4 чэрвеня 1989 году ў камуністычнай Польшчы адбыліся часткова дэмакратычныя парлямэнцкія выбары. Вялікая падтрымка на выбарах для кандыдатаў апазыцыйнага прафсаюзу “Салідарнасьць” прывяла да сфармаваньня першага некамуністычнага ўраду ў Народнай Польшчы і да мірнага пераходу ад камуністычнай сыстэмы да дэмакратычнай.
У шырэйшым кантэксьце, польскія выбары фактычна інаўгуравалі імклівы распад камунізму ў краінах гэтак званага “сацлягеру”. Пад канец 1989 году, які атрымаў у гістарычна-палітычнай публіцыстыцы назву annus mirabilis (год цудаў), камуністычны пэрыяд сваёй гісторыі закончылі ўсе былыя сатэліты СССР ва Ўсходняй Эўропе. У чатырох кароткіх аглядах мы прыгадваем найважнейшыя падзеі таго знамянальнага году.
II. Выбарчая перамога "Салідарнасьці"
Пасьля перамоваў за "круглым сталом", якія закончыліся 5 красавіка 1989 году, і перад выбарамі, прызначанымі на 4 чэрвеня 1989, адбылося некалькі важных падзеяў. 7 красавіка камуністычны Сэйм, выконваючы дамоўленасьці "круглага стала", прыняў адпаведныя зьмены ў канстытуцыі, уводзячы другую палату парлямэнту (Сэнат) і пасаду прэзыдэнта Польскай народнай рэспублікі. Адначасова Сэйм зацьвердзіў новы закон аб асацыяцыях, які дазволіў "Салідарнасьці" зарэгістравацца 17 красавіка.
Пад канец красавіка "Салідарнасьць" склала свой сьпіс кандыдатаў. Фармальна прафсаюз удзельнічаў у выбарах пад назвай Грамадзянскага камітэту "Салідарнасьці", які паставіў 161 кандыдата ў Сэйм (выкарыстоўваючы поўнасьцю 35-адсоткавую квоту, якую камуністы адвялі для "непартыйных") і 100 кандыдатаў на ўсе месцы ў Сэнаце. Усе кандыдаты спаткаліся ў гданьскай суднавэрфі зь Лехам Валэнсам, які для патрэбаў выбарчай кампаніі сфатаграфаваўся з кожным зь іх (толькі адзін кандыдат адмовіўся ад здымка зь лідэрам "Салідарнасьці").
У траўні выйшаў першы нумар штодзённай "Газэты Выборчай" пад рэдактарствам Адама Міхніка ды ўзнавілася перапыненае ваенным становішчам выданьне "Тыднёвіка Салідарнасьць" пад кіраўніцтвам Тадэвуша Мазавецкага. У тэлебачаньні пачаліся выбарчыя праграмы, рыхтаваныя "Салідарнасьцю" ў падтрымку сваіх кандыдатаў.
Цікава, што камуністычная вярхушка была настолькі ўпэўненая ў выбарчай перамозе, што, паводле некаторых сьведчаньняў, яшчэ за некалькі дзён перад выбарамі абмяркоўвала з заклапочанасьцю магчымую рэакцыю Захаду на сытуацыю, калі "Салідарнасьць" не здабудзе ніводнага мандату. А "Салідарнасьць", са свайго боку, абмяркоўвала тактыку на выпадак, калі на выбарах ёй дастанецца ўсяго дзясятак або максымум два дзясяткі месцаў у парлямэнце. Ні ўлады, ні апазыцыя не былі абазнаныя ў сапраўдных грамадзкіх настроях у Польшчы напярэдадні выбараў.
У першым туры 4 чэрвеня, на які прыйшло 62 адсоткі выбаршчыкаў, "Салідарнасьць" узяла 160 мандатаў зь ліку 161 магчымага ў Сэйме ды 92 мандаты ў Сэнаце. У другім туры 18 чэрвеня, на які прыйшло ўсяго 25 адсоткаў выбаршчыкаў, "Салідарнасьць" дабрала апошні магчымы мандат у Сэйме і 7 мандатаў у Сэнаце. Як на іронію, адзіным кандыдатам "Салідарнасьці", які не атрымаў месца ў Сэнаце, быў чалавек, які не схацеў супольнага здымка з Валэнсам на выбарчым плякаце.
Камуністы пасьля выбараў перажылі шок. Фармальна, паводле кантракту, заключанага пры "крыглым стале", Польская аб’яднаная рабочая партыя (ПАРП) мела ў парлямэнце большасьць разам са сваімі саюзьнікамі (дзьвюма сатэліцкімі партыямі — сялянскай і "інтэлігенцкай"), але было ясна, што народ на выбарах выказаў ім жорсткі вотум недаверу. Ніхто ня ведаў, што рабіць далей у такой сытуацыі.
У пачатку ліпеня Адам Міхнік апублікаваў у "Газэце Выборчай" артыкул пад загалоўкам "Ваш прэзыдэнт, наш прэм’ер", у якім прапанаваў выхад з патавай сытуацыі — "Салідарнасьць" дапаможа выбраць генэрала Войцеха Ярузэльскага прэзыдэнтам, а сатэліты ПАРП далучацца да "Салідарнасьці" і дапамогуць ёй сфармаваць урад. Так і сталася.
Ярузэльскі стаў апошнім прэзыдэнтам Народнай Польшчы 19 ліпеня. 24 жніўня Сэйм зацьвердзіў на пасадзе прэм’ер-міністра Тадэвуша Мазавецкага.
У 1989 годзе Сэйм пасьпеў зьмяніць канстытуцыю, якая перайменавала краіну, выкідаючы з папярэдняга найменьня слова "народная", і прыняць пакет эканамічных рэформаў, вядомы пад назвай "пляну Бальцэровіча" (ад імя віцэ-прэм’ера Лешэка Бальцэровіча).
У 1990 годзе Польшча пачала будаваць капіталізм. Сымбалічна, ПАРП самаразьвязалася якраз у студзені 1990 г.
Год цудаў 1989 (I)
II. Выбарчая перамога "Салідарнасьці"
Пасьля перамоваў за "круглым сталом", якія закончыліся 5 красавіка 1989 году, і перад выбарамі, прызначанымі на 4 чэрвеня 1989, адбылося некалькі важных падзеяў. 7 красавіка камуністычны Сэйм, выконваючы дамоўленасьці "круглага стала", прыняў адпаведныя зьмены ў канстытуцыі, уводзячы другую палату парлямэнту (Сэнат) і пасаду прэзыдэнта Польскай народнай рэспублікі. Адначасова Сэйм зацьвердзіў новы закон аб асацыяцыях, які дазволіў "Салідарнасьці" зарэгістравацца 17 красавіка.
Пад канец красавіка "Салідарнасьць" склала свой сьпіс кандыдатаў. Фармальна прафсаюз удзельнічаў у выбарах пад назвай Грамадзянскага камітэту "Салідарнасьці", які паставіў 161 кандыдата ў Сэйм (выкарыстоўваючы поўнасьцю 35-адсоткавую квоту, якую камуністы адвялі для "непартыйных") і 100 кандыдатаў на ўсе месцы ў Сэнаце. Усе кандыдаты спаткаліся ў гданьскай суднавэрфі зь Лехам Валэнсам, які для патрэбаў выбарчай кампаніі сфатаграфаваўся з кожным зь іх (толькі адзін кандыдат адмовіўся ад здымка зь лідэрам "Салідарнасьці").
У траўні выйшаў першы нумар штодзённай "Газэты Выборчай" пад рэдактарствам Адама Міхніка ды ўзнавілася перапыненае ваенным становішчам выданьне "Тыднёвіка Салідарнасьць" пад кіраўніцтвам Тадэвуша Мазавецкага. У тэлебачаньні пачаліся выбарчыя праграмы, рыхтаваныя "Салідарнасьцю" ў падтрымку сваіх кандыдатаў.
Цікава, што камуністычная вярхушка была настолькі ўпэўненая ў выбарчай перамозе, што, паводле некаторых сьведчаньняў, яшчэ за некалькі дзён перад выбарамі абмяркоўвала з заклапочанасьцю магчымую рэакцыю Захаду на сытуацыю, калі "Салідарнасьць" не здабудзе ніводнага мандату. А "Салідарнасьць", са свайго боку, абмяркоўвала тактыку на выпадак, калі на выбарах ёй дастанецца ўсяго дзясятак або максымум два дзясяткі месцаў у парлямэнце. Ні ўлады, ні апазыцыя не былі абазнаныя ў сапраўдных грамадзкіх настроях у Польшчы напярэдадні выбараў.
У першым туры 4 чэрвеня, на які прыйшло 62 адсоткі выбаршчыкаў, "Салідарнасьць" узяла 160 мандатаў зь ліку 161 магчымага ў Сэйме ды 92 мандаты ў Сэнаце. У другім туры 18 чэрвеня, на які прыйшло ўсяго 25 адсоткаў выбаршчыкаў, "Салідарнасьць" дабрала апошні магчымы мандат у Сэйме і 7 мандатаў у Сэнаце. Як на іронію, адзіным кандыдатам "Салідарнасьці", які не атрымаў месца ў Сэнаце, быў чалавек, які не схацеў супольнага здымка з Валэнсам на выбарчым плякаце.
Камуністы пасьля выбараў перажылі шок. Фармальна, паводле кантракту, заключанага пры "крыглым стале", Польская аб’яднаная рабочая партыя (ПАРП) мела ў парлямэнце большасьць разам са сваімі саюзьнікамі (дзьвюма сатэліцкімі партыямі — сялянскай і "інтэлігенцкай"), але было ясна, што народ на выбарах выказаў ім жорсткі вотум недаверу. Ніхто ня ведаў, што рабіць далей у такой сытуацыі.
У пачатку ліпеня Адам Міхнік апублікаваў у "Газэце Выборчай" артыкул пад загалоўкам "Ваш прэзыдэнт, наш прэм’ер", у якім прапанаваў выхад з патавай сытуацыі — "Салідарнасьць" дапаможа выбраць генэрала Войцеха Ярузэльскага прэзыдэнтам, а сатэліты ПАРП далучацца да "Салідарнасьці" і дапамогуць ёй сфармаваць урад. Так і сталася.
Ярузэльскі стаў апошнім прэзыдэнтам Народнай Польшчы 19 ліпеня. 24 жніўня Сэйм зацьвердзіў на пасадзе прэм’ер-міністра Тадэвуша Мазавецкага.
У 1989 годзе Сэйм пасьпеў зьмяніць канстытуцыю, якая перайменавала краіну, выкідаючы з папярэдняга найменьня слова "народная", і прыняць пакет эканамічных рэформаў, вядомы пад назвай "пляну Бальцэровіча" (ад імя віцэ-прэм’ера Лешэка Бальцэровіча).
У 1990 годзе Польшча пачала будаваць капіталізм. Сымбалічна, ПАРП самаразьвязалася якраз у студзені 1990 г.
Год цудаў 1989 (I)