Напэўна, кожны савецкі школьнік ведаў назву Кушка. Прычым гэтая Кушка захоўвалася ў памяці лепш за якія сусьветна вядомыя мэгаполісы. З такім стараньнем яе ўбівалі ў вучнёўскія галовы. Школьнік мог ня ведаць, што гэта такое — горад ці вёска. У якой рэспубліцы знаходзіцца тая Кушка. Але тое, што гэта самая паўднёвая кропка самай вялікай і самай шчасьлівай краіны, гэта запаміналася на ўсё жыцьцё.
Ці ведаюць беларускія школьнікі самую паўднёвую кропку сваёй краіны? Сумняюся. Хаця назва ў нашага скрайняга Поўдня вельмі паэтычная і адпаведная месцу. Поўдзень — гэта сонца, гэта сьпёка, гэта жар. Паўднёвая кропка Беларусі — Верхнія і Ніжнія Жары. Гэтыя вёскі выразна адрозьніваюцца ад суседніх паселішчаў. Першае адрозьненьне — пясок. Яго тут столькі, што міжволі ўверуеш у мітычнае мора Герадота. Другое адрозьненьне — у Жарах няма вуліцаў. Дамы і панадворкі хаатычна раскіданыя паміж пясчанымі барханамі, якія зь цяжкасьцю пераадольвае машына. Трэцяе адрозьненьне — мова. У ёй выразна чуецца павеў суседняй Украіны. Паслухаем старую сялянку-жароўку, што стаіць на аўтобусным прыпынку.
Карэспандэнт: “А як Жары жывуць?”
Сялянка: “Ой, добра жывуць. Добра. Толькі людэй нэма”.
Карэспандэнт: “Слухайце, а фэрма робіць?”
Сялянка: “Фэрма робіць. На фэрме столькі ската, што о-го-го! І мяса, і ўсяго хапае”.
Карэспандэнт: “І малака”.
Сялянка: “Малако ня дояць. Цялят кормяць. Да здаюць. Вырастэ цяля, пакуль каля маткі, сьсе, падрастэ. А тады яго забіраюць, выкормліваюць і здаюць. А кароў ня доюць у нас. Гавораць, радыяцыя”.
Карэспандэнт: “Значыцца, малако нельга, таму што радыяцыя?”
Сялянка: “Малако ня дояць. Цяляты пасасаюць”.
Карэспандэнт: “А мяса можна есьці…”
Сялянка: “Мяса можна. Ну, у нас такая палітыка. Як вы думаеце? А людзей увогуле ў нас мала. 170 чалавек толькі”.
Карэспандэнт: “Памерлі старыя. А маладых няма даўно”.
Але Жарам ня суджана памерці канчаткова. Дзякуючы прыгажосьці дняпроўскіх абшараў, неверагоднай колькасьці рыбы і зьвяроў жароўскія хаты скупляюць гараджане.
Сялянка: “У нас цяпер хаты купляюць гамяльчане. Вы адкуль самі?”
Карэспандэнт: “Зь Мінска”.
Сялянка: “Зь Мінска? Ну, вось цяпер з вашай Беларусі пакупляюць цяпер хаты. Прыяжджаюць сюды. Будуюцца. Тут у іх і рыбалка, і паляваньне”.
Карэспандэнт: “А іх не палохае радыяцыя?”
Сялянка: “Не. Яны не баяцца радыяцыі. Яны толькі баяцца гарэлкі паменьш піць. Пабольш п’юць. І радыяцыя іх не бярэ”.
Як вам бабульчына заўвага наконт “вашай Беларусі?” А вось і пад’ехаў аўтобус. Старая дачакалася сваёй дачкі. Якая прыехала з Чарнігава, куды зьехала адразу пасьля школы. Пра што, па ўсім відаць, не шкадуе.
Дачка: “Ведаеце, як сказаць. Жывецца мне там лепей. Але тут прыгажэй. Для душы тут прыгажэй, а для грошай там лепей. Ва Ўкраіне. Там свабода дзеяньняў. Мне патрэбны грошы? Я іх знайду. Тут жа я не знайду. Прыяжджайце на Ўкраіну”.
Прысутнасьць Украіны тут адчуваецца ня толькі дзякуючы блізіні Чарнігава. Варта ўключыць тэлевізар, каб заблытацца, у якой краіне ты знаходзісься. Настаўніца расейскай мовы Валянціна Шульга нарадзілася і жыве ў Верхніх Жарах. Працуе ў Камарыне. Але з Жароў выяжджаць нікуды не зьбіраецца.
Карэспандэнт: “Вы які тэлевізар гледзіце?”
Валянціна: “Дзьве беларускіх праграмы. Усё астатняе ўкраінскае. У мяне нават дзеці на экзамэне: пытаю, як называецца наш парлямэнт, а яна мне з ходу — Вэрховна Рада. Я кажу — і прэм’ер-міністар Юлія Цімашэнка? Не, кажа, Сяргей Сідорскі”.
Карэспандэнт:“А іх хвалявала “аранжавая рэвалюцыя”?
Валянціна: “Былі ў курсе. Таму што лісточкі здаюць, пісьмовае апытаньне. І кажуць. “За Юшчанка”, “за Цімашэнку”. З гумарам з такім. На Ўкраіну езьдзяць многа. Чарнігаў блізка вельмі. У Кіеве вельмі многа з нашых краёў вучылася. “Ракета” хадзіла. Тут 180 кілямэтраў да Кіева. Недзе дзьве гадзіны на “Ракеце”, і ты ў Кіеве. І “Ракета” хадзіла пару раз на дзень. І мы не во глушэчы былі. Гэта зараз мы апынуліся ў глушэчы. Там мытня, а Мінск вельмі далёка”.
Карэспандэнт: “А не шкада “Ракеты”?
Валянціна: “У Кіеў можна было паехаць раніцай, на Храшчацік, а ўвечары вярнуцца назад. Так у нас было. І няма. Цяпер, нават калі едзе радня кіеўская, трэба нейкія пропускі. Вы, дарэчы, з пропускам? Гэта пагранзона”.
Я шмат чуў гісторыяў ад тых, хто працаваў падчас акупацыі ў Нямеччыне. Але ў Жарах былая настаўніца расейскай мовы Надзея Гануш распавяла мне проста заяўку на кінасцэнар. Надзея векам ня выйшла, каб яе вывозілі на працы. Але з-за таго, што бацька да вайны быў калгасны актывіст, акупанты заплюшчылі вочы на юны ўзрост дзяўчыны. Але Надзеі пашанцавала. Яна патрапіла ў дом, дзе яе прынялі як родную. І ў тым доме яна сьсябравалася са сваёй аднагодкай, баўэрскай дачкой Эмай.
Надзея: “Елі мы за адным сталом. Законам гэта забаранялася. Вельмі забаранялася. Людзі, немцы, у якіх я жыла, былі вельмі добрыя. Гаспадар удзельнічаў у Першай сусьветнай вайне. Быў у Менску. Усё распытваў мяне. А як людзі былі вельмі добрыя. Сяляне, шмат працавалі, вельмі працалюбівыя. І ставіліся да мне вельмі па-людзку.
Пасьля вайны былыя сяброўкі дзяцінства ліставаліся. І праз 50 гадоў пасьля вайны Эма прыехала ў госьці да Надзеі.
Надзея: “Успаміналі ўсё. Успаміналі тыя гады, што я там жыла. Успаміналі бацькоў. Бацьку, маці. Потым яна мне распавяла, у яе два браты былі на фронце. Адзін, калі я туды патрапіла, загінуў пад Ленінградам, Ота. А Паўль вось у гэтых мясьцінах і шастаў у войсках СС. Эсэсавец быў”.
Карэспандэнт: “У Беларусі эсэсавец?”
Надзея: “У Беларусі. Калі ён прыяжджаў у адпачынак, ён мяне распытваў. Ты тое ведаеш? “Канечне. Я там побач жыву”. Ён мяне ўсё распытваў. А пасьля ўжо, калі Эма сюды прыехала, яна распавяла, што Паўль у Чарнобылі быў, у Камарыне, Жары. У гэтых мясьцінах каралі яны”.
Карэспандэнт: “Ён быў ваенны злачынец?”
Надзея: “Напэўна, так. Эма мне гаварыла, што, як скончылася вайна, Паўль прыйшоў дахаты. Яго забралі на пяць гадоў, і мы ня ведалі, дзе ён быў. А цяпер дзе Паўль? Паўль жыве тамсама. У той вёсцы”.
Карэспандэнт: “А Паўль не ўспамінае?..”
Надзея: “Успамінаў. Прывітаньне перадаваў мне”.
Паўтару ў тысячны раз і не стамлюся. Шукайце ў старых вёсках самых старых людзей. І прасіце іх засьпяваць. Гэта ня так лёгка, але высілкі таго вартыя. Надзею Бандарэнку, самую старую жыхарку Верхніх Жароў я засьпеў, вядома ж, на гародзе. А дзе ж яшчэ бавіць час беларусцы на дзясятым дзясятку? Старэнькай, згорбленай, падсьлепаватай бабульцы дапамагала пэнсіянэрка-дачка.
Дачка: “Баба, ідзі, хлопцы да цябе прыйшлі”.
Карэспандэнт: “Гэта ж колькі вам гадоў ужо?”
Надзея: “Дзевяноста”.
Карэспандэнт: “Дзевяноста. І вы яшчэ на гародзе працуеце?”
Надзея: “Прымушаюць рабіць! Кажуць, няма чаго ляжаць”.
Дачка: “Разьляжыцца, і што тады будзе? А так будзе трохі бегаць”.
Карэспандэнт: “І як здароўе ў дзевяноста гадоў?”
Надзея: “О-о-о… Кепска. Асьлепла на адно вока, аглухла…”
Далей, як заўжды, ідзе пералічэньне ўсіх хваробаў за апошнія 90 гадоў. Пасьля на вашу просьбу нешта засьпяваць пойдзе тырада пра кепскую памяць і адсутнасьць голасу. Але вы не здавайцеся. Папрасіце хаця б успомніць пару радочкаў. Калі не засьпяваць, дык словамі пераказаць. Хай ня ўголас, дык хаця б шэптам. І вось у нейкі момант старая абавязкова адступіць. Спачатку нягучна, а пасьля ўсё мацней загучыць песьня, якой не адна сотня гадоў. І на вашых вачах адбудзецца цуд. Як згорбленая, амаль сьляпая старая пераўтвараецца на вашых вачах. Вочы пачынаюць гарэць. Голас бярэ такія вышыні, што дзіву даесься, адкуль што ўзялося. Кабета выпростваецца, літаральна маладзее. А песьня ўжо нясецца на ўсё навакольле, рэхам адбіваючыся ад дняпроўскіх берагоў. І вы будзеце стаяць, прыгаломшаны гэтым цудам. Бо толькі што дакрануліся да спрадвечнага.
Ці ведаюць беларускія школьнікі самую паўднёвую кропку сваёй краіны? Сумняюся. Хаця назва ў нашага скрайняга Поўдня вельмі паэтычная і адпаведная месцу. Поўдзень — гэта сонца, гэта сьпёка, гэта жар. Паўднёвая кропка Беларусі — Верхнія і Ніжнія Жары. Гэтыя вёскі выразна адрозьніваюцца ад суседніх паселішчаў. Першае адрозьненьне — пясок. Яго тут столькі, што міжволі ўверуеш у мітычнае мора Герадота. Другое адрозьненьне — у Жарах няма вуліцаў. Дамы і панадворкі хаатычна раскіданыя паміж пясчанымі барханамі, якія зь цяжкасьцю пераадольвае машына. Трэцяе адрозьненьне — мова. У ёй выразна чуецца павеў суседняй Украіны. Паслухаем старую сялянку-жароўку, што стаіць на аўтобусным прыпынку.
Карэспандэнт: “А як Жары жывуць?”
Сялянка: “Ой, добра жывуць. Добра. Толькі людэй нэма”.
Карэспандэнт: “Слухайце, а фэрма робіць?”
Сялянка: “Фэрма робіць. На фэрме столькі ската, што о-го-го! І мяса, і ўсяго хапае”.
Карэспандэнт: “І малака”.
Сялянка: “Малако ня дояць. Цялят кормяць. Да здаюць. Вырастэ цяля, пакуль каля маткі, сьсе, падрастэ. А тады яго забіраюць, выкормліваюць і здаюць. А кароў ня доюць у нас. Гавораць, радыяцыя”.
Карэспандэнт: “Значыцца, малако нельга, таму што радыяцыя?”
Сялянка: “Малако ня дояць. Цяляты пасасаюць”.
Карэспандэнт: “А мяса можна есьці…”
Сялянка: “Мяса можна. Ну, у нас такая палітыка. Як вы думаеце? А людзей увогуле ў нас мала. 170 чалавек толькі”.
Карэспандэнт: “Памерлі старыя. А маладых няма даўно”.
Але Жарам ня суджана памерці канчаткова. Дзякуючы прыгажосьці дняпроўскіх абшараў, неверагоднай колькасьці рыбы і зьвяроў жароўскія хаты скупляюць гараджане.
Сялянка: “У нас цяпер хаты купляюць гамяльчане. Вы адкуль самі?”
Карэспандэнт: “Зь Мінска”.
Зь Мінска? Ну, вось цяпер з вашай Беларусі пакупляюць цяпер хаты.
Сялянка: “Зь Мінска? Ну, вось цяпер з вашай Беларусі пакупляюць цяпер хаты. Прыяжджаюць сюды. Будуюцца. Тут у іх і рыбалка, і паляваньне”.
Карэспандэнт: “А іх не палохае радыяцыя?”
Сялянка: “Не. Яны не баяцца радыяцыі. Яны толькі баяцца гарэлкі паменьш піць. Пабольш п’юць. І радыяцыя іх не бярэ”.
Як вам бабульчына заўвага наконт “вашай Беларусі?” А вось і пад’ехаў аўтобус. Старая дачакалася сваёй дачкі. Якая прыехала з Чарнігава, куды зьехала адразу пасьля школы. Пра што, па ўсім відаць, не шкадуе.
Дачка: “Ведаеце, як сказаць. Жывецца мне там лепей. Але тут прыгажэй. Для душы тут прыгажэй, а для грошай там лепей. Ва Ўкраіне. Там свабода дзеяньняў. Мне патрэбны грошы? Я іх знайду. Тут жа я не знайду. Прыяжджайце на Ўкраіну”.
Прысутнасьць Украіны тут адчуваецца ня толькі дзякуючы блізіні Чарнігава. Варта ўключыць тэлевізар, каб заблытацца, у якой краіне ты знаходзісься. Настаўніца расейскай мовы Валянціна Шульга нарадзілася і жыве ў Верхніх Жарах. Працуе ў Камарыне. Але з Жароў выяжджаць нікуды не зьбіраецца.
Карэспандэнт: “Вы які тэлевізар гледзіце?”
Валянціна: “Дзьве беларускіх праграмы. Усё астатняе ўкраінскае. У мяне нават дзеці на экзамэне: пытаю, як называецца наш парлямэнт, а яна мне з ходу — Вэрховна Рада. Я кажу — і прэм’ер-міністар Юлія Цімашэнка? Не, кажа, Сяргей Сідорскі”.
Карэспандэнт:
У мяне нават дзеці на экзамэне: пытаю, як называецца наш парлямэнт, а яна мне з ходу — Вэрховна Рада. Я кажу — і прэм’ер-міністар Юлія Цімашэнка? Не, кажа, Сяргей Сідорскі.
Валянціна: “Былі ў курсе. Таму што лісточкі здаюць, пісьмовае апытаньне. І кажуць. “За Юшчанка”, “за Цімашэнку”. З гумарам з такім. На Ўкраіну езьдзяць многа. Чарнігаў блізка вельмі. У Кіеве вельмі многа з нашых краёў вучылася. “Ракета” хадзіла. Тут 180 кілямэтраў да Кіева. Недзе дзьве гадзіны на “Ракеце”, і ты ў Кіеве. І “Ракета” хадзіла пару раз на дзень. І мы не во глушэчы былі. Гэта зараз мы апынуліся ў глушэчы. Там мытня, а Мінск вельмі далёка”.
Карэспандэнт: “А не шкада “Ракеты”?
Валянціна: “У Кіеў можна было паехаць раніцай, на Храшчацік, а ўвечары вярнуцца назад. Так у нас было. І няма. Цяпер, нават калі едзе радня кіеўская, трэба нейкія пропускі. Вы, дарэчы, з пропускам? Гэта пагранзона”.
Я шмат чуў гісторыяў ад тых, хто працаваў падчас акупацыі ў Нямеччыне. Але ў Жарах былая настаўніца расейскай мовы Надзея Гануш распавяла мне проста заяўку на кінасцэнар. Надзея векам ня выйшла, каб яе вывозілі на працы. Але з-за таго, што бацька да вайны быў калгасны актывіст, акупанты заплюшчылі вочы на юны ўзрост дзяўчыны. Але Надзеі пашанцавала. Яна патрапіла ў дом, дзе яе прынялі як родную. І ў тым доме яна сьсябравалася са сваёй аднагодкай, баўэрскай дачкой Эмай.
Надзея: “Елі мы за адным сталом. Законам гэта забаранялася. Вельмі забаранялася. Людзі, немцы, у якіх я жыла, былі вельмі добрыя. Гаспадар удзельнічаў у Першай сусьветнай вайне. Быў у Менску. Усё распытваў мяне. А як людзі былі вельмі добрыя. Сяляне, шмат працавалі, вельмі працалюбівыя. І ставіліся да мне вельмі па-людзку.
Пасьля вайны былыя сяброўкі дзяцінства ліставаліся. І праз 50 гадоў пасьля вайны Эма прыехала ў госьці да Надзеі.
Надзея: “Успаміналі ўсё. Успаміналі тыя гады, што я там жыла. Успаміналі бацькоў. Бацьку, маці. Потым яна мне распавяла, у яе два браты былі на фронце. Адзін, калі я туды патрапіла, загінуў пад Ленінградам, Ота. А Паўль вось у гэтых мясьцінах і шастаў у войсках СС. Эсэсавец быў”.
Карэспандэнт: “У Беларусі эсэсавец?”
Надзея: “У Беларусі. Калі ён прыяжджаў у адпачынак, ён мяне распытваў. Ты тое ведаеш? “Канечне. Я там побач жыву”. Ён мяне ўсё распытваў. А пасьля ўжо, калі Эма сюды прыехала, яна распавяла, што Паўль у Чарнобылі быў, у Камарыне, Жары. У гэтых мясьцінах каралі яны”.
Карэспандэнт: “Ён быў ваенны злачынец?”
Надзея: “Напэўна, так. Эма мне гаварыла, што, як скончылася вайна, Паўль прыйшоў дахаты. Яго забралі на пяць гадоў, і мы ня ведалі, дзе ён быў. А цяпер дзе Паўль? Паўль жыве тамсама. У той вёсцы”.
Карэспандэнт: “А Паўль не ўспамінае?..”
Надзея: “Успамінаў. Прывітаньне перадаваў мне”.
Паўтару ў тысячны раз і не стамлюся. Шукайце ў старых вёсках самых старых людзей. І прасіце іх засьпяваць. Гэта ня так лёгка, але высілкі таго вартыя. Надзею Бандарэнку, самую старую жыхарку Верхніх Жароў я засьпеў, вядома ж, на гародзе. А дзе ж яшчэ бавіць час беларусцы на дзясятым дзясятку? Старэнькай, згорбленай, падсьлепаватай бабульцы дапамагала пэнсіянэрка-дачка.
Дачка: “Баба, ідзі, хлопцы да цябе прыйшлі”.
Карэспандэнт: “Гэта ж колькі вам гадоў ужо?”
Надзея: “Дзевяноста”.
Карэспандэнт: “Дзевяноста. І вы яшчэ на гародзе працуеце?”
Надзея: “Прымушаюць рабіць! Кажуць, няма чаго ляжаць”.
Дачка: “Разьляжыцца, і што тады будзе? А так будзе трохі бегаць”.
Карэспандэнт: “І як здароўе ў дзевяноста гадоў?”
Надзея: “О-о-о… Кепска. Асьлепла на адно вока, аглухла…”
Далей, як заўжды, ідзе пералічэньне ўсіх хваробаў за апошнія 90 гадоў. Пасьля на вашу просьбу нешта засьпяваць пойдзе тырада пра кепскую памяць і адсутнасьць голасу. Але вы не здавайцеся. Папрасіце хаця б успомніць пару радочкаў. Калі не засьпяваць, дык словамі пераказаць. Хай ня ўголас, дык хаця б шэптам. І вось у нейкі момант старая абавязкова адступіць. Спачатку нягучна, а пасьля ўсё мацней загучыць песьня, якой не адна сотня гадоў. І на вашых вачах адбудзецца цуд. Як згорбленая, амаль сьляпая старая пераўтвараецца на вашых вачах. Вочы пачынаюць гарэць. Голас бярэ такія вышыні, што дзіву даесься, адкуль што ўзялося. Кабета выпростваецца, літаральна маладзее. А песьня ўжо нясецца на ўсё навакольле, рэхам адбіваючыся ад дняпроўскіх берагоў. І вы будзеце стаяць, прыгаломшаны гэтым цудам. Бо толькі што дакрануліся да спрадвечнага.
