20 гадоў таму, 30 кастрычніка 1988 году, тысячы менчукоў, якія прыйшлі да Ўсходніх могілак, каб адзначыць Дзень памяці Дзяды, былі брутальна разагнаныя міліцыяй. Хто аддаваў загады на разгон і зьбіцьцё людзей? Ці гатовыя былі ўлады прымяніць супраць народу агнястрэльную зброю? Зь якімі падзеямі ў адным шэрагу стаяць Дзяды-88? Пра гэта мы гутарым з паэтам Уладзімерам Някляевым.
“У ацэнцы тагачасных падзеяў сёньня нярэдка прысутнічаюць блюзьнерскія адносіны”
Міхась Скобла: “Спадар Уладзімер, вы ў 1988 годзе працавалі галоўным рэдактарам моладзевага часопіса “Крыніца”, заснавальнікам якога быў ЦК камсамолу. Пасада як на той час намэнклятурная. Дык чаго вас панесла на тыя, забароненыя ўладай, Дзяды?”
Уладзімер Някляеў: “Я думаю, па той самай прычыне, па якой панесла туды дзясяткі тысячаў людзей. Напачатку нашай гутаркі я хацеў бы выказаць, як за савецкім часам казалі, “рашучы пратэст” супраць блюзьнерскіх адносінаў да тых Дзядоў і людзей, якія ў іх прымалі ўдзел. Скажам, адна паэтка, якая ў той час яшчэ, відаць, на гаршчок хадзіла, сёньня гаворыць, што беларусы, аказваецца, на тых Дзядах стаялі на кукішках, ледзь не на карачках. І робіць выснову: маўляў, аніякага змаганьня там і не было і нічога там істотнага не адбылося. Ну ды Бог зь імі, з маладзёнамі. Але калі такая ж ацэнка прысутнічае ва ўспамінах сталага чалавека, літаратара Адама Глёбуса, які піша: “З нашых, такіх юначых і няпэўных рук, сьцяг свабоды перайшоў у рукі Беларускага Народнага Фронту”, і ў тым, маўляў, была фатальная памылка. Што гэта азначае? Што чалавек намагаецца стварыць нейкую сваю гісторыю, адасобленую ад гісторыі агульнай. І даводзіць, што паўсюль, дзе б ён ні быў, ён быў першым. Гэта зноў жа абсалютна блюзьнерскі падыход да той самай, вельмі значнай, даты”.
“Дзяды-88 стаяць у адным шэрагу з датай 25 Сакавіка 1918 году”
Скобла: “Вы кажаце пра значнасьць даты. Усё спазнаецца ў параўнаньні. У якім шэрагу палітычных падзей вам бачацца Дзяды-88?”
Някляеў: “Калі вынесьці за дужкі Вялікае Княства Літоўскае і стварэньне ў 1903 годзе Беларускай сацыялістычнай грамады, то рэальная, факталягічная гісторыя Беларусі для мяне пачынаецца з рэвалюцыі 1917 году. Гэта першая дата. Другая дата – утварэньне Беларускай Народнай Рэспублікі ў 1918 годзе. Трэцяя – абвяшчэньне 1 студзеня 1919 году БССР. Чацьвёртая падзея, амаль забытая, – Варшаўская бітва палякаў з бальшавікамі ў жніўні 1920 году. У заходняй гістарыяграфіі яна разглядаецца ўпоравень з найвялікшымі бітвамі ў гісторыі чалавецтва. Невядома, што адбылося б з Эўропай, калі б Тухачэўскі прайшоў Польшчу… У войску Пілсудзкага, дарэчы, было шмат беларусаў.
Пятая падзея – 1924 год, першае ўзбуйненьне Беларусі. Шостая – 1926 год, другое значнае ўзбуйненьне, пасьля якога Беларусь стала налічваць 5 000 000 чалавек. Сёмая падзея – 1947 год, прыняцьце Беларусі ў склад краінаў-заснавальніцаў ААН. І восьмай значнай падзеяй у гэтым сьпісе для мяне стаяць Дзяды 1988 году. Недакумэнтальным вынікам іх стала ўсясьветнае разуменьне таго, што Беларусь была, ёсьць і будзе. А дакумэнтальным вынікам стала прыняцьце Дэклярацыі аб сувэрэнітэце і стварэньне Рэспублікі Беларусь. Будзьма шчырымі, што, пракамуністычная бальшыня ў Вярхоўным Савеце спалохалася двух дзясяткаў дэпутатаў з БНФ? Не, яна спалохалася тае Беларусі, якая праявіла сябе 30 кастрычніка 1988 году”.
“Мяркуючы па тварах сілавікоў, 30 кастрычніка 1988 году яны маглі прымяніць зброю”
Скобла: “Нядаўна ў інтэрвію нашаму радыё Зянон Пазьняк сказаў, што Белполк і ўнутраныя войскі, якія разганялі людзей ля Ўсходніх могілак і ў Курапатах, былі ўзброеныя, і ім былі раздадзеныя баявыя патроны. Як вы лічыце, ці гатовая была тая ўлада прымяніць зброю супраць людзей?”
Някляеў: “Неўзабаве пасьля кастрычніка 1988 году ў часопісе “Крыніца” мы далі фотарэпартаж зь Дзядоў. Я нядаўна ўзяў падшыўку і паглядзеў яго. Мяркуючы па тварах сілавікоў, яны маглі прымяніць зброю. Вельмі цяжка сказаць, што было б лепш… Неяк мы ўспаміналі тыя падзеі з Кастусём Тарасавым, вельмі сьмелым, дарэчы, чалавекам. І ён гаварыў, што ня варта было Пазьняку спыняць людзей, садзіць іх на зямлю, хай бы яны пайшлі далей, і адбылася сутычка. І, можа быць, пасьля яе працэсы дэмакратызацыі і сувэрэнізацыі пайшлі больш інтэнсіўна. Ну, я ня ведаю… Па мне, дык кровапраліцьця трэба пазьбягаць да апошняга, і я тут цалкам на баку Зянона”.
“Улада не магла ўцяміць, як гэта ёй не падпарадкоўваюцца?! Яна кажа: “Да нагі!” І павінны ж бегчы да гэтай нагі, а – ніхто не бяжыць!”
Скобла: “У адной дзяржаўнай газэце я прачытаў, што 30 кастрычніка 1988 года праваахоўныя органы былі мусілі спыняць агрэсіўнасьць людзей і таму прымянілі газ і дубінкі. Але ў чым была людзкая агрэсіўнасьць? Здаецца, вадамётаў не пераварочвалі, агароджу на могілках на жалезныя пранты не разабралі. Па-мойму, агрэсіўнасьць ішла толькі з аднаго боку – з боку ўладаў”.
Някляеў: “Міліцыянэры былі сапраўды перапужаныя. І перапужаныя яны былі не праз тое, што нехта там выварочваў лаўкі. Яны не маглі ўцяміць, як гэта ім, уладзе, не падпарадкоўваюцца?! Яны кажуць: “Да нагі!” І павінны ж бегчы да гэтай нагі, а – ніхто не бяжыць! Вось у чым для іх былі незразумеласьць і спалох. Дарэчы, знаходзячыся пад гэтым спалохам, улада неўзабаве пасьля Дзядоў сустракалася ў Доме літаратара зь пісьменьнікамі як асноўнымі ўдзельнікамі тых падзей. Каб разабрацца ў тым, што ж адбылося. І там уставалі годныя людзі і гаварылі з уладай годна – Віктар Карамазаў, Віктар Казько… І ўскоквалі тыя, ненавісныя мне сваім цяўканьнем ад калашыны з жаданьнем схапіць слана за пяту. А цяпер зададзімся пытаньнем: дзе сёньня гэтыя цяўкалы? Карамазаў і Казько засталіся там, дзе і былі – у літаратуры. А дзе гэтыя? Сёньня яны сярод тых графаманаў і азадкалізаў, якіх сабраў пад сваё крыло генэрал Чаргінец”.
Скобла: “Мы не закончылі пра “агрэсіўнасьць”. Мне акурат запомніліся неадэкватныя па сваёй жорсткасьці дзеяньні міліцыі. На сядзячых у полі людзей міліцыянты пайшлі клінам. На маіх вачах ішлі па людзях, па плячах, па галовах. Пісьменьніку Алесю Асташонку тады зламалі рэбры. Майму сябру проста абцасам бота растаўклі гадзіньнік і патрушчылі палец на руцэ. Хто мог аддаваць такія бязглуздыя – зь якога боку ні паглядзі – загады?”
Някляеў: “На маіх вачах цягнулі ў варанок Алеся Бяляцкага. Дзяўчаткі кінуліся яго бараніць, і я там за нейкага сяржанта схапіўся. Ззаду мне нехта дубінкай прыклаўся, але міліцыянты разгубіліся, можа, спыніцца? І тут я на свае вушы пачуў: “Выполнять приказ!” Значыць – быў аддадзены загад арыштоўваць, біць, труціць газам. Памятаецца, тады збоку хадзіў, нібы не прымаючы ўдзелу ў супрацьстаяньні, намесьнік міністра ўнутраных справаў Кастусь Платонаў. Я яго ведаў даўно, калі ён працаваў яшчэ камсамольскім сакратаром. Ён нібыта застаўся незамешаным на Дзяды. Але ж гэта немагчыма. Пасьля сабралася адна цікавая кампанія, дзе былі і прадстаўнікі ўладаў, і творчай інтэлігенцыі. І адна фацэтная дама паднялася і кінула ў твар Платонаву: “Ты душыцель! Маліся Богу за тое, што забойцам ня стаў”. І ён гэта моўчкі праглынуў. Так што сваю віну і ўлада адчувала”.
“І ўпершыню, маўкліва сьцяўшы рот, з натоўпу глянуў люд. Амаль народ”. Чаму засталося “амаль”?
Скобла: “Ці ня першым мастацкім творам пра Дзяды-88 стаў ваш верш “Маўклівы мітынг”, надрукаваны тады ж у тыднёвіку “Літаратура і мастацтва”. Заканчваўся ён радкамі: “І ўпершыню, маўкліва сьцяўшы рот, з натоўпу глянуў люд. Амаль народ”. Мне тут хочацца засяродзіць увагу на слове “амаль”. Беларусь даўно стала стала незалежнай краінай. А слова “амаль” – яно засталося?”
Някляеў: “На жаль. На жаль, засталося “амаль”. Каб яно не засталося, то я б не напісаў аповесьць “Вяртаньне Веры”, яна надрукаваная ў № 35 часопіса “Дзеяслоў”. Там гэтае “амаль” прысутнічае ці не на кожнай старонцы. Там, дарэчы, я цалкам прыводжу і верш “Маўклівы мітынг”. І галоўны герой пытаецца: “Быў жа нацыянальны ўздым, была жывая энэргетыка. Куды ўсё падзелася?” І, прызнаюся, дакладнага адказу, чаму за прамінулыя дваццаць гадоў з “амаль народу” ня ўзьнікла народу “не-амальнага”, калі можна так сказаць, я ня маю”.
Скобла: “Герой аповесьці “Вяртаньне Веры” таксама пабываў ля Ўсходніх могілак у кастрычніку 1988-га. Дзяды паўплывалі на яго далейшы лёс. А для вас асабіста яны сталі нейкім падзея-падзелам, найперш сьвядомасным?”
Някляеў: “Безумоўна. Тыя Дзяды паўплывалі на мяне і эмацыйна, і палітычна, і як заўгодна яшчэ.Таму што са мною сталася тое самае дзіва, якое сталася з большасьцю людзей. З тым самым Глёбусам, які блюзьнерыць. І ён, і я тады ўбачылі рэальную Беларусь. Адна справа – чытаць у творах Уладзімера Караткевіча, што ёсьць народ беларускі, ёсьць гісторыя беларуская. І зусім другая справа – увачавідкі ўбачыць: вось яна, Беларусь, прыйшла, прыйшла ў гэтых вось абліччах дзяўчынак, цётак і мужыкоў. Вось яно, тваё. Я тады ўпершыню неяк аб’ёмна ўбачыў рэальную Беларусь. І тэксты свае я стаў усьведамляць па-другому. Яны сталі шукаць нейкі адрас, пачалі шукаць, да каго прыйсьці. Я ўсё гэта і ўсіх іх – убачыў. І гэта было для мяне вельмі істотна”.
“Нельга вінаваціць Зянона Пазьняка за тое, што ён у выбары паміж уладай і жыцьцём выбраў жыцьцё”
Скобла: “У “Вяртаньні Веры” вы жорстка гаворыце пра аднаго беларускага палітыка: “Зьбег за мяжу нават той, пра каго ўсе думалі, што ён у Курапатах ляжа, а кроку з крэўнай зямлі ня ступіць”. А хіба жыцьцё чалавека не пераважвае ўсю палітыку, разам узятую?”
Някляеў: “Вядома, жыцьцё чалавечае ўсё пераважвае, і апрача яго ў чалавека нічога няма. Перш чым напісаць фразу, якую ты цяпер прачытаў, я напісаў у аповесьці, што зьбег паэт, маючы на ўвазе сябе. А я тут, у Беларусі, быў у значна больш спрыяльных варунках, чым Зянон Станіслававіч Пазьняк (калі ўжо прызнавацца, пра каго канкрэтна гаворка). Зянон змагаўся з Лукашэнкам за ўладу, а гэта вельмі сур’ёзная рэч. Змаганьне за ўладу – рэч жорсткая, зь любымі магчымымі наступствамі. І я зусім не выключаю таго, што наступствы гэтыя для Пазьняка маглі быць трагічнымі. Таму вінаваціць чалавека за тое, што ён у выбары паміж уладай і жыцьцём выбраў жыцьцё, любы нармальны чалавек ня тое, што ня мае права, а папросту ня можа”.
“Чаргінец і ягоны саюз павінны зразумець, што ў Беларусі мае пачацца беларусізацыя, хай сабе пакрокавая, паступовая”
Скобла: “І пытаньне па-за межамі нашай аснойнай тэмы. Днямі сышоў у адстаўку зь дзяржаўнай службы Мікалай Чаргінец – па сумяшчальніцтве старшыня прыўладнага Саюзу пісьменьнікаў. Як вы лічыце, гэта нейкім чынам адаб’ецца на існаваньні ачоленай ім арганізацыі?”
Някляеў: “Безумоўна, цяпер гэтым хлопцам будзе складаней адгрызаць тыя кавалачкі, дзеля якіх яны ў тым саюзе сабраліся. Да чаго мы ў выніку можам прыйсьці ў гэтым сумесным існаваньні двух саюзаў – я ня ведаю. Ці злучымся, ці яшчэ больш разыдземся. Аднак, з тым саюзам ня ўсё так адназначна. Скажыце, што кепскага ў тым, што існуюць часопісы “Полымя”, “Маладосьць”, газэта “Літаратура і мастацтва”, аднайменнае выдавецтва? Гэта ж ні ў якім разе не на шкоду. Аддалі ім памяшканьні, дзе быў наш саюз. Ну, на здароўе. Хай сядзяць, хай ім шчасьціць. Але чальцы таго саюзу павінны разумець, што пісьменьнік выдае кнігі і працуе ў выдавецтве не для таго, каб толькі самому піць і есьці. Яны павінны разумець, што ў Беларусі павінна пачацца беларусізацыя, хай сабе пакрокавая, паступовая. Бо іначай зьнікне той людзкі асяродак, які мы ўсе назіралі 30 кастрычніка 1988 году. Калі мы гэта страцім, то тады ўсё астатняе, улучна з намі, ня вартае і гаворкі. Калі ты беларускі пісьменьнік, гэта ў табе павінна жыць, незалежна ад таго, па які бок барыкадаў ты знаходзішся”.