Чаму Ельцын не сказаў: “Слава, не кранай Стася”?

25 жніўня 1991 году Беларусь аднавіла Незалежнасьць – Вярхоўны Савет 12-га скліканьня надаў статус канстытуцыйнай сілы Дэклярацыі аб сувэрэнітэце. Беларусь зрабілася незалежнай, але набываць атрыбуты дзяржаўнасьці (уласнае войска, уласная зьнешняя палітыка і г.д.) перашкаджаў так званы “саюзны цэнтар” на чале з Міхаілам Гарбачовым, які прыдумляў усё новыя спосабы рэанімацыі СССР.

Існавала двухсэнсоўная сытуацыя, канец якой быў пакладзены ў Віскулях 8-га сьнежня 1991 года, калі кіраўнікі Беларусі, Расеі і Украіны падпісалі пагадненьне аб дэнансацыі Саюзнай дамовы 1922 года.

Калі гавораць пра Віскулёўскія пагадненьні, звычайна называюць трох асобаў – Барыса Ельцына, Леаніда Краўчука і Станіслава Шушкевіча. Насамрэч, падпісантаў гістарычных дакумэнтаў было шасьцёра: гэта яшчэ і прэм’ер-міністар Украіны Вітольд Фокін, Дзяржсакратар Расейскай Фэдэрацыі Генадзь Бурбуліс і прэм’ер-міністар Беларусі Вячаслаў Кебіч. У беларускую дэлегацыю ўваходзілі, акрамя Шушкевіча і Кебіча, віцэ-прэм’еры Косьцікаў і Мясьніковіч, міністар замежных спраў Пётра Краўчанка. Прысутнічалі таксама камандуючы Беларускай вайсковай акругай генэрал-палкоўнік Кастэнка, старшыня КДБ Беларусі Эдуард Шыркоўскі і дырэктар БелТА Якаў Аляксейчык.

Але ў гісторыі Белавескія пагадненьні зьвязаныя з трыма прозьвішчамі – Ельцына, Краўчука і Шушкевіча.

Сёньня мы гутарым пра гэта з адным з удзельнікаў той гістарычнай падзеі – тагачасным старшынём Вярхоўнага Савета Станіславам Шушкевічам.

Кебіч вельмі хацеў паставіць подпіс

Навумчык: Станіслаў Станіслававіч, пра Віскулі шмат сказана, і думаю, што за гэтыя васемнаццаць гадоў вы ўжо сотні разоў прыгадвалі ў інтэрвію, што і як адбывалася. Але сёньня хацелася б паразмаўляць пра некаторыя неасьветленыя аспэкты, з улікам пазьнейшых ацэнак тых асобаў, якія ўдзельнічалі ў падпісаньні.

Вы паставілі свой подпіс пад пагадненьнямі разам з Кебічам. Пазыцыя Кебіча мела істотнае значэньне і праз два дні, пад час ратыфікацыі пагадненьняў ў Вярхоўным Савеце, паколькі ён кантраляваў большую частку дэпутатаў. У сваіх мэмуарах “Спакуса ўладай” Кебіч калі не на кожнай старонцы, дык праз старонку раскайваецца ў тым, што падпісаў Віскулёўскія пагадненьні. Называе гэта “змовай”, “дзяржаўным пераваротам”, піша, што “сегодня я сделал бы всё, чтобы Беловежского соглашения не было” і г.д. Увогуле, варта пачытаць мэмуары Кебіча тым, хто сёньня папракае дэмакратаў пачатку 90-ых гадоў – яны б пераканаліся, якая праімпэрская, антынезалежніцкая сіла супрацьстаяла дэмакратычнай апазыцыі у якасьці кіраўніка выканаўчай улады. Станіслаў Станіслававіч, як насамрэч паводзіў сябе Кебіч у Віскулях?

Шушкевіч: Вы закранулі шэраг пытаньняў, якія я думаў ў сваёй кніжцы патлумачыць, што і да чаго. Давядзецца заўчасна. Перш за ўсё, тры подпісы, пра якія звычайна гавораць -- яны стаяць пад нашай заявай. А пад пагадненьнем сапраўды стаіць шэсьць подпісаў. Дарэчы, Кебіч -- адзін з ініцыятараў таго, каб заслужыць права паставіць свой подпіс пад Белавескім пагадненьнем. Ён мне сказаў: "Ведаеш, відавочна, калі выканаўчая ўлада і прадстаўнічая ўлада будуць разам, дык гэта будзе лепш". Ён вельмі хацеў паставіць подпіс пад гэтым пагадненьнем. Але ў чым тут справа? Галоўныя словы ў Белавескім пагадненьні належаць Бурбулісу, які сказаў гэта 7-га, што СССР як геапалітычная рэальнасьць перастае існаваць. І нелягічна было гэта ня ўжыць і не папрасіць Бурбуліса паставіць подпіс. І Ельцын прапанаваў, каб падпісаў Бурбуліс. Ну, тады было лягічна, каб падпісаў і Кебіч. Хаця яму, дарэчы, Краўчанка ня раіў гэта рабіць. Але Кебіч быў дасьведчаным вельмі наменклятуршчыкам, ён падумаў так: калі будуць асуджаць далей, ён скажа, што паколькі першая асоба (значыцца, я) падпісала, і я вымушаны быў падпісаць. Ён бы ня быў вінаваты пры любым павароце спраў. Так што ён паставіў свой подпіс. А цяпер ужо як далей працэс разьвіваўся? Вы ведаеце, Кебіч хоча застацца, як кажуць, "пры кармушцы". Сёньня ў яго вельмі вялікая, прыстойная пэнсія, ён заўсёды пагаджаецца з Лукашэнкам, заўсёды яго хваліць. Кніжку гэтую дзе-нідзе, ну, сорам чытаць. І я скажу, у чым тут справа. Кебіч быў цудоўны прэм'ер як гаспадар савецкага тыпу. Ён добрым быў прэм’ерам у гэтым сэнсе. А як палітык ён проста быў савецкі наменклятуршчык. І было тады такое правіла: як дзейнічае начальнік, так павінен дзейнічаць і ён. Ён нічым тут не адрозьніваўся, калі былі ў Віскулях.

“Бясьпека была зусім нядрэннай”

Навумчык: У сваёй кнізе Кебіч прыгадвае, што адразу пасьля падпісаньня пагадненьняў, калі ўжо ішоў банкет, да яго падышоў старшыня КДБ Шыркоўскі і сказаў, што гэта – дзяржаўны пераварот, што ён паведаміў на Лубянку, і чакае каманды ад Гарбачова. Мелася на увазе – каманды на арышт удзельнікаў. І далей Кебіч піша, што – цытую на мове арыгіналу – “кроме небольшой группы охраны, вооруженных людей в Вискулях не было. Для того, чтобы нейтрализовать её, достаточно было небольшой группы спецназа”. Праз некалькі старонак Кебіч шкадуе, што падпісантаў не арыштавалі. Шыркоўскі памёр у яго не спытаеш, але незадоўга да сьмерці у інтэрвію ён казаў, што мог бы арыштаваць удзельнікаў. Станіслаў Станіслававіч, а ці сапраўды мог бы адбыцца арышт? Ці Вы прадугледжвалі такую магчымасьць?

Шушкевіч: Вы ведаеце, гэта вельмі няпростае пытаньне для адказу. Справа ў тым, што аб бясьпецы ўдзельнікаў я клапаціўся як запрашаючая асоба. І відавочна, на працягу двух тыдняў перад Белавескай сустрэчай штодзень да мяне прыходзіў Шыркоўскі, і я яго пытаўся -- як вы працуеце, як вы забясьпечваеце, вы ж ведаеце, што такія людзі будуць, і гэтак далей. Ён казаў заўсёды так: "Мы вельмі шчыльна супрацоўнічаем са службай бясьпекі Ельцына. І мы забясьпечым". Мы маем на ўвазе нашы беларускія вайсковыя сілы. Заўважце, чаму там быў Кастэнка? Таму што на базу вайсковую прыляталі ўсе да Кастэнкі (вайсковы аэрадром у Пружанах – С.Н.), і Кастэнка мог даць загад узброеным сілам Беларусі, любому падразьдзяленьню, як галоўнакамандуючы. Таму, ведаеце, тут шмат умоўнасьцяў. Я не магу сьцьвярджаць, што я ўсё тут ведаю, але тое, што я ведаю. мне дае падставы гаварыць так, што неслабыя сілы бясьпекі былі ў Ельцына, -- там кажуць "спэцназ", "адна група" і ўсё такое... тут таксама былі моцныя сілы. Думаю. што бясьпека была зусім нядрэннай. І галоўныя сілы былі ня нашы. А галоўныя сілы былі -- ельцынскія.

“Ельцын імкнуўся пазбавіцца ад Гарбачова”

Навумчык: За дзень да Віскулёў Ельцын выступаў у Вярхоўным Савеце Беларусі. Калі не лічыць канфузу з падарункам копіі “Ахоўнай граматы Воршы 1664 года” у якасьці, па словах Ельцына, “сьведчаньня непарушнага сяброўства” – хаця насамрэч гэта было сьведчаньне расейскай акупацыі, -- ён паводзіў сябе адэкватна, быў бадзёры, не было ніякіх “загагулінаў”, што зьявіліся праз колькі гадоў. Роля Ельцына ў Белавескіх пагадненьнях была вялікая. У якой ступені яна была вынікам ягоных дэмакратычных перакананьняў, а ў якой – патрэбай каньюнктуры, неабходнасьці зваліць Гарбачова, каб расчысьціць сабе месца ў Крамлі?

Шушкевіч: Я думаю. што Ельцын быў чалавек значна, у дзесяткі разоў больш дэмакратычным, чым сёньняшнія кіраўнікі Расеі. Вы ведаеце, ён быў чалавекам больш адкрытым, больш рускім, у добрым сэнсе гэтага слова. І ўсе мае папярэднія кантакты з Ельцыным пацьвярджалі, што ён прытрымліваецца дэмакратычных перакананьняў. Памятаеце -- "Бярыце свабоды колькі хочаце, колькі закон дазваляе"?.. і гэтак далей. Гэта да рэспублік Савецкага Саюза. Вы тут заўважылі, што ў нас Белавескае пагадненьне -- гэта як бы этап, і ўзгадалі 25 жніўня і Дэклярацыю аб незалежнасьці. Дэклярацыя, ёй надалі канстытуцыйны статус, але яна не была фактам дэ-юрэ прызнаньня Незалежнасьці, таму што ніводная дзяржава нас тады не прызнала. І тут Ельцын, у Белавескай пушчы, ён імкнуўся пазбавіцца ад Гарбачова як свайго начальніка. Ён пра гэта не гаварыў, але ведаеце, я ўжо ведаў яго і адчуваў, як ідзе гаворка, што там робіць Гарбачоў, ён так махаў рукой, што робіць ня тое, што трэба. Ён не хацеў мець гэтага начальніка. Мы і таксама гаварылі з Краўчуком, што мы б хацелі падпісаць гэтае пагадненьне, калі пачалі яго фармаваць, каб ўрэшце рэшт, за 200 гадоў, як Беларусь стала часткай Расеі, калёніяй фактычна Расеі прымежнай, Расея ніколі не прызнала яе незалежнасьці, -- а тут прэзыдэнт Расеі падпісвае пагадненьне ад стварэньні Садружнасьці незалежных дзяржаў. Вы ведаеце, для мяне гэта было галоўным. Ну а цяпер, ці заставаўся Ельцын дэмакратам. Ведаеце, я думаю, калі ён заўважыў, што калі ісьці па шляху дэмакратыі -- няма ніякіх гарантыяў, што ты доўга будзеш на чале дзяржавы, што ты доўга будзеш прэзыдэнтам. І сапраўды, у 96-ым годзе, наколькі мне вядома, ён першы раз сказаў, што ён няправільна зрабіў, што падпісаў Белавескае пагадненьне. Але я думаю, гэта таму, каб зрабіць электаральны такі захад, каб быць абраным прэзыдэнтам яшчэ раз. Ён гэтага дасягнуў.

“У Расеі паступаць згодна са сваімі перакананьнямі на пасадзе прэзыдэнта цяжка”

Навумчык: А вось калі Вы яшчэ былі старшынём Вярхоўнага Савета, зь якога моманту Вы адчулі, што Ельцын усё менш дэмакрат і ўсё болей – прыхільнік нейкіх імпэрскіх элемэнтаў у палітыцы? Як тут уплывала на яго атачэньне, бо вядома, што яго пазьней атачалі з аднаго боку алігархі, з другога – афіцэры спэцслужбаў...

Шушкевіч: І яшчэ з моцнага боку Прымакоў атачаў яго. Я Вам скажу так. У Расеі паступаць згодна са сваімі перакананьнямі на пасадзе прэзыдэнта было вельмі цяжка. І тут, прабачце, я думаю, Ельцын пайшоў на захаваньне ўласнай постаці наверсе. Ён рабіў саступкі і тым, і іншым. Спачатку ён, мне здаецца, добра сябе паводзіў, калі была чачэнская вайна. Ён пайшоў па шляху. А пасьля распачаў другую чачэнскую вайну. Ведаеце гэта было вельмі ня проста. Мітусьлівая была палітыка. Цяпер, расстрэл парлямэнта. З аднаго боку, здавалася б, што гэта жудасна, што гэта парушэньне усяго і ўся. Я тады быў, прабачце, на баку Ельцына, таму што я ведаў, хто там засеў і што яны хочуць зрабіць. Гэта было проста неўспрымальна. І дзейнічаць такім чынам, каб быць "чысьценькім дэмакратам", было немагчыма. Я думаю, што ён дзейнічаў далёка не заўсёды, як дэмакрат. Але яшчэ раз падкрэсьліваю: заўважце, што сёньня адбываецца. Абвяшчаецца, што ў Расеі дэмакратыя, правы чалавека. А фактычна мы маем "Адзіную Расею" -- гэта ж новая КПСС. І дарэчы, якая вельмі падтрымліваецца расейскай праваслаўнай Царквой. Я калі слухаю паважанага патрыярха Кірыла, у мяне такое ўражаньне, што выступае сакратар ЦК.

Чаму Ельцын не абараніў Шушкевіча?

Навумчык: І яшчэ адно пытаньне, якое я хачу задаць Вам даўно. Яно ня тычыцца Віскулёў, але яно тычыцца і Вашай палітычнай біяграфіі, і лёсу Беларускай дэмакратыі. Гэта – Вашая адстаўка з пасады Старшыні ВС, ініцыяваная пракабічаўскай парлямэнцкай большасьцю ў студзені 1994 года. Калі б Ельцын патэлефанаваў Кебічу і сказаў (яны ж там былі на “ты”) : “Слава, не кранай Стася” – я перакананы, адстаўкі б не было. Чаму не было такога званка?

Шушкевіч: Вы ведаеце, я ніколі не шукаў падтрымку сваёй справе за мяжой. І больш за тое. Сяргей, Вы ж памятаеце, што летам 93-га года ў чэрвені не хапіла шасьці галасоў для маёй адстаўкі. Шасьці галасоў! Таму што я маніпуляваў галасаваньнем такім чынам, што калі ўсе пайшлі ў буфэт адзначаць маю адстаўку, гэтых шасьці галасоў не хапіла. Я Вам гэтага не гаварыў, іншым гэтага не гаварыў, але для мяне пытаньне было вырашана. Яго немагчыма было вырашыць інакш. І заўважце: і тыя людзі, якія сёньня ў апазыцыі, і той жа сьветлай памяці Ганчар, і Карпенка, яны ж выступалі супраць мяне так актыўна, што ўжо ратунку не было ня толькі сярод кебічаўскай каманды (а яна, фактычна, можа калі ня поўную большасьць, дык добрую большасьць мела), ратунку не было. Я дзейнічаў так, што хаця б склаўся візыт Клінтана, і гэта калі адбылося - прабачце, я ўжо не чакаў ніякіх паваротаў і замацаваньняў сваёй пасады.

Навумчык: Нагадаю, што тады, летам 93-га, Апазыцыя БНФ спрабавала блякаваць галасаваньне, каб не дапусьціць адстаўкі. І калі ў 93-ім гэта ўдалося зрабіць, дык праз паўгады галасоў нам ўжо не хапіла. У завяршэньні гутаркі – уласны ўспамін. Без ратыфікацыі парлямэнтамі Віскулёўскя пагадненьні ня мелі б юрыдычнай сілы. Вярхоўны Савет Беларусі прыступіў да іх разгляду 10 сьнежня. Супраць прагаласаваў толькі адзін дэпутат. Пазьней Аляксандар Лукашэнка будзе сьцьвярджаць, што гэта быў ён. Дык вось, супраць прагаласаваў мой тагачасны сусед па Авальнай залі, я бачыў, як ён націскаў кнопку, і мы зь ім горача тады паспрачаліся з нагоды такога ягонага галасаваньня. Гэтым дэпутатам быў Валеры Ціхіня.

Шушкевіч: Так, гэта зразумела, ён жа і выступіў супраць.