Філёзаф і пісьменьнік Ігар Бабкоў сёлета быў фіналістам прэстыжнай літаратурнай прэміі “Ангелус”, якая прысуджаецца за перакладзеныя на польскую мову творы аўтараў з Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропы. Пісьменьнік быў госьцем ранішняга жывога эфіру “Радыё Свабода”.
Навумчык: Як сучасная беларуская літаратура глядзіцца ў кантэксьце ўсходнеэўрапейскай? Я маю на ўвазе ня толькі гэты конкурс, але наагул сам літаратурны працэс апошніх гадоў.
Бабкоў: Літаратурны конкурс – гэта ня проста бег навыперадкі, дзе самае важнае – хто хутчэй дабяжыць да фінішу, і ня конкурс смачных піражкоў, дзе трэба вызначыць, які, на суб'ектыўны густ журы, больш салодкі або больш цікавы. Такі літаратурны конкурс, у якім заангажаваныя самыя розныя літаратуры – гэта заўсёды партрэт эпохі, своеасаблівы фатаздымак, які фіксуе яе ўсьмешкі, яе абсэсіі, яе канфігурацыю. І вось упершыню на такі партрэт эпохі патрапляе і беларуская літаратура.
Я б адразу сказаў, што беларуская літаратура традыцыйна недаацэненая і недаінтэрпрэтаваная. Яна разглядаецца і бачыцца, прынамсі зблізу, як штосьці такое блізкае і амаль што хатняе. Вельмі не хапае дыстанцыі і вельмі не хапае параўнаньня зь іншымі літаратурамі, зь іншым досьведам.
Конкурс ва Ўроцлаве – гэта якраз унікальная магчымасьць для беларускай літаратуры патрапіць у адпаведны кантэкст – кантэкст літаратураў параўнаўча малых, блізкіх – літаратураў таго, што мы называем Сярэдняй Эўропай.
Навумчык: Ну, крытэр маласьці або вялікасьці даволі адносны. Скажам, паводле Бібліятэкі Кангрэсу ЗША, творы Быкава перакладзены больш чым на 50 моваў сьвету. Здаецца, у беларускай літаратуры гэты рэкорд ніхто яшчэ не пераўзышоў. А як перакладаюцца творы сучасных беларускіх аўтараў – маладзейшага за быкаўскае пакаленьня?
Бабкоў: Васіль Быкаў патрапіў на перакладніцкі канвэер яшчэ ў позьнесавецкую эпоху, на яго працавала ўся літаратурная машына імпэрыі. У гэтым сэнсе новым беларускім аўтарам, якія зьявіліся ўжо ў 90-я, было ў гэтым сэнсе значна складаней. Яны літаральна былі вымушаныя прабівацца або прарывацца зь цемры.
Што да “малой” літаратуры – гэта тэрмін Мілана Кундэры, маецца на ўвазе малая ня ў сэнсе колькасьці, а малая ў параўнаньні зь літаратурамі-монстрамі, літаратурамі вялікіх імпэрыяў – англамоўнай, нямецкамоўнай, расейскамоўнай… Бо мы прызвычаіліся разглядаць беларускую літаратуру, беларускіх творцаў менавіта ў кантэксьце гэтых вялікіх літаратурных машынаў, і ў гэтым неадпаведным кантэксьце “малыя” літаратуры сапраўды крыху губляюцца, выглядаюць не зусім адэкватнымі.
“Малыя” літаратуры – гэта літаратура чэская, нават польская ў пэўным сэне малая.
Навумчык: На ваш погляд, ці ўдасца аўтарам вашага пакаленьня, або яшчэ маладзейшага ў бліжэйшыя гады дасягнуць таго посьпеху, які мае, скажам, Аксана Забужка, Аляксандар Ірванец, Юры Андруховіч – прадстаўнікі больш блізкай, роднай нам украінскай літаратуры – і што дзеля гэтага патрэбна? Ці ёсьць тут нейкія пазалітаратурныя фактары?
Бабкоў: Па-першае, я думаю, што мы крышачку пераацэньваем посьпех нашых суседзяў – звонку ўсё глядзіцца крышку перабольшана. Мы самі перабольшваем адсталасьць беларускай літаратуры. Ірванец у адным з сваіх інтэрвію казаў нават пра 15 гадоў, на якія нібыта беларуская літаратура адстала ад украінскай. Усё гэта, як мне здаецца, не зусім так.
Задача новай беларускай літаратуры, можа быць, крышачку парадаксальная – выйсьці зь ценю палітычнай сытуацыі ў Беларусі. На Захадзе і нават у блізкіх нам краінах існуе нешта накшталт “лукашэнкацэнтрызму” ў падыходзе да беларускай сытуацыі, якая разглядаецца і інтэрпрэтуецца менавіта як прыдатак да гэтай галоўнай постаці. Калі літаратарам удаецца выйсьці зь ценю палітыкі, то аказваецца, што беларуская літаратура можа, умее і ўжо гаворыць пра вельмі важныя ўнівэрсальныя рэчы, а ня толькі пра гэтую нашую беларускую “хатнясьць”, беларускую лякальнасьць.
Да таго ж, літаратары крыху па-іншаму разумеюць посьпех, чым людзі мэдыяў, журналісты. Розгалас яшчэ ня значыць посьпех і ня значыць глыбокае прачытаньне. Думаю, што беларуская літаратура прагне менавіта адэкватнага прачытаньня, а ня большага розгаласу ў мэдыях.
Навумчык: Сапраўды, посьпех -- паняцьце адноснае. Некаторых украінскіх літаратараў, якія гадоў пяць таму былі абсалютна невядомыя, вынесла хваля "аранжавай рэвалюцыі". Паглядзім, што будзе зь імі гадоў праз пяць. А ці не баіцеся вы камэрцыялізацыі літаратурнага працэсу?
Бабкоў: Так, вядома. Можа быць, гэта можна па-іншаму назваць, гэта ня столькі камэрцыялізацыі, колькі фарматызацыя. Камэрцыялізацыя, можа быць, беларускім аўтарам не зусім пагражае, бо ў Беларусі яшчэ доўга ня будзе існаваць на беларускай мове пэўных камэрцыйных жанраў – фэнтэзі, “жаночых раманаў”. Іншая рэч, што сучасная эўрапейская літаратура цяпер усё больш і больш фарматызуецца, падлягае нейкім правілам, законам, якія нідзе ясна не вымаўляюцца, не фіксуюцца, і аднак усе тэксты становяцца ўсё больш і больш падобныя адзін на адзін. Узьнік нават тэрмін, калі казаць пра паэзію – “эўравэрлібр” – тэкст настолькі спрошчаны і настолькі не зьвязаны зь лякальнай сытуацыяй, што можна сказаць, што ён напісаны адразу пад перакладчыка – каб быць перакладзеным на дзясятак моваў і фукнцыянаваць у розных кантэкстах.
Гэта ўсё, магчыма, адводзіць літаратуру ад яе сутнасьці - спробы ўнікальнага прачытаньня ўнікальнай сытуацыі. Вось жа, фарматызацыя – тое, што будзе адбывацца з намі ў найбліжэйшыя 10-15 гадоў.
Навумчык: Вы далі доўгатэрміновы прагноз усёй літаратурнай сытуацыі, а што ў вашых непасрэдных плянах?
Бабкоў: У мяне нядаўна – увесну – выйшла кніга паэзіі “Засынаць, прачынацца, слухаць галасы рыб”. Калі “Клакоцкі” – гэта вар'яцкі тэкст пра 90-я, то цяпер я хачу ўзяць трошкі больш маштабную пэрспэктыву – паспрабаваць напісаць раман, раман паэтычны, пра тое, што адбывалася зь Беларусьсю, беларускім грамадствам ці з пэўнымі героямі ад канца 80-х да сёньняшняга часу.
Бабкоў: Літаратурны конкурс – гэта ня проста бег навыперадкі, дзе самае важнае – хто хутчэй дабяжыць да фінішу, і ня конкурс смачных піражкоў, дзе трэба вызначыць, які, на суб'ектыўны густ журы, больш салодкі або больш цікавы. Такі літаратурны конкурс, у якім заангажаваныя самыя розныя літаратуры – гэта заўсёды партрэт эпохі, своеасаблівы фатаздымак, які фіксуе яе ўсьмешкі, яе абсэсіі, яе канфігурацыю. І вось упершыню на такі партрэт эпохі патрапляе і беларуская літаратура.
Я б адразу сказаў, што беларуская літаратура традыцыйна недаацэненая і недаінтэрпрэтаваная. Яна разглядаецца і бачыцца, прынамсі зблізу, як штосьці такое блізкае і амаль што хатняе. Вельмі не хапае дыстанцыі і вельмі не хапае параўнаньня зь іншымі літаратурамі, зь іншым досьведам.
Конкурс ва Ўроцлаве – гэта якраз унікальная магчымасьць для беларускай літаратуры патрапіць у адпаведны кантэкст – кантэкст літаратураў параўнаўча малых, блізкіх – літаратураў таго, што мы называем Сярэдняй Эўропай.
Навумчык: Ну, крытэр маласьці або вялікасьці даволі адносны. Скажам, паводле Бібліятэкі Кангрэсу ЗША, творы Быкава перакладзены больш чым на 50 моваў сьвету. Здаецца, у беларускай літаратуры гэты рэкорд ніхто яшчэ не пераўзышоў. А як перакладаюцца творы сучасных беларускіх аўтараў – маладзейшага за быкаўскае пакаленьня?
Бабкоў: Васіль Быкаў патрапіў на перакладніцкі канвэер яшчэ ў позьнесавецкую эпоху, на яго працавала ўся літаратурная машына імпэрыі. У гэтым сэнсе новым беларускім аўтарам, якія зьявіліся ўжо ў 90-я, было ў гэтым сэнсе значна складаней. Яны літаральна былі вымушаныя прабівацца або прарывацца зь цемры.
Што да “малой” літаратуры – гэта тэрмін Мілана Кундэры, маецца на ўвазе малая ня ў сэнсе колькасьці, а малая ў параўнаньні зь літаратурамі-монстрамі, літаратурамі вялікіх імпэрыяў – англамоўнай, нямецкамоўнай, расейскамоўнай… Бо мы прызвычаіліся разглядаць беларускую літаратуру, беларускіх творцаў менавіта ў кантэксьце гэтых вялікіх літаратурных машынаў, і ў гэтым неадпаведным кантэксьце “малыя” літаратуры сапраўды крыху губляюцца, выглядаюць не зусім адэкватнымі.
“Малыя” літаратуры – гэта літаратура чэская, нават польская ў пэўным сэне малая.
Навумчык: На ваш погляд, ці ўдасца аўтарам вашага пакаленьня, або яшчэ маладзейшага ў бліжэйшыя гады дасягнуць таго посьпеху, які мае, скажам, Аксана Забужка, Аляксандар Ірванец, Юры Андруховіч – прадстаўнікі больш блізкай, роднай нам украінскай літаратуры – і што дзеля гэтага патрэбна? Ці ёсьць тут нейкія пазалітаратурныя фактары?
Бабкоў: Па-першае, я думаю, што мы крышачку пераацэньваем посьпех нашых суседзяў – звонку ўсё глядзіцца крышку перабольшана. Мы самі перабольшваем адсталасьць беларускай літаратуры. Ірванец у адным з сваіх інтэрвію казаў нават пра 15 гадоў, на якія нібыта беларуская літаратура адстала ад украінскай. Усё гэта, як мне здаецца, не зусім так.
Задача новай беларускай літаратуры, можа быць, крышачку парадаксальная – выйсьці зь ценю палітычнай сытуацыі ў Беларусі. На Захадзе і нават у блізкіх нам краінах існуе нешта накшталт “лукашэнкацэнтрызму” ў падыходзе да беларускай сытуацыі, якая разглядаецца і інтэрпрэтуецца менавіта як прыдатак да гэтай галоўнай постаці. Калі літаратарам удаецца выйсьці зь ценю палітыкі, то аказваецца, што беларуская літаратура можа, умее і ўжо гаворыць пра вельмі важныя ўнівэрсальныя рэчы, а ня толькі пра гэтую нашую беларускую “хатнясьць”, беларускую лякальнасьць.
Да таго ж, літаратары крыху па-іншаму разумеюць посьпех, чым людзі мэдыяў, журналісты. Розгалас яшчэ ня значыць посьпех і ня значыць глыбокае прачытаньне. Думаю, што беларуская літаратура прагне менавіта адэкватнага прачытаньня, а ня большага розгаласу ў мэдыях.
Навумчык: Сапраўды, посьпех -- паняцьце адноснае. Некаторых украінскіх літаратараў, якія гадоў пяць таму былі абсалютна невядомыя, вынесла хваля "аранжавай рэвалюцыі". Паглядзім, што будзе зь імі гадоў праз пяць. А ці не баіцеся вы камэрцыялізацыі літаратурнага працэсу?
Бабкоў: Так, вядома. Можа быць, гэта можна па-іншаму назваць, гэта ня столькі камэрцыялізацыі, колькі фарматызацыя. Камэрцыялізацыя, можа быць, беларускім аўтарам не зусім пагражае, бо ў Беларусі яшчэ доўга ня будзе існаваць на беларускай мове пэўных камэрцыйных жанраў – фэнтэзі, “жаночых раманаў”. Іншая рэч, што сучасная эўрапейская літаратура цяпер усё больш і больш фарматызуецца, падлягае нейкім правілам, законам, якія нідзе ясна не вымаўляюцца, не фіксуюцца, і аднак усе тэксты становяцца ўсё больш і больш падобныя адзін на адзін. Узьнік нават тэрмін, калі казаць пра паэзію – “эўравэрлібр” – тэкст настолькі спрошчаны і настолькі не зьвязаны зь лякальнай сытуацыяй, што можна сказаць, што ён напісаны адразу пад перакладчыка – каб быць перакладзеным на дзясятак моваў і фукнцыянаваць у розных кантэкстах.
Гэта ўсё, магчыма, адводзіць літаратуру ад яе сутнасьці - спробы ўнікальнага прачытаньня ўнікальнай сытуацыі. Вось жа, фарматызацыя – тое, што будзе адбывацца з намі ў найбліжэйшыя 10-15 гадоў.
Навумчык: Вы далі доўгатэрміновы прагноз усёй літаратурнай сытуацыі, а што ў вашых непасрэдных плянах?
Бабкоў: У мяне нядаўна – увесну – выйшла кніга паэзіі “Засынаць, прачынацца, слухаць галасы рыб”. Калі “Клакоцкі” – гэта вар'яцкі тэкст пра 90-я, то цяпер я хачу ўзяць трошкі больш маштабную пэрспэктыву – паспрабаваць напісаць раман, раман паэтычны, пра тое, што адбывалася зь Беларусьсю, беларускім грамадствам ці з пэўнымі героямі ад канца 80-х да сёньняшняга часу.