У Ляўкі лепш прыехаць, калі на былой Купалавай дачы няма экскурсантаў. Знаходзіцца лецішча за пару кілямэтраў ад самой вёскі, у маляўнічым лесе, на пакручастым беразе Дняпра. Густоўны драўляны дом, зь вялікай адкрытай вэрандай, з мансардай, вокнамі на дняпроўскія далягляды. Побач, таксама драўляны, гараж. Крыху на адлегласьці — маленькі домік шафёра. Нічога не замінае ўявіць сябе ў якім-небудзь 37-м годзе.
Не замінае нават помнік паэту работы Анатоля Анікейчыка. Стомлены жыцьцём чалавек, з кійком у руцэ, прысеў на лаўку, каб спакойна падумаць пра перажытае. Скульптар пакінуў дастаткова месца на лаве для ахвочых сфатаграфавацца. Але прысядаць побач зусім ня хочацца. Настолькі выразная ў скульптуры энэргетыка стомы і адзіноты. Але ж гэты будынак дачы — муляж. Ён пабудаваны ў 1981 годзе. Непадалёк ад яго знаходзіцца іншы. Дзе разьмешчана асноўная экспазыцыя музэя. І дзе таксама жыў паэт. Навуковая супрацоўніца музэя, спадарыня Тамара рада кожнаму госьцю.
Тамара: “Гэты будынак пабудаваны ў 27 годзе. Была кантора Копыскага лясьніцтва. Ён так і стаіць. Вайна яго пашкадавала. А Купала ў 35-м годзе тут часова жыў, пакуль яму дачу будавалі. Пачалася вайна, Купала з жонкай прыехаў у Ляўкі на машыне. Не пасьпеў сюды прыехаць, ужо Оршу бамбілі. 30 чэрвеня ён зь Ляўкоў выехаў, а 4 ліпеня згарэла яго дача”.
Карэспандэнт: “Дык ён толкам на ёй і не пажыў?”
Тамара: “Не. З 35-га па 41-шы”.
Карэспандэнт: “Гэта былі вясёлыя гадочкі. Ад граху далей хаваўся ад сталіцы”.
Тамара: “Можа і так. Да Масквы бліжэй. Можа і так”.
Шпацыруючы па тэрыторыі дачы, я зьвярнуў увагу на ненатуральную ў гэтым месцы тратуарную плітку, якой павыкладалі тратуары ўсіх мястэчкаў, дзе ступала нага беларускага кіраўніка. Гэтая плітка, напэўна, адзінае, што кантрастуе з краявідам.
Карэспандэнт: “А хто да вас прыяжджае?”
Тамара: “Прэзыдэнт прыяжджаў”.
Карэспандэнт: “А Лукашэнка заходзіў у музэй?”
Тамара:“Ён там спыніў машыну. Прабег. Спусьціўся да Дняпра і спытаў дарогу на бальніцу. Рана было. Вартаўнік быў. Ён яму патлумачыў”.
Карэспандэнт: “Ён быў адзін? Без картэжу?”
Тамара: “Два ахоўнікі. У 2002 годзе быў. Гаворыць: “У мяне візыт неафіцыйны. Я на адпачынку. Я люблю прыяжджаць, калі нікога няма”.
Карэспандэнт: “А навошта ён у бальніцу ехаў?”
Тамара: “А ён жа нарадзіўся ў бальніцы”.
Карэспандэнт: “А! Гэта быў такі настальгічны тур”.
Тамара: “Так. Ён нарадзіўся ў Копыскай бальніцы”.
Хочацца ўсклікнуць “Ах, што за цуд!” Адна машына. Пара ахоўнікаў. Ніхто не перагароджвае дарогу, ніхто нікога не ганяе. Чалавечае пытаньне “Як праехаць”. Чалавечае жаданьне пастаяць над Дняпром. Чалавечае памкненьне пабыць там, дзе зьявіўся на сьвет. Напэўна, такі гонар аддаецца толькі малой радзіме.
З сапраўдных рэчаў паэта тут засталіся толькі ягоны пісьмовы стол, за якім быў напісаны “Хлопчык і лётчык”. І аўтамабіль “Шэўрале” 1937 году. Зрэшты, хапіла б і аднаго гэтага аўто. Лякіраваная раскоша, грунтоўнасьць формаў. Нічога лепшага, каб перадаць дух таго часу, не прыдумаеш. Я, з ласкавай згоды спадарыні Тамары, сеў на месца пасажыра. І адчуў сябе вельмі няўтульна. Цяжка ўявіць: што павінен адчуваць чалавек, сяброў і паплечнікаў якога, усіх тых, хто пачынаў “Нашу Ніву”, хто марыў пра новую Беларусь, закатавалі і забілі? Гэта не пэрсанальны аўтамабіль народнага паэта. Гэта асабісты “чорны воран”, дзе ты ня маеш права дакрануцца да стырна. Я з палёгкай пакінуў месца пасажыра.
А вёска Ляўкі пакрысе памірае. Бо моладзі тут чалавек пяць. Працуюць у суседнім СПК. Але, дзякуй Богу, засталіся яшчэ тыя, хто памятае жывога Купалу. Як сям’я Клаўдзіі і Леаніда Баразновых. Абаім старым далёка за 80, але сёе-тое памяць захавала.
Карэспандэнт: “Што гэта быў за чалавек?”
Леанід: “Харошы чалавек быў”.
Клаўдзія:“Такіх пісьменьнікаў няма цяпер, як быў Купала. Вязьлі каробкі цукерак, дзяцей адорвалі. А цяпер прыедзе які пісьменьнік, дык глядзіць, каб яго адарылі. А ня ён, каб падарыць што дзецям”.
Карэспандэнт: “Вось такія сталі ў нас бедныя пісьменьнікі. Ім самім цукерак не хапае”.
Кляўдзія: “Занадта бедныя сталі”.
Леанід: “Звычайна, як яны едуць з Воршы, дык каля моста чакаем. Спыняліся і нам ужо цукерак давалі. Янчыха выхадзіла. Жонка. Машына ў іх другая была. Зараз некая польская. А тая не такая была. На той колы са сьпіцамі былі.
Ніколі не сьпяшайцеся разьвітацца з нашымі старымі. Пагаварыце пра жыцьцё былое. Бо часам размова падаруе такія незвычайныя сюжэты, якія і ў кнігах ня вычытаеш.
Леанід. Стаялі тут немцы. Па хатах стаялі.
Карэспандэнт: “І якую памяць пасьля сябе пакінулі”.
Леанід: “Ды нічога. Яны нічога тут асабліва не тварылі. Раз немца забілі партызаны. Яны абкружылі вёску. Хацелі спаліць і расстраляць. Бацька мой старастам быў. А тут перамоўшчык быў, немец, таксама камуніст быў. Бацька таксама камуніст быў. “Выратуй, браток, калі можаш”. Выратавалі вёску.
Карэспандэнт: “Яны з гэтым немцам паразумеліся?”
Леанід: “Так. Перамоўшчык растлумачыў, што не было тут партызан, калі былі немцы. Гэта было ў 43-м годзе. А так бы спалілі ўсё”.
Карэспандэнт: “Пасьля вайны бацьку не цягалі па НКВД?”
Леанід: “Цягалі. Бацька ня ўзяў ад партызан даведку. Ён жа пераводзіў партызан праз Дняпро. Ён адседзеў пяць гадоў”.
Карэспандэнт: “Ён выратаваў вёску ад спаленьня. Ён дапамагаў партызанам. І ён сядзеў”.
Леанід: “А тады абы капнулі”.
Летась, на Жлобіншчыне, я быў уражаны расповедам старой. Пра тое, як чырвонаармейцы палілі беларускія хаты пры адступленьні. Я думаў, што гэта выключны эпізод вайны. Як высьветлілася ў Ляўках, я памыляўся.
Леанід: “Нашы адступалі, папалілі вёску”.
Карэспандэнт: “Навошта?”
Леанід: “Каб ня бачна было, куды яны адступалі. Мы ў панскім пограбе былі. І пограб падпалілі”.
Карэспандэнт: “Сваіх…”
Леанід: “Сваіх. Два дзіцяці захлынуліся дымам”.
Маёй апошняй суразмоўцы, Ніне Лук’янавай, хутка 85 гадоў. Яна кепска бачыць. Але які зычны голас!
Ніна: “Я была дзіця. Ня памятаю, у якім клясе — ці ў трэцім, ці ў чацьвёртым — як ён паявіўся сюды. Я памятаю, як яны прыяжджалі і як Купаліха вучыла дзяцей у нейкую гульню гуляць. А тады я яе ведала добра. Мой брат быў вартаўніком у іх. Дык я бегала туды. А ў іх дзяцей жа не было, у Купалы. Дзяцей зьбярэць, бывала, вакол сябе, як варанят. Людзі добрыя былі яны. Я бегала туды малая. І што мне падабалася. Дзе кухня ў іх была, вось такія слупы посуду стаялі. А ў нас жа, ведаеце, якія міскі былі раней у вёсцы. Я думала: “Ай, ай, столькі посуду”. А цяпер і ў нас столькі.
Карэспандэнт: “Кажуць, калі Чырвоная армія адступала, хаты палілі”.
Ніна: “Палілі. Нас саміх спалілі. Пры адступленьні. Хто куды як мог хаваліся. Ня дай Бог вайны. Няхай цішэй будзе. Няхай галадней будзе. Каб толькі не вайна. Дужа страшна. Гэта ж ужо 65 гадоў прайшло. Аж ня верыцца”.
А наконт голасу я не памыліўся. Спадарыня Ніна шмат сьпявала і шмат песень ведае. Ну хіба мог я не скарыстаць такую магчымасьць? Гучыць вясельная песьня зь вёскі Ляўкі.
Не замінае нават помнік паэту работы Анатоля Анікейчыка. Стомлены жыцьцём чалавек, з кійком у руцэ, прысеў на лаўку, каб спакойна падумаць пра перажытае. Скульптар пакінуў дастаткова месца на лаве для ахвочых сфатаграфавацца. Але прысядаць побач зусім ня хочацца. Настолькі выразная ў скульптуры энэргетыка стомы і адзіноты. Але ж гэты будынак дачы — муляж. Ён пабудаваны ў 1981 годзе. Непадалёк ад яго знаходзіцца іншы. Дзе разьмешчана асноўная экспазыцыя музэя. І дзе таксама жыў паэт. Навуковая супрацоўніца музэя, спадарыня Тамара рада кожнаму госьцю.
Тамара: “Гэты будынак пабудаваны ў 27 годзе. Была кантора Копыскага лясьніцтва. Ён так і стаіць. Вайна яго пашкадавала. А Купала ў 35-м годзе тут часова жыў, пакуль яму дачу будавалі. Пачалася вайна, Купала з жонкай прыехаў у Ляўкі на машыне. Не пасьпеў сюды прыехаць, ужо Оршу бамбілі. 30 чэрвеня ён зь Ляўкоў выехаў, а 4 ліпеня згарэла яго дача”.
Карэспандэнт: “Дык ён толкам на ёй і не пажыў?”
Тамара: “Не. З 35-га па 41-шы”.
Карэспандэнт: “Гэта былі вясёлыя гадочкі. Ад граху далей хаваўся ад сталіцы”.
Тамара: “Можа і так. Да Масквы бліжэй. Можа і так”.
Шпацыруючы па тэрыторыі дачы, я зьвярнуў увагу на ненатуральную ў гэтым месцы тратуарную плітку, якой павыкладалі тратуары ўсіх мястэчкаў, дзе ступала нага беларускага кіраўніка. Гэтая плітка, напэўна, адзінае, што кантрастуе з краявідам.
Карэспандэнт: “А хто да вас прыяжджае?”
Тамара: “Прэзыдэнт прыяжджаў”.
Карэспандэнт: “А Лукашэнка заходзіў у музэй?”
Тамара:
Прабег. Спусьціўся да Дняпра і спытаў дарогу на бальніцу. Рана было. Вартаўнік быў. Ён яму патлумачыў.
Карэспандэнт: “Ён быў адзін? Без картэжу?”
Тамара: “Два ахоўнікі. У 2002 годзе быў. Гаворыць: “У мяне візыт неафіцыйны. Я на адпачынку. Я люблю прыяжджаць, калі нікога няма”.
Карэспандэнт: “А навошта ён у бальніцу ехаў?”
Тамара: “А ён жа нарадзіўся ў бальніцы”.
Карэспандэнт: “А! Гэта быў такі настальгічны тур”.
Тамара: “Так. Ён нарадзіўся ў Копыскай бальніцы”.
Хочацца ўсклікнуць “Ах, што за цуд!” Адна машына. Пара ахоўнікаў. Ніхто не перагароджвае дарогу, ніхто нікога не ганяе. Чалавечае пытаньне “Як праехаць”. Чалавечае жаданьне пастаяць над Дняпром. Чалавечае памкненьне пабыць там, дзе зьявіўся на сьвет. Напэўна, такі гонар аддаецца толькі малой радзіме.
З сапраўдных рэчаў паэта тут засталіся толькі ягоны пісьмовы стол, за якім быў напісаны “Хлопчык і лётчык”. І аўтамабіль “Шэўрале” 1937 году. Зрэшты, хапіла б і аднаго гэтага аўто. Лякіраваная раскоша, грунтоўнасьць формаў. Нічога лепшага, каб перадаць дух таго часу, не прыдумаеш. Я, з ласкавай згоды спадарыні Тамары, сеў на месца пасажыра. І адчуў сябе вельмі няўтульна. Цяжка ўявіць: што павінен адчуваць чалавек, сяброў і паплечнікаў якога, усіх тых, хто пачынаў “Нашу Ніву”, хто марыў пра новую Беларусь, закатавалі і забілі? Гэта не пэрсанальны аўтамабіль народнага паэта. Гэта асабісты “чорны воран”, дзе ты ня маеш права дакрануцца да стырна. Я з палёгкай пакінуў месца пасажыра.
А вёска Ляўкі пакрысе памірае. Бо моладзі тут чалавек пяць. Працуюць у суседнім СПК. Але, дзякуй Богу, засталіся яшчэ тыя, хто памятае жывога Купалу. Як сям’я Клаўдзіі і Леаніда Баразновых. Абаім старым далёка за 80, але сёе-тое памяць захавала.
Карэспандэнт: “Што гэта быў за чалавек?”
Леанід: “Харошы чалавек быў”.
Клаўдзія:
Такіх пісьменьнікаў няма цяпер, як быў Купала. Вязьлі каробкі цукерак, дзяцей адорвалі. А цяпер прыедзе які пісьменьнік, дык глядзіць, каб яго адарылі.
Карэспандэнт: “Вось такія сталі ў нас бедныя пісьменьнікі. Ім самім цукерак не хапае”.
Кляўдзія: “Занадта бедныя сталі”.
Леанід: “Звычайна, як яны едуць з Воршы, дык каля моста чакаем. Спыняліся і нам ужо цукерак давалі. Янчыха выхадзіла. Жонка. Машына ў іх другая была. Зараз некая польская. А тая не такая была. На той колы са сьпіцамі былі.
Ніколі не сьпяшайцеся разьвітацца з нашымі старымі. Пагаварыце пра жыцьцё былое. Бо часам размова падаруе такія незвычайныя сюжэты, якія і ў кнігах ня вычытаеш.
Леанід. Стаялі тут немцы. Па хатах стаялі.
Карэспандэнт: “І якую памяць пасьля сябе пакінулі”.
Леанід: “Ды нічога. Яны нічога тут асабліва не тварылі. Раз немца забілі партызаны. Яны абкружылі вёску. Хацелі спаліць і расстраляць. Бацька мой старастам быў. А тут перамоўшчык быў, немец, таксама камуніст быў. Бацька таксама камуніст быў. “Выратуй, браток, калі можаш”. Выратавалі вёску.
Карэспандэнт: “Яны з гэтым немцам паразумеліся?”
Леанід: “Так. Перамоўшчык растлумачыў, што не было тут партызан, калі былі немцы. Гэта было ў 43-м годзе. А так бы спалілі ўсё”.
Карэспандэнт: “Пасьля вайны бацьку не цягалі па НКВД?”
Леанід: “Цягалі. Бацька ня ўзяў ад партызан даведку. Ён жа пераводзіў партызан праз Дняпро. Ён адседзеў пяць гадоў”.
Карэспандэнт: “Ён выратаваў вёску ад спаленьня. Ён дапамагаў партызанам. І ён сядзеў”.
Леанід: “А тады абы капнулі”.
Нашы адступалі, папалілі вёску. Два дзіцяці захлынуліся дымам.
Леанід: “Нашы адступалі, папалілі вёску”.
Карэспандэнт: “Навошта?”
Леанід: “Каб ня бачна было, куды яны адступалі. Мы ў панскім пограбе былі. І пограб падпалілі”.
Карэспандэнт: “Сваіх…”
Леанід: “Сваіх. Два дзіцяці захлынуліся дымам”.
Маёй апошняй суразмоўцы, Ніне Лук’янавай, хутка 85 гадоў. Яна кепска бачыць. Але які зычны голас!
Ніна: “Я была дзіця. Ня памятаю, у якім клясе — ці ў трэцім, ці ў чацьвёртым — як ён паявіўся сюды. Я памятаю, як яны прыяжджалі і як Купаліха вучыла дзяцей у нейкую гульню гуляць. А тады я яе ведала добра. Мой брат быў вартаўніком у іх. Дык я бегала туды. А ў іх дзяцей жа не было, у Купалы. Дзяцей зьбярэць, бывала, вакол сябе, як варанят. Людзі добрыя былі яны. Я бегала туды малая. І што мне падабалася. Дзе кухня ў іх была, вось такія слупы посуду стаялі. А ў нас жа, ведаеце, якія міскі былі раней у вёсцы. Я думала: “Ай, ай, столькі посуду”. А цяпер і ў нас столькі.
Карэспандэнт: “Кажуць, калі Чырвоная армія адступала, хаты палілі”.
Ніна: “Палілі. Нас саміх спалілі. Пры адступленьні. Хто куды як мог хаваліся. Ня дай Бог вайны. Няхай цішэй будзе. Няхай галадней будзе. Каб толькі не вайна. Дужа страшна. Гэта ж ужо 65 гадоў прайшло. Аж ня верыцца”.
А наконт голасу я не памыліўся. Спадарыня Ніна шмат сьпявала і шмат песень ведае. Ну хіба мог я не скарыстаць такую магчымасьць? Гучыць вясельная песьня зь вёскі Ляўкі.
“Лужком, беражком рэчка йшла.
Лужком, беражком рэчка йшла.
Наша Ніначка к вянцу йшла…”
Лужком, беражком рэчка йшла.
Наша Ніначка к вянцу йшла…”