіх кніг назваў “Дарогі”, і Алесь Салавей, які пасьля напаўгалоднага існаваньня ў лягерах DP, мусіў выпраўляцца ў накрайсьветную Аўстралію. Якія падарожжы пераважаюць у нашай травэлягічнай літаратуры?”
Гардзіенка: “Статыстыка падарожжаў не заўсёды адпавядае статыстыцы твораў. Большасьць людзей, у тым ліку і сярод эмігрантаў, падарожнічаюць без ідэі і жаданьня апісаць бачанае. У асяродзьдзі вымушаных падарожнікаў пераважаюць травэлёгі ў выглядзе лістоў як магчымасьць падзяліцца з суайчыньнікамі ўласнымі посьпехамі ці праблемамі на новым месцы. Такой цікавай эпісталярнай спадчыны застаецца яшчэ багата неапублікаванай, і яна можа быць падставай для спэцыяльных дасьледаваньняў. Добраахвотныя падарожнікі –турысты – цікавыя менавіта сваім беларускім поглядам на розныя краіны. Такіх твораў, мне здаецца, сярод вядомых на сёньня травэлёгаў, усё ж менш. Трэба адзначыць, што ў сваім уступным артыкуле “Моваю травэлёгу” Лявон Юрэвіч якраз і паспрабаваў даць характарыстыку вядомым на сёньня беларусім травэлёгам. Аднак у “Запісах” мы ня мелі на мэце цалкам раскрыць тэму падарожжаў і падарожных нататак. Гэта, хутчэй, “адкрыцьцё” тэмы, пастаноўка праблемы, прапанова кірункаў для наступных дасьледнікаў”.
Скобла: “У гэтым нумары “Запісаў” (дарэчы, 600-старонкавым!) зьвяртаюць на сябе ўвагу нататкі Зоры Кіпель пра Аляску. Кажуць, што карэнныя жыхары Аляскі адрозьніваюць два дзясяткі адценьняў сьнегу. А што на Алясцы кінулася ў вочы беларусам?”
Гардзіенка: “Зора і Вітаўт Кіпелі аб’езьдзілі ўсе штаты ЗША і мелі пры гэтым дзьве выразныя мэты. Адна зь іх – турыстычнае знаёмства з краінай, культурай, адметнымі помнікамі, традыцыямі, як у звычайных турыстаў. Другая важная мэта – пошук беларускіх сьлядоў. І тэкст пра падарожжа на Аляску выразна гэта ілюструе. Кіпелі цешацца з падарожжа ў Запаляр’е і адначасова сустракаюцца зь людзьмі, якія могуць засьведчыць беларускую прысутнасьць у гэтым штаце, шукаюць беларускія выданьні ў мясцовых бібліятэках”.
Скобла: “Мы ведаем пра падарожжы Фёдара Конюхава, Тура Хеердала… А хто зь беларусаў зьдзейсьніў ваколсьветнае падарожжа і зафіксаваў свае ўражаньні на паперы?”
Гардзіенка: “Я неаднаразова чула ад розных беларусаў на эміграцыі, што яны зьдзяйсьнялі падарожжы вакол сьвету. Аднак пісьмовых сьведчаньняў такіх падарожжаў няма. Выключэньне, хіба, – падарожжа Міколы Нікана, апісанае на старонках газэты “Беларус”. Гэты аўстралійскі беларус на пачатку 70-х ажыцьцявіў сваё падарожжа вакол сьвету за 75 дзён, у часе якога адведаў Азію, Эўропу, Амэрыку. Адной з мэтаў яго вандроўкі было наведваньне Бацькаўшчыны, і апісаньню гэтага падарожжа адведзены асобны разьдзел дзёньніка Міколы Нікана. Прыканцы ён заўважыў: “Вяртаўся ў іншы сьвет, дзе тыя самыя словы маюць іншы зьмест. Таму гэтак цяжка паразумецца. Гаворачы фармальна аб тым самым, разумеецца і ўяўляецца ўсё па-рознаму, па-свойму…”
Скобла: “Травэлёгі, аднак, – не адзіная тэма новых “Запісаў”. Немагчыма прамінуць, напрыклад, артыкул Лявона Юрэвіча “Бінімаўская Купаліяна”. У свой час Янка Запруднік перадаў аўтограф верша “О так, я пралетар!..” у Купалаўскі музэй у Менску. Дык мо варта і астатнія экспанаты перадаць у Беларусь, у Музэй песьняра?”
Гардзіенка: “У Архіве Беларускага інстытуту навукі і мастацтва захоўваецца нямала дакумэнтаў і рэчаў, зьвязаных з гісторыяй беларускай літаратуры. Прыкладам, разразны нож Янкі Купалы, перададзены ў БІНіМ паэтам Міхасём Кавылём. Ёсьць меркаваньне, што менавіта гэтым нажом Купала зрабіў сабе харакіры. Кажуць, існуе адзін з партрэтаў Купалы, на якім гэты нож ляжыць на ягоным пісьмовым стале… Што да мэтазгоднасьці перадачы гэтых рарытэтаў на радзіму… Архівы БІНіМу перададзеныя на захаваньне ў Нью-Ёрскую Публічную бібліятэку і будуць зьберагацца там. Такім чынам Інстытут, верагодна, хоча пазьбегнуць доступу да гэтых дакумэнтаў тае ўлады, што пануе ў мэтраполіі. Наколькі гэта разумна – пакажа час”.
Скобла: “Асобная публікацыя ў “Запісах” прысьвечаная Архіву БНР, які перахоўваўся ў Міколы Абрамчыка. Вось што пісала пра яго Ларыса Геніюш у лісьце да Аляксея Пяткевіча 6 кастрычніка 1969 году: “Там былі вартасныя для народу рэчы. Была копія апошняга ліста кс. Гадлеўскага перад расстрэлам яго гестапаўцамі, былі апошнія, абрызганыя крывёю (кроў – горлам!) паштоўкі дзядзькі Васіля Захаркі, дзе ён мяне выклікаў, каб радзіцца, што яму рабіць перад сьмерцю з паўнамоцтвамі Ўраду… Былі дзясяткі фатаграфіяў Ураду”. Пра гэты архіў апошнім часам шмат пісалася. Дык які ягоны лёс? Ён існуе як цэласьць у нейкай сховані, ці расьцярушаны па розных прыватных зборах?”
Гардзіенка: “Архіў Міколы Абрамчыка – адзін з найбольш міталягізаваных архіўных збораў на эміграцыі. Вядома, што ў ягоны склад уваходзілі некалькі скрыняў архіваў БНР, аднак знаходжаньне іх пасьля сьмерці Абрамчыка застаецца нявысьветленым. У Янкі Запрудніка захоўвалася адна тэчка з дакумэнтамі гэтага архіву, і апісаньне яе зьмешчанае ў гэтым нумары “Запісаў”. Нельга сказаць, што яна адлюстроўвае цалкам характар архіву Міколы Абрамчыка, але пра нешта ўсё ж сьведчыць. На жаль, мы не змаглі цалкам раскрыць таямніцу зьнікненьня архіву, але намагаліся выдрукаваць сьведчаньні пра тое, як лёс архіву спрабавалі вырашыць на эміграцыі адразу пасьля сьмерці прэзыдэнта, у тым ліку і праз ініцыяваньне судовага зыску супраць ягонай удавы Ніны Абрамчык. Тым ня менш, архіў так і ня быў перададзены Радзе БНР, і сёньняшняе яго месцазнаходжаньне застаецца невядомым”.
Скобла: “Запісы” шторазу таўсьцеюць, у гэтым нумары – 600 старонак. Вы – рэдактар гэтага нумару. Хто дапамагае вам у выданьні гэтага аўтарытэтнага гадавіка?”
Гардзіенка: “Карыстаючыся нагодаю, выказваю падзяку ўсім аўтарам гэтага нумару, у тым ліку Навуму Гальляшэвічу, гісторыкам Алесю Пашкевічу, Генадзю Сагановічу, Аляксандру Адзінцу, Юрыю Грыбоўскаму, мовазнаўцу Зьмітру Саўку і ўсім тым, хто спрычыніўся да зьяўленьня на сьвет гэтага выданьня. Наступны нумар “Запісаў” будзе прысьвечаны ня менш важнай тэме – эпісталярнай спадчыне беларускіх эмігрантаў, і там таксама будзе шмат цікавых тэкстаў”.