Расейскую літаратуру запачаткавала прыйсьце хрысьціянства на землі Русі. Першымі кніжнікамі былі грэкі, і пэўны час уся літаратура абмяжоўвалася перакладамі з грэцкай мовы. У пару Маскоўскай дзяржавы значную ролю ў мадэрнізацыі расейскай літаратуры адыгралі выхаванцы Кіева-Магілянскай акадэміі. Перадусім Сімяон Полацкі. Найбольшы росквіт рускай літаратуры прыпадае на 19 стагодзьдзе. Творчасьць Льва Талстога, Фёдара Дастаеўскага, Івана Тургенева, Мікалая Гогаля ды іншых зрабіла яе шырока вядомай ва усім сьвеце.
Акудовіч: Руская літаратура самапрэзэнтуе сябе як дыскурс высокай духоўнасьці і гуманізму У той жа час яна зьяўляецца магутным правадніком расейскай імпэрскай экспансіі на ўсю зямную кулю, і перадусім на суседнія краіны.
Вячаслаў Ракіцкі: Міт пра гуманізм рускай літаратуры быў сфармаваны ў самой Расеі, найперш самімі рускімі літаратарамі. Потым ён пашырыўся сярод многіх народаў. Натуральна, беларусы тут не былі выключэньнем. Наколькі гэты міт адпавядае сапраўднасьці рускай літаратуры, і ці быў істотным яго ўплыў на беларускую культуру?
Валянцін Акудовіч: Мяркую, што нам вельмі важна зразумець сутнасьць гэтага міту, бо цягам апошніх стагодзьдзяў руская літаратура ўплывала на фармаваньне светапогляду беларусаў куды больш маштабна, чым якая яшчэ. У тым ліку і беларуская, якую нам Расейская імпэрыя дазволіла займець усяго стагодзьдзе назад. Да таго ж светапоглядна беларуская літаратура ўсё роўна толькі капіявала матрыцы рускай літаратуры. Таму будзе зусім ня лішнім зазірнуць у падыспод таго, што столькі часу арганізоўвала духоўны сьвет беларусаў. Асабіста я гэта вельмі востра адчуў, калі завяршыў рэдагаваньне кнігі амэрыканскай дасьледніцы Эвы Томсан “Імпэрыялізм рускай літаратуры”, якую на беларускую мову пераклала Тацяна Нядбай. Гэта -- акадэмічная манаграфія, якая сыстэмна і грунтоўна даводзіць, што ўся вялікая руская літаратура была (і застаецца) каляніяльнай па сваёй сутнасьці.
Уся вялікая руская літаратура была (і застаецца) каляніяльнай па сваёй сутнасьці.
Ракіцкі: “Расея – турма народаў”, “Расейская імпэрыя – імпэрыя зла”… Гэтыя і да таго падобныя мэтафары даюць выразнае ўяўленьне пра агрэсыўнасьць і рэпрэсыўнасьць палітыкі як Расейскай імпэрыі, так і маскоўскіх уладаў у камуністычнай імпэрыі. Але руская літаратура ў вачох і саміх расейцаў, і ў вачох усяго сьвету застаецца, як кажуць, белай ды пушыстай. Маўляў, імпэрыя -- гэта адно, а літаратура – зусім іншае.
Акудовіч: На Захадзе за апошнія дзесяцігодзьдзі сфармавалася магутная інтэлектуальная плынь, якая займаецца дэканструкцыяй мастацкіх тэкстаў, створаных знакамітымі аўтарамі вялікіх каляніяльных імпэрыяў, перадусім ангельскай, францускай, амэрыканскай. Рэй у гэтай справе вядуць інтэлектуалы з былых калёніяў, якія, кажучы словамі Хома Бхабхі, “расшыфроўваюць коды прыгнёту”, схаваныя ў мастацкіх творах пісьменьнікаў з мэтраполіі. А вось у інтэлектуалаў бальшыні калёніяў Расеі, якія вызваліліся з каляніяльнай залежнасьці, рукі да гэтай справы ўсё яшчэ не даходзяць. Прынамсі ў Беларусі мне згадваюцца толькі рэзанансны артыкул Зянона Пазьняка на пачатку 1990-х, дзе ён абвінаваціў расейкіх клясыкаў у іх імпэрскасьці, і “Русская книга” Сяргея Дубаўца прыкладна таго ж часу.
Ракіцкі: У рускай літаратуры, у тым ліку клясычнай, нямала твораў, дзеяньне ў якіх адбываецца на тэрыторыі іншых, часьцей суседніх, заваяваных расейцамі, народаў -- ад Каўказу праз Украіну і Беларусь, Сярэднюю Азію, Сыбір аж да Далёкага Ўсходу. Ці існуюць у рускіх пісьменьнікаў прынцыпова розныя падыходы да адлюстраваньня гісторыі, побыту, характараў гэтых народаў?
Акудовіч: Калі палітыка Расейскай імпэрыі была рознай у залежнасьці ад канкрэтнай сытуацыі на пабраных землях, дык руская літаратура, якая рытарычна падтрымлівала імпэрскую экспансію, заўсёды выяўляла сябе аднолькава. У гэтым сэнсе няма розьніцы паміж вершам Аляксандра Пушкіна “Клеветникам России”, дзе разьятраны камэр-юнкер ганьбіць усіх, хто спачуваў польска-беларускаму паўстаньню супраць Імпэрыі, раманам Міхаіла Лермантава “Герой нашего времени», у якім вечна апальны паэт Расеі з агідай малюе паняволеных чэркесаў і патаснай паэмай Мікалая Гумілёва «Туркестанскія генэралы», што скарылі нікчэмных азіятаў і ўзьнялі «рускі сьцяг над белай Хівой». Таму якія б літаратурныя творы з эпохі расейскага каляніялізму не аналізаваліся, гэта аналіз і беларускай сытуацыі. Хаця, натуральна, праявы расейскага каляніялізму на Беларусі значна розьніліся ад тых, што мелі месца на Каўказе ці, скажам, стасоўна карэнных насельнікаў Сыбіры. Валянцін Распуцін у кнізе «Сибирь, Сибирь…» бязьмежна захапляецца тымі рускімі, што заваёўвалі для імпэрыі гэты край, і заклікае больш урачыста шанаваць іх памяць. Але вядомы пісьменьнік нідзе ня згадвае, што Хабараў, імя якога носіць знаны сыбірскі горад, аднойчы «спаланіў колькі сотняў карэнных насельнікаў зь дзецьмі і смажыў дзяцей на рашотках, утвораных зь целаў іх бацькоў». Зразумела, у Беларусі нічога падобнага быць не магло, бо мы ж з украінцамі таксама як бы імпэрскі народ, хаця і пэрыфэрыйны, да таго ж беларусы збольшага праваслаўныя. І нас як бы не заваёўвалі, а толькі “воссоединяли” з Расеяй. Што, зрэшты, не зашкодзіла расейскім уладам засьпеліць касьцямі беларускіх паўстанцаў тую ж самую Сыбір. А вялікаму рускаму паэту Мікалаю Някрасаву напісаць хвалебную оду ў гонар Мураўёва-вешальніка, які паспяхова “усмирил» гэтыя «исконно русские земли».
Ракіцкі: Дарэчы, з вашага гледзішча і ў кантэксьце нашай размовы пра гуманізм ды імпэрскасьць рускай літаратуры, чаму Расея бальшыню народаў заваёўвала, а для беларусаў і ўкраінцаў была выдуманая формула “воссоединения” і “триединого русского народа”? А мо ўсё ж заваёўвалі?
Акудовіч: Замест уласнага адказу я лепш спашлюся на Эдварда Кінана. Гэты дасьледчык піша, што Масковія ніколі не лічыла, быццам яна зьяўляецца працягам Кіеўскай Русі. І няма ніякіх сьведчаньняў, каб Іван Грозны або ягоныя папярэднікі хоць калі-небудзь разглядалі землі Беларусі альбо Ўкраіны як свае. Канцэпт узьяднаньня трох усходнеславянскіх народаў быў вынайдзены адно напрыканцы ХУІІ стагодзьдзя. А рэальна яго пачалі рэалізоўваць толькі ў ХУІІІ стагодзьдзі, калі Расея ўсхапілася інтэнсыўна пашыраць свае тэрыторыі. Між іншым, як падлічыў амэрыканскі
Паміж ХУІІ і ХІХ стагодзьдзямі Расейская імпэрыя пашыралася з хуткасьцю больш як 80 квадратных кіламэтраў на дзень.
Ракіцкі: Але вернемся непасрэдна да нашай тэмы. Вы сьцьвярджаеце, што вялікадзяржаўная ідэя ад самага пачатку апаланіла рускіх пісьменьнікаў і не адпускае іх да гэтай пары? Ці я дакладна вас разумею?
Акудовіч: Нават больш за тое: рускія пісьменьнікі самі сваёй адметнай творчасьцю прычыніліся да таго, што гэтая ідэя сталася загалоўнай ў сьвядомасьці расейскага чалавека. Вобраз вялікай Расеі, перад якой мусяць скарыцца ўсе народы, упершыню быў эфэктна і эфэктыўна прэзэнтаваны ў вершаваньнях Аляксандра Пушкіна. Выключную ролю ў сакралізацыі Імпэрыі адыграў раман Льва Талстога “Война и мир”. Да таго ж ён значна ўзбагаціў паліфанію вобразу Расеі, бо пасьля “Войны и мира” яна пачала ўспрымацца як дзяржава, якая ня толькі можа ў безьлічы скараць іншыя народы, але і вызваляць іх, і нават цэлыя кантынэнты. Таму перамога ў вайне 1812 году і вызваленьне Эўропы ад Напалеона сталіся надзвычай важным аргумэнтам на карысьць умацаваньня імпэрскіх інтэнцыяў у рускай літаратуры і ў расейскага грамадзтва ўвогуле.
Ракіцкі: Аднак пасьля гэтай вайны Расейская імпэрыя не спынілася скараць іншыя народы, а руская літаратура падтрымліваць яе гвалт?
Акудовіч: Расейская імпэрыя не спынялася гэта рабіць і ў пару вызвольнай вайны з Напалеонам, бо адначасна працягвала захопніцкія войны на Каўказе і ў Сярэдняй Азіі. Як і не спынялася пазьней душыць усе парываньні да свабоды падпарадкаваных народаў. Падчас польска-беларускага паўстаньня 1863 году Талстой піша Фету: “Што Вы думаеце пра польскую сытуацыю?.. Выглядае, што справы кепскія, ці не давядзецца нам з Вамі і з Барысавым зноў здымаць меч зь іржавага цьвіка?” А ў іншым лісьце “вялікі гуманіст”
“Вялікі гуманіст” Леў Талстой напісаў: “Мне абсалютна ўсё роўна, што палякаў душаць”.
Ракіцкі: Але ж вы ня станеце адмаўляць, што ў рускай літаратуры безьліч прыкладаў спагады, кажучы словамі Дастаеўскага, да “униженных и оскорбленных”, што яна поўніцца крытыкай самадурства расейскіх і камуністычных уладаў, што ў парываньнях да спасьціжэньня тайніцы быцьця ёй няма роўных ў сьвеце.
Акудовіч: Безумоўна, усяго гэтага адмаўляць я ня буду. Больш за тое, асабіста для мяне руская літаратура – гэта цэлая эпоха ў маім уласным жыцьці. Разам з тым… Вось вы згадалі Дастаеўскага, ягоныя раманы сапраўды поўняцца любоўю да чалавека, але… толькі да рускага чалавека. Палякі ў яго заўсёды зьняважліва называюцца “полячишками”, заваёва Туркестану прымаецца ім з захапленьнем, а пра высланых у Сыбір паўстанцаў ён зьдзекліва піша, што яны паехалі туды за царскія грошы. Абсалютная глухата ды абыякавасьць рускай літаратуры да пакутаў і праблемаў этнічна іншых, як тады казалі – іншародцаў, проста ашаламляе. У Імпэрыі, якая не стамлялася з гонарам паўтараць, што задзіночыла пад сваёй ўладай больш як сто народаў і народнасьцяў, для рускай літаратуры быў толькі адзін народ – рускі. А калі сярод яе герояў зрэдку і сустракаліся іншародцы, дык яны былі альбо нагружаныя адмоўнымі характарыстыкамі, як падобны да змяюкі габрэй Багроў ў рамане Салжаніцына “Август четырнадцатого”, альбо выступалі аб’ектам экзатычнай прыгоды рускага чалавека, як дзікая паляшучка Алеся ў аднайменнай аповесьці Купрына.
Ракіцкі: Інакш кажучы, руская літаратура выдаліла са свайго кантэксту амаль ўсё, што было ў імпэрыі ня-рускім?
Акудовіч: Прыкладна так. Адзін з клясыкаў посткаляніяльнай тэорыі Гаятра Сьпівак неяк рытарычна запыталася: ці можа падпарадкаваны прамаўляць? Дык вось, Расейская імпэрыя замкнула ў татальную моўчу ўсе падпарадкаваныя народы, пакінуўшы прамаўляць толькі адзін голас – голас вялікадзяржаўнай рускай літаратуры.
Расейская імпэрыя замкнула ў татальную моўчу ўсе падпарадкаваныя народы, пакінуўшы прамаўляць толькі адзін голас – голас вялікадзяржаўнай рускай літаратуры.
Ракіцкі: Такім чынам, зь мітам пра гуманізм рускай літаратуры мы, выглядае, разабраліся. А ў рэальнасьці, адкінуўшы ўсе міталягічныя напластаваньні, якая яна, з вашага гледзішча, руская літаратура?
Акудовіч: Найперш скажу, што руская літаратура не гуманістычная, а эгаістычная. Зрэшты, такімі былі ўсе літаратуры вялікіх каляніяльных імпэрыяў. Хаця нават на іх тле руская літаратура выглядае гіпертрафавана эгацэнтрычнай. Але нягледзячы на такія характарыстыкі, я ні ў якім разе ня маю намеру адмаўляць ёй у сапраўды высокіх мастацкіх вартасьцях. Усім тут прамоўленым я толькі хацеў зьвярнуць увагу на тое, што перадусім руская літаратура была рытарычным інструмэнтам імпэрскай палітыкі Расеі і, бадай, менавіта таму з фантастычнай абыякавасьцю, а нават і грэблівасьцю, ставілася да ўсяго, што не было рускім.
Ракіцкі: Якая пэрспэктыва міту пра гуманізм рускай літаратуры ў Беларусі? Няўжо ён будзе існаваць вечна? Я раблю такі востры акцэнт, бо і сёньня ў беларускіх школах, унівэрсытэтах, гэты міт падаецца як ісьціна. Калі, пры якіх умовах, дзякуючы каму беларусы змогуць разьвітацца зь ім?
Акудовіч: У гэтага міту яшчэ доўгі век, але ўжо кароткая пэрспэктыва. З аднаго боку, у Расеі яго ніхто не адважыцца дэсакралізаваць да той
Міт пра вялікі гуманізм рускай літаратуры і, шырэй, культуры – гэта найвялікшае алібі імпэрскага чалавека.