30 гадоў таму кіраўніцтва Савецкага Саюзу прырыхтавала Захаду “калядны падарунак” – увяло савецкія войскі ў Аўганістан.
Праз некалькі дзён у выніку спэцапэрацыі ва ўласным палацы ў Кабуле спэцназаўцы забілі тагачаснага прэзыдэнта Хафізулу Аміна, а на вакантнае месца быў пасаджаны крамлёўскі стаўленік Бабрак Кармаль. Наступныя 10 гадоў савецкія войскі аказаліся ўвязаныя ў вайну ня толькі з мясцовымі партызанамі-муджахедамі, але і ўскосна з усім заходнім сьветам, які шчодра фінансаваў антысавецкі супраціў.
За дзесяцігодзьдзе савецкай ваеннай прысутнасьці ў Аўганістане беларускія ваенкаматы накіравалі ў “гарачую кропку” 32 тысячы прызыўнікоў. Каля 800 зь іх загінулі, 12 зьніклі бязь вестак, больш за 700 вярнуліся інвалідамі. Сёлета маладыя вэтэраны атрымалі юбілейныя мэдалі да 20-годзьдзя вываду “абмежаванага кантынгенту” з Аўганістану. Аднак некалькі дзясяткаў чалавека публічна адмовіліся ад узнагароды. Сярод іх – мастак Алесь Пушкін, які выступае супраць узьвядзеньня “аўганцаў” у ранг герояў:
“Сапраўды, ёсьць людзі, якія сталі калекамі. Ёсьць тыя, хто хадзіў на баявыя заданьні, ставіў міны, адстрэльваўся ад душманаў, бачыў сьмерць таварышаў. Але самае жахлівае, што ўсе гэтыя людзі, якія прыйшлі з акупацыйнай арміі, крышачку абнаглелі. Давайце разважаць: малады чалавек у 18 гадоў прызваны на вайсковую службу. Адслужыў 2 гады, зь іх 1,5 года ў Аўганістане, бо паўгода была “вучэбка” (у мяне школа малодшага авіяцыйнага спэцыяліста, а потым 1,5 года ў вэрталётным палку ў Кундузе). І вось ты вяртаесься з войска ў 20 гадоў, наперадзе ў цябе – цэлае жыцьцё, 50 гадоў дзейнасьці да 70 гадоў. Станавіся лекарам, нараджай 5 дзяцей, будуй 17 дамоў, адкрывай 20 фірмаў, альбо хоць бы адну. Пішы абразы, пішы кнігі, раманы, абараняй доктарскую ступень. Ўсё гэта – наперадзе ў тваім жыцьці. Гэта падарунак лёсу! Але мы назіраем іншае: наша грамадзтва прызвычаілася, што заўсёды ёсьць вэтэраны. І памаленьку паміраючых вэтэранаў ІІ Усясьветнай вайны замяшчаюць мардастыя, дужыя дзядзькі гадоў па 45-50, якія на гэтым пачынаюць паратызаваць”.
Як згадаў Алесь Пушкін, тэрмін знаходжаньня савецкіх вайскоўцаў у Аўганістане быў акрэсьлены адмысловымі інструкцыямі: ня болей за 2 гады для афіцэраў і 1,5 году для сяржантаў і шарагоўцаў. Але выконвалася патрабаваньне не заўсёды. Баявы афіцэр Андрэй Івонін агулам прабыў у гарачай кропцы 5 гадоў, у складзе байцоў Віцебскай паветрана-дэсантнай дывізіі браў удзел у захопе палацу Хафізулы Аміна. Мае два ордэны Чырвонай Зоркі, мэдалі “За адвагу” і “За баявыя заслугі”. І дагэтуль перакананы ў неабходнасьці і справядлівасьці тагачаснай місіі:
“Наша дывізія ня толькі нямала зрабіла падчас той кампаніі, а была ўвогуле адной зь лепшых. Мы туды калі прыехалі, скажам так, па-мірнаму, то там ужо знаходзіўся фэрганскі полк. Стаялі яны ў Баграме, на аэрадроме ў Кабуле; былі пераапранутыя ў аўганскае адзеньне, вялі там абсалютна мірны лад жыцьця. Іх ніхто не крыўдзіў, яны таксама нікога не крыўдзілі. А ўжо калі ўвайшла дывізія, узьнялася інфармацыйная хваля і ўсё абазвалася “ўтаржэньнем”. І тое мы туды ціха прыляцелі, нават па радыё нічога ня чулі, неяк цішыня на гэты конт была. А вось ужо калі пайшла асноўная маса Ўзброеных сілаў, пяхота пачала ўваходзіць 27-28 сьнежня, тады пачалася ўся шуміха наконт ўварваньня і іншага бязьмежжа. То бок, дні праз 3-4 пасьля нас, калі мы ўжо ўсе свае месцы занялі і ўсё амаль устаялася. Дык вось калі пайшла пяхота, тады ў сьвеце стаўленьне да ўводу войскаў рэзка зьмянілася”.
Расейскі праваабаронца Сяргей Кавалёў -- пасьлядоўны крытык савецкай акупацыі Аўганістану, за што мусіў доўгія гады ня толькі несьці дысыдэнцкі крыж, але ў статусе “палітычнага” сядзеў па турмах. На яго думку, Аўганістан у выніку стаў своеасаблівым пляцдармам, на якім адпрацоўваліся навыкі падаўленьня “іншадумства” у пазьнейшыя часы:
“Было тое, што, паводле лёгікі, і павінна было адбывацца: акупацыя, жахлівыя рэпрэсіі, бессаромна зьверскія расправы. Увогуле мы пазнавалі азы таго, што потым пачалі ўжываць на ўласнай тэрыторыі, у прыватнасьці ў Чачні. А тады зьнішчаліся цэлыя пасяленьні аўганскія, не было ніякай мяжы паміж мірным насельніцтвам і атрадамі муджахедаў. Зноў жа, чаму яшчэ навучыліся ў Аўганістане? Жорсткаму марадэрству і бандытызму, зьнішчэньню людзей проста па нацыянальнай прыкмеце – без суда і сьледзтва. Паводле, так скажам, “апэратыўнай неабходнасьці”, якая “ўзбрэндзіла” у галаву любому ваенаначальніку. Вось, уласна кажучы, што там адбывалася”.
Савецкія страты на тэрыторыі Аўганістану наблізіліся да 15 тысяч чалавек. Сярод ахвяраў былі і цывільныя асобы: журналісты, кінэматаграфісты, будаўнікі, лекары. Зьніклі бязь вестак ці трапілі ў палон блізу паўтысячы вайскоўцаў, раненьні атрымалі амаль 50 тысяч. Забітых аўганцаў – у процістаяньні з савецкімі войскамі і ўрадавымі падразьдзяленьнямі – ня менш за мільён чалавек. Якой магла быць канчатковая статыстыка, каб не рашэньне ў 1989 годзе згарнуць няўдалы экспэрымэнт, можна толькі здагадвацца. Незадоўга да сваёй сьмерці ў інтэрвію Радыё Свабода апошні амбасадар СССР у Аўганістане Юлій Варанцоў гаварыў, што практычна ўся аўганская кампанія была пабудаваная на памылках. Памылкай ён называў і спробу амэрыканцаў “выхаваць” талібаў амаль па савецкаму сцэнару:
“Баяліся, што туды высадзяцца амэрыканцы і пераўтвараць Аўганістан у адну са сваіх ваенных базаў на поўдні Савецкага Саюзу. Памылковы погляд, бо нікуды амэрыканцы не зьбіраліся высаджвацца. Але хтосьці камусьці падкінуў такую ідэю і пасьпяшаліся хутка-хутка ўвесьці войскі, каб апярэдзіць амэрыканскі ход. Таксама было непатрэбна, таксама было памылкова. То бок, памылак хапала ва ўсёй гэтай справе. Зрэшты, як у наш час з боку тых жа амэрыканцаў. Калі нас туды ўцягнула памылковае ўяўленьне пра тое, што будзе адбывацца, ды яны ўвайшлі туды па добрай волі. Амэрыканцы ўлезьлі з абсалютна адкрытымі вачыма, яўна не чакаючы таго, што атрымалі. Думалі, што тамтэйшыя сустрэнуць іх з кветкамі, распасьцёртымі абдымкамі і г.д. А ў выніку атрымалі вунь што, ніяк гэта спыніцца ня можа. Таму ў іх памылка была сьвядома дапушчаная, гэта факт. У нас жа, канечне, уцягнутасьць была шмат у чым вымушаная. Але, як на маё перакананьне, у амэрыканцаў справы горшыя, чым колісь былі ў нас”.
Навесьці парадак у сучасным Аўганістане спрабуюць сілы НАТО. Дзясяткі тысяч вайскоўцаў з усяго сьвету нясуць службу ў гэтай краіне і, як мяркуюць ня толькі яны самі, канца гэтай місіі ня бачна. Між тым міністар абароны Літвы Раса Юкнявічэне ў нядаўняй гутарцы зь беларускімі журналістамі выказала “стрыманы аптымізм” адносна падзеяў у Аўганістане, адзначыўшы, што пэўны прагрэс у мірным працэсе відавочны:
“Усё залежыць ад рэгіёну, бо Аўганістан вельмі не маналітны. Мы больш атрымліваем зьвестак з тых рэгіёнаў, дзе ідзе вайна. А вось у Чагчаране, у правінцы Гор, дзе базуюцца нашы салдаты (а ў розных рэгіёнах розныя дзяржавы адказныя за стабільнасьць сытуацыі і аднаўленьне), дык там сытуацыя абсалютна нармальная. Магу толькі пастукаць па дрэву. Там няма талібаў, там людзі хочуць жыць, хочуць, каб у іх былі школы, шпіталі, усё тое, што ёсьць у іншых краінах. І яны зацікаўленыя, каб мы былі там, каб іншыя дзяржавы былі ў іншых правінцыях. Я бачыла там шмат пазытыўнага. Але пра гэта ніхто ня піша і не паказвае, паказваюць толькі калі людзей забіваюць і г.д. Натуральна, усялякае можна ўбачыць у Аўганістане, але я ўсё ж зьяўляюся “асьцярожным аптымістам”. Канечне, гэта надоўга, канечне, Аўганістан – гэта не Эўропа. Калі ў Косаве стаіць яшчэ місія НАТО, 10 гадоў ужо – дык гэта ж эўрапейская дзяржава, людзі з адукацыяй. А там толькі 30% ці нават меней умеюць пісаць і чытаць. Так што гэта зусім іншы сьвет”.
Міжнародныя сілы забесьпячэньня бясьпекі ў Аўганістане пад кіраўніцтвам НАТО складаюцца з войск 44 краінаў. Агульная колькасьць ваеннаслужачых перавышае 80 тысяч. Асобна дысьлякаваныя 20 тысяч амэрыканскіх вайскоўцаў, колькасьць якіх бліжэйшым часам плянуецца істотна павялічыць. Дзеля параўнаньня: ад сьнежня 1979 году да лютага 1989-га праз Аўганістан прайшлі 620 тысяч савецкіх вайскоўцаў, яшчэ 20 тысячаў працавалі на цывільных пасадах. Штогадовая савецкая прысутнасьць складала 80-100 тысяч вайскоўцамі і 10 тысяч цывільнымі асобамі.
За дзесяцігодзьдзе савецкай ваеннай прысутнасьці ў Аўганістане беларускія ваенкаматы накіравалі ў “гарачую кропку” 32 тысячы прызыўнікоў. Каля 800 зь іх загінулі, 12 зьніклі бязь вестак, больш за 700 вярнуліся інвалідамі. Сёлета маладыя вэтэраны атрымалі юбілейныя мэдалі да 20-годзьдзя вываду “абмежаванага кантынгенту” з Аўганістану. Аднак некалькі дзясяткаў чалавека публічна адмовіліся ад узнагароды. Сярод іх – мастак Алесь Пушкін, які выступае супраць узьвядзеньня “аўганцаў” у ранг герояў:
“Сапраўды, ёсьць людзі, якія сталі калекамі. Ёсьць тыя, хто хадзіў на баявыя заданьні, ставіў міны, адстрэльваўся ад душманаў, бачыў сьмерць таварышаў. Але самае жахлівае, што ўсе гэтыя людзі, якія прыйшлі з акупацыйнай арміі, крышачку абнаглелі. Давайце разважаць: малады чалавек у 18 гадоў прызваны на вайсковую службу. Адслужыў 2 гады, зь іх 1,5 года ў Аўганістане, бо паўгода была “вучэбка” (у мяне школа малодшага авіяцыйнага спэцыяліста, а потым 1,5 года ў вэрталётным палку ў Кундузе). І вось ты вяртаесься з войска ў 20 гадоў, наперадзе ў цябе – цэлае жыцьцё, 50 гадоў дзейнасьці да 70 гадоў. Станавіся лекарам, нараджай 5 дзяцей, будуй 17 дамоў, адкрывай 20 фірмаў, альбо хоць бы адну. Пішы абразы, пішы кнігі, раманы, абараняй доктарскую ступень. Ўсё гэта – наперадзе ў тваім жыцьці. Гэта падарунак лёсу! Але мы назіраем іншае: наша грамадзтва прызвычаілася, што заўсёды ёсьць вэтэраны. І памаленьку паміраючых вэтэранаў ІІ Усясьветнай вайны замяшчаюць мардастыя, дужыя дзядзькі гадоў па 45-50, якія на гэтым пачынаюць паратызаваць”.
Як згадаў Алесь Пушкін, тэрмін знаходжаньня савецкіх вайскоўцаў у Аўганістане быў акрэсьлены адмысловымі інструкцыямі: ня болей за 2 гады для афіцэраў і 1,5 году для сяржантаў і шарагоўцаў. Але выконвалася патрабаваньне не заўсёды. Баявы афіцэр Андрэй Івонін агулам прабыў у гарачай кропцы 5 гадоў, у складзе байцоў Віцебскай паветрана-дэсантнай дывізіі браў удзел у захопе палацу Хафізулы Аміна. Мае два ордэны Чырвонай Зоркі, мэдалі “За адвагу” і “За баявыя заслугі”. І дагэтуль перакананы ў неабходнасьці і справядлівасьці тагачаснай місіі:
Мы туды калі прыехалі, скажам так, па-мірнаму...
“Наша дывізія ня толькі нямала зрабіла падчас той кампаніі, а была ўвогуле адной зь лепшых. Мы туды калі прыехалі, скажам так, па-мірнаму, то там ужо знаходзіўся фэрганскі полк. Стаялі яны ў Баграме, на аэрадроме ў Кабуле; былі пераапранутыя ў аўганскае адзеньне, вялі там абсалютна мірны лад жыцьця. Іх ніхто не крыўдзіў, яны таксама нікога не крыўдзілі. А ўжо калі ўвайшла дывізія, узьнялася інфармацыйная хваля і ўсё абазвалася “ўтаржэньнем”. І тое мы туды ціха прыляцелі, нават па радыё нічога ня чулі, неяк цішыня на гэты конт была. А вось ужо калі пайшла асноўная маса Ўзброеных сілаў, пяхота пачала ўваходзіць 27-28 сьнежня, тады пачалася ўся шуміха наконт ўварваньня і іншага бязьмежжа. То бок, дні праз 3-4 пасьля нас, калі мы ўжо ўсе свае месцы занялі і ўсё амаль устаялася. Дык вось калі пайшла пяхота, тады ў сьвеце стаўленьне да ўводу войскаў рэзка зьмянілася”.
Расейскі праваабаронца Сяргей Кавалёў -- пасьлядоўны крытык савецкай акупацыі Аўганістану, за што мусіў доўгія гады ня толькі несьці дысыдэнцкі крыж, але ў статусе “палітычнага” сядзеў па турмах. На яго думку, Аўганістан у выніку стаў своеасаблівым пляцдармам, на якім адпрацоўваліся навыкі падаўленьня “іншадумства” у пазьнейшыя часы:
“Было тое, што, паводле лёгікі, і павінна было адбывацца: акупацыя, жахлівыя рэпрэсіі, бессаромна зьверскія расправы. Увогуле мы пазнавалі азы таго, што потым пачалі ўжываць на ўласнай тэрыторыі, у прыватнасьці ў Чачні. А тады зьнішчаліся цэлыя пасяленьні аўганскія, не было ніякай мяжы паміж мірным насельніцтвам і атрадамі муджахедаў. Зноў жа, чаму яшчэ навучыліся ў Аўганістане? Жорсткаму марадэрству і бандытызму, зьнішчэньню людзей проста па нацыянальнай прыкмеце – без суда і сьледзтва. Паводле, так скажам, “апэратыўнай неабходнасьці”, якая “ўзбрэндзіла” у галаву любому ваенаначальніку. Вось, уласна кажучы, што там адбывалася”.
Савецкія страты на тэрыторыі Аўганістану наблізіліся да 15 тысяч чалавек. Сярод ахвяраў былі і цывільныя асобы: журналісты, кінэматаграфісты, будаўнікі, лекары. Зьніклі бязь вестак ці трапілі ў палон блізу паўтысячы вайскоўцаў, раненьні атрымалі амаль 50 тысяч. Забітых аўганцаў – у процістаяньні з савецкімі войскамі і ўрадавымі падразьдзяленьнямі – ня менш за мільён чалавек. Якой магла быць канчатковая статыстыка, каб не рашэньне ў 1989 годзе згарнуць няўдалы экспэрымэнт, можна толькі здагадвацца. Незадоўга да сваёй сьмерці ў інтэрвію Радыё Свабода апошні амбасадар СССР у Аўганістане Юлій Варанцоў гаварыў, што практычна ўся аўганская кампанія была пабудаваная на памылках. Памылкай ён называў і спробу амэрыканцаў “выхаваць” талібаў амаль па савецкаму сцэнару:
Баяліся, што туды высадзяцца амэрыканцы і пераўтвараць Аўганістан у адну са сваіх ваенных базаў на поўдні Савецкага Саюз ...
“Баяліся, што туды высадзяцца амэрыканцы і пераўтвараць Аўганістан у адну са сваіх ваенных базаў на поўдні Савецкага Саюзу. Памылковы погляд, бо нікуды амэрыканцы не зьбіраліся высаджвацца. Але хтосьці камусьці падкінуў такую ідэю і пасьпяшаліся хутка-хутка ўвесьці войскі, каб апярэдзіць амэрыканскі ход. Таксама было непатрэбна, таксама было памылкова. То бок, памылак хапала ва ўсёй гэтай справе. Зрэшты, як у наш час з боку тых жа амэрыканцаў. Калі нас туды ўцягнула памылковае ўяўленьне пра тое, што будзе адбывацца, ды яны ўвайшлі туды па добрай волі. Амэрыканцы ўлезьлі з абсалютна адкрытымі вачыма, яўна не чакаючы таго, што атрымалі. Думалі, што тамтэйшыя сустрэнуць іх з кветкамі, распасьцёртымі абдымкамі і г.д. А ў выніку атрымалі вунь што, ніяк гэта спыніцца ня можа. Таму ў іх памылка была сьвядома дапушчаная, гэта факт. У нас жа, канечне, уцягнутасьць была шмат у чым вымушаная. Але, як на маё перакананьне, у амэрыканцаў справы горшыя, чым колісь былі ў нас”.
Навесьці парадак у сучасным Аўганістане спрабуюць сілы НАТО. Дзясяткі тысяч вайскоўцаў з усяго сьвету нясуць службу ў гэтай краіне і, як мяркуюць ня толькі яны самі, канца гэтай місіі ня бачна. Між тым міністар абароны Літвы Раса Юкнявічэне ў нядаўняй гутарцы зь беларускімі журналістамі выказала “стрыманы аптымізм” адносна падзеяў у Аўганістане, адзначыўшы, што пэўны прагрэс у мірным працэсе відавочны:
“Усё залежыць ад рэгіёну, бо Аўганістан вельмі не маналітны. Мы больш атрымліваем зьвестак з тых рэгіёнаў, дзе ідзе вайна. А вось у Чагчаране, у правінцы Гор, дзе базуюцца нашы салдаты (а ў розных рэгіёнах розныя дзяржавы адказныя за стабільнасьць сытуацыі і аднаўленьне), дык там сытуацыя абсалютна нармальная. Магу толькі пастукаць па дрэву. Там няма талібаў, там людзі хочуць жыць, хочуць, каб у іх былі школы, шпіталі, усё тое, што ёсьць у іншых краінах. І яны зацікаўленыя, каб мы былі там, каб іншыя дзяржавы былі ў іншых правінцыях. Я бачыла там шмат пазытыўнага. Але пра гэта ніхто ня піша і не паказвае, паказваюць толькі калі людзей забіваюць і г.д. Натуральна, усялякае можна ўбачыць у Аўганістане, але я ўсё ж зьяўляюся “асьцярожным аптымістам”. Канечне, гэта надоўга, канечне, Аўганістан – гэта не Эўропа. Калі ў Косаве стаіць яшчэ місія НАТО, 10 гадоў ужо – дык гэта ж эўрапейская дзяржава, людзі з адукацыяй. А там толькі 30% ці нават меней умеюць пісаць і чытаць. Так што гэта зусім іншы сьвет”.
Міжнародныя сілы забесьпячэньня бясьпекі ў Аўганістане пад кіраўніцтвам НАТО складаюцца з войск 44 краінаў. Агульная колькасьць ваеннаслужачых перавышае 80 тысяч. Асобна дысьлякаваныя 20 тысяч амэрыканскіх вайскоўцаў, колькасьць якіх бліжэйшым часам плянуецца істотна павялічыць. Дзеля параўнаньня: ад сьнежня 1979 году да лютага 1989-га праз Аўганістан прайшлі 620 тысяч савецкіх вайскоўцаў, яшчэ 20 тысячаў працавалі на цывільных пасадах. Штогадовая савецкая прысутнасьць складала 80-100 тысяч вайскоўцамі і 10 тысяч цывільнымі асобамі.