В. Акудовіч: 2008 - год рэвалюцыі зьверху ў Беларусі

Дракахруст: Год, які праз пару дзён адыходзіць у мінулае, быў багаты на падзеі. Але ёсьць падзеі, нават гучныя і сэнсацыйныя, якія празь некалькі дзён ці тыдняў зьмяняюцца іншымі падзеямі, якія і складаюць стракаты і на першы погляд бессэнсоўны калейдаскоп нашага жыцьця. А бываюць падзеі, а часам і не падзеі нават, якія вызначаюць сэнсы. Калі казаць менш па-філязофску, то размова ідзе пра нараджэньне тэндэнцыі, лініі, якая будзе праяўляцца значна пазьней пасьля таго, як сьціхне першая рэакцыя ад сэнсацыі. Дык вось: якімі яны былі, у чым яны палягалі – сэнсы 2008 году?

Эканаміст Аляксандар Чубрык на першае месца ставіць усясьветны эканамічны крызіс.

Чубрык: Год, які хутка адыйдзе, быў поўны сэнсамі, тэндэнцыямі, якія будуць уплываць на хаду падзеяў яшчэ даволі доўга.

Адзін з гэтых сэнсаў – навука для нас, экспэртаў. Бывае, што ты нечага не чакаеш, вельмі грунтоўна кажаш, чаму гэта не адбудзецца ні ў якім разе, а потым менавіта гэта, пра што ты вельмі лягічна даводзіў, што гэтага ня можа быць, здараецца літаральна на другі дзень пасьля таго.

Першы сэнс – гэта ўсясьветны фінансавы, а цяпер ужо і эканамічны крызіс, ад якога пакутуюць усе эканомікі сьвету і які параўноўваюць зь Вялікай дэпрэсіяй 1929-1932 гадоў, а магчыма ён пераўзыйдзе нават яе паводле сваіх маштабаў. Ён стаўся неспадзяванкай, бо на яго пачатку многія вельмі слушна даводзілі, што гэта проста карэкціроўка эканомік.

Другая такога ж кшталту навука для нас – гэта тое, што шмат хто казаў напачатку 2008 году, што ў Беларусі палітычная сытуацыя пагаршаецца і эканамічныя рэформы немагчымыя. І сапраўды, ніякай адлігі не было, а эканамічныя рэформы выглядалі малаімавернымі.

Так што ўрок году: калі ты нечага не чакаеш – гэта ня значыць, што гэтага не адбудзецца.

Яшчэ адзін сэнс – той, што часам з кепскіх падзеяў атрымліваюцца станоўчыя вынікі для некага. Усясьветны эканамічны крызіс – кепская падзея, але вось менавіта з прычыны крызісу мы чуем у Беларусі заявы пра рынкавыя рэформы. Яшчэ адна кепская падзея – вайна Расеі і Грузіі. Але з прычыны гэтай вайны зьмянілася стаўленьне Эўропы да Беларусі, яны пачалі шукаць шляхі для дыялёгу з намі.

І трэці сэнс – гэта абвяржэньне звыклых уяўленьняў, што на наш век не прыпадзе ніякіх катаклізмаў, што будзем жыць, неяк паволі целяпацца. Можа, так і здарыцца, а можа і не. Хто думаў, што давядзецца жыць падчас крызісу, які цяпер агарнуў увесь сьвет?

Дракахруст: Рэдактар газэты “Советская Белоруссия – Беларусь сегодня» Павал Якубовіч называе дзьве падзеі, якія яму ў адыходзячым годзе падаліся сэнсаўтваральнымі.

Якубовіч: Я магу сказаць пра дзьве сэнсоўныя падзеі, якія ляглі мне на сэрца. Перш за ўсё гэта расейска-грузінская вайна, сэнс якой яшчэ будзе адчувацца доўга. А самае галоўнае – ён даў магчымасьць зразумець расейскую палітыку і расейскі міжнародны драйв у натуральным маштабе.

А другі чыньнік, на які я б хацеў зьвярнуць увагу слухачоў радыё – гэта інтэрвію прэзыдэнта Лукашэнкі кіраўнікам асноўных дзяржаўных сродкаў масавай інфармацыі. Там было сказана пра ўсё, і вельмі падрабязна. Перш за ўсё – наконт стаўленьня да крызісу і тыя сцэнары, якія наканаваныя Беларусі, другое – гэта адносіны з Заходняй Эўропай і ЗША, і трэцяе – гэта лібэралізацыя.

Гэта вельмі сэнсавыя заявы, і на мяне гэта зрабіла глыбокае ўражаньне.

Мне асабіста падаўся знакавым адказ прэзыдэнта на маё пытаньне пра амністыю. Ён казаў ня толькі пра амністыю ў крымінальна-папраўчым сэнсе, а ў значна больш шырокім сэнсе. І гэта мяне ўразіла.

Дракахруст: Дарэчы, наконт лібэралізацыі. Неяк дзіўна атрымліваецца – у крызісе ўсе заходнія дзяржавы зьвяртаюцца да мэтадаў дзяржаўнага рэгуляваньня, а ў Беларусі – лібэралізацыя. Ізноў ня ў такт з усім сьветам?

Чубрык: Гэта таксама вельмі істотная тэндэнцыя. Калі ўвесь так званы цывілізаваны сьвет пачынае рабіць зусім непатрэбныя рэчы, Беларусь ізноў апынаецца наперадзе ўсёй плянэты зь лібэральнымі рэформамі. Усе ўжо парабілі рэформы, а для нас як раз насьпеў час іх рабіць, таму што цэнтралізаваць эканоміку ўжо няма куды і да таго ж эканоміка слабая.

Калі б мы маглі друкаваць свае грошы, як Злучаныя Штаты даляры, мы б паводзілі сябе гэтак жа, як яны. Яны могуць друкаваць даляры да таго часу, пакуль людзі ва ўсім сьвеце вераць далярам. А мы чым больш надрукуем беларускіх рублёў, тым горшая сытуацыя ў эканоміцы будзе.

І нацыяналізаваць прадпрыемствы ўжо няма куды, яны і так ужо нацыяналізаваныя. Дзяржаве трэба як мага хутчэй пазбаўляцца ад усіх абавязаньняў, якія яна на сябе набрала, бо няма грошай, каб фінансаваць гэтыя абавязаньні.

Вось і атрымліваецца, што ў такіх моцных эканоміках, як амэрыканская ці эўрапейскіх краінаў, дзяржава вельмі актыўна ўмешваецца ў хаду падзеяў і, магчыма, гэтым нашкодзіць, тым часам у Беларусі адбываецца тое, што мусіла адбыцца 15 гадоў таму.

Дракахруст: Філёзаф Валянцін Акудовіч лічыць падзеі 2008 году ў Беларусі пачаткам “рэвалюцыі” зьверху.

Акудовіч: Асноўны сэнс 2008 году ў Беларусі ў тым, што ў гэтым годзе тут пачалася рэвалюцыя зьверху. І палягае яна збольшага ў тых самых стратэгіях, дзеля рэалізацыі якіх апазыцыя намагалася зладзіць рэвалюцыю зьнізу. Перадусім гэта лібэралізацыя эканомікі і вяртаньне Беларусі ў Эўропу.

Улада праз рэвалюцыю зьверху спрабуе зьяднацца з Эўропай, не адрываючыся ад Расеі. І ў гэтым – адметнасьць Беларусі. Абсалютная бальшыня краінаў камуністычнага блёку пасьля яго распаду вярталася ў цывілізаваны сьвет праз жорсткую канфрантацыю з Масквой. Беларусь сёньня выбірае цалкам іншы варыянт, пакідаючы сабе Расею, яна пачала рабіць захады, каб прыдбаць сабе і Эўропу. Як на нашу цяперашнюю сытуацыю, дык гэты варыянт выглядае найбольш прадуктыўным, калі хопіць палітычнай волі яго спраўдзіць.

Яшчэ адзін істотны сэнс рэвалюцыі зьверху ў тым, што яна зьняла з парадку дня нават патэнцыйную магчымасьць рэвалюцыі зьнізу, паколькі дзьве рэвалюцыі разам у пэрспэктыве той самай мэты па вызначэньні немагчымыя.

З гэтага вынікае абавязковасьць канцэптуальнага рэфармаваньня ўсіх стратэгіяў апазыцыі. У праблемным полі апазыцыі засталіся дэмакратызацыя палітычных інстытутаў і нацыянальна-культурнае адраджэньне, але ранейшыя падыходы да іх вырашэньня ўжо ня будуць працаваць.

Дарэчы, як раз незалежная беларуская культура прадэманстравала гэта найбольш выразна. Увесь папярэдні час шчыльна зьвязаная з апазыцыяй, у гэтым рэвалюцыйным годзе яна канчаткова адсланілася ад яе, яскравым сьведчаньнем чаго зьяўляецца агульнанацыянальная ініцыятыва “Будзьма!”, цалкам скіраваная на культурніцкія праекты паасобку ад палітыкі. І гэта таксама надзвычай важны сэнс 2008 году.

Дракахруст: Публіцыст Аляксандар Фядута таксама мяркуе, што сэнс таго, што адбывалася сёлета – вяртаньне на шлях да цывілізаванага сьвету.

Фядута: Галоўнае, на мой погляд, у тым, што Беларусь усьвядоміла сябе часткай усясьветнай супольнасьці – эканамічнай і палітычнай. Эканамічны крызіс, як высьвятляецца, можа мець і станоўчыя бакі. Станоўчы вынік для нас менавіта ў гэтым. І тое, што сёньня беларускія ўлады так незвычайна хутка спрабуюць лібэралізаваць беларускую эканоміку – гэта таксама вынік эканамічнага крызісу і вынік таго, што кіраўніцтва краіны зразумела, што, як у анэкдоце, нікуды ты не падзенесься з гэтай падводнай лодкі. Плыць нам усім у адным чаўне. Ну вось і плывем.

Дракахруст: Тое, што паводле Акудовіча – рэвалюцыя зьверху, на думку палітоляга Віталя Сіліцкага – “эрозія старога лукашызму”

Сіліцкі: Найбольш красамоўна праявілася тое, пра што мы казалі яшчэ ў першай палове году як пра гіпотэзу – пра эрозію старога лукашызму і пошук новай формулы рэжыму з той самай першай асобай і, магчыма, нават з прыкладна тым самым наборам гульцоў (хаця ён пачаў ужо істотна мяняцца), але з трошкі іншымі правіламі гульні. Пад канец году гэтая эрозія праявілася цалкам. Любы працэс такіх зьменаў пачынаецца з эрозіі сэнсаў. Гэта значыць, што старыя ўстаноўкі, стэрэатыпы, памкненьні робяцца залішнімі, яны адыходзяць. Вельмі шмат чаго сёлета пачало адыходзіць і зьнікаць. Уладзе ўсё цяжэй рабіць выгляд, што яна зьяўляецца апалягетам сацыяльнай роўнасьці, пачынаецца размова пра нейкую свабоду. Таксама магу нагадаць, што калісьці ўлада казала, што "не павядзе свой народ за цывілізаваным сьветам". Сёньня ставіцца задача вырвацца ў трыццатку лідэраў гэтага цывілізаванага сьвету.

Можна сказаць, што ідэя пабудаваць іншы сьвет, адрозны ад цывілізаванага, пацярпела паразу. Ёсьць памкненьне далучыцца да гэтага цывілізаванага сьвету, але зрабіць гэта так, каб уласныя інтарэсы, уласная кішэня і ўласны, даруйце, зад не пацярпелі. Пошукам такога шляху беларуская ўлада цяпер і займаецца.

Дракахруст: Да падобных высноваў прыходзіць і палітоляг Аляксандар Класкоўскі.

Класкоўскі: Калі коратка рэзюмаваць, то рэжым стаў ужо ня той і ранейшым ён ужо, я думаю, ня будзе. Зразумела, што ўсе ягоныя інстынкты – хапальныя ды іншыя – нікуды не падзеліся, але кантэкст зьмяніўся і зьмяніўся заўважальна. Справа ня толькі ва ўсясьветным эканамічным крызісе. Гэтыя рэчы пачаліся значна раней, у выніку ціску з боку Расеі, зь пераводам двухбаковых стасункаў на рынкавыя рэйкі. І стала зразумелым, што ўся гэтая беларуская мадэль трымалася на дурніцы, на расейскіх датацыях, якія рабіліся ў разьліку на інкарпарацыю. Усё гэта пасыпалася. І куды падзелася ўся рыторыка пра "маленькую і гордую краіну"? Як высьветлілася, паўсюль просім крэдыты, нават у "ворагаў-імпэрыялістаў" уключна з МВФ і Злучанымі Штатамі, чыю амбасаду адсюль амаль цалкам выгналі. Сэнс у тым, што, кажучы словамі Гарбачова, "працэс пайшоў".

Хаця любыя параўнаньні кульгаюць, але і гарбачоўская перабудова была выкліканая падобнымі чыньнікамі: скончыліся тады халяўныя нафтадаляры ці ва ўсялякім разе іх стала меней і давялося ладзіць апгрэйд сыстэмы. Да чаго гэта прывяло тады – мы ведаем. І тут, хаця нашае начальства, як заклінаньне, паўтарае, што ўсё пад кантролем, раней ці пазьней гэтыя чыньнікі ўсё адно выйдуць з-пад кантролю.

Тут, зразумела, ня варта ўпадаць у эйфарыю, але лёд крануўся, і я думаю, што наступныя гады будуць гадамі паступовага распаўзаньня гэтай сыстэмы.

Хаця гэта ня значыць, што адразу паводле прыгожых схемаў апазыцыі ў нас будзе ўсталяванае сьветлае, прыгожае, дэмакратычнае грамадзтва. Шлях, магчыма, будзе вельмі доўгі і пакутлівы.

Дракахруст: Калі прыняць вызначэньне Валянціна Акудовіча – рэвалюцыя зьверху, то прыгадваецца ленінскае вызначэньне рэвалюцыйнай сытуацыі – калі вярхі ня могуць, а нізы ня хочуць жыць па-старому. А якая яна – роля нізоў у той самай рэвалюцыі зьверху, наколькі ім устыла жыць па-старому, наколькі яны штурхалі вярхі?

Акудовіч: Добрае пытаньне. Я яго ўзгадваў, калі пісаў пра рэвалюцыі, у тым пляне, што дзьве рэвалюцыі – зьверху і зьнізу – як раз немагчымыя. А вось ужо канкрэтызуючы адказ, заўважу, што грамадзтва, як ні дзіўна, у рэвалюцыі зьверху адыгрывае вельмі істотную ролю. Улада не магла не заўважыць, што пры ўсім русафільстве беларусаў іх лятэнтная прага эўрапейскасьці, цывілізаванасьці ўзмацняецца літаральна з кожным днём.

Другі момант, зьвязаны ня столькі з грамадзтвам, колькі з захаваньнем улады – улада зразумела, што падыходы, якія яна дэманстравала раней і зь якімі ёй было зручна працаваць – бо яна ведала, як за савецкім часам ладзілася эканоміка і палітыка – гэтыя падыходы ўжо не дазваляюць ёй захаваць сябе прынамсі ў пэрспэктыве.

Дракахруст: А вось меркаваньне наконт суадносінаў памкненьняў беларускіх вярхоў і нізоў Віталя Сіліцкага

Сіліцкі: Сёньня пакуль што актыўную ролю адыгрываюць менавіта вярхі, а нізы выступаюць у ролі статыстаў альбо шукаюць проста магчымасьці адаптавацца. Бо сапраўды вялікага попыту на перамены ў нізах няма. Але справа ў тым, што ўсе дзеяньні ўладаў накіраваныя на тое, каб трымаць гэты попыт пад кантролем. І для таго, каб гэта рабіць, яны, як ні парадаксальна, павінны ісьці на некаторыя дзеяньні, якія і прыводзяць да пэўных зьменаў у грамадзтве. Размова ідзе і пра лібэралізацыйныя захады, якія робяцца дзеля таго, каб выпусьціць пару. Але нават такія захады прачыняюць нейкае акенца свабоды і даюць магчымасьць дзейнічаць тым, хто захоча дзейнічаць. Тут ужо пытаньне, хто чым скарыстаецца.