Новая перадача сэрыі “Дом літаратара”. Эфір 6 верасьня
ЛІТПРАЦЭС
ВІНЦЭСЬ МУДРОЎ: “МЫ ПЕРАЖЫВАЕМ ДУХОЎНУЮ КАТАСТРОФУ”
11 верасьня празаіку Вінцэсю Мудрову споўнілася 55 гадоў. І хоць пісьменьнік ня любіць сьвяткаваць свой дзень народзінаў, нават круглыя і прыгожыя даты, мы не маглі абысьці гэты факт біяграфіі нашага былога калегі. Пра літаратуру й жыцьцё зь Вінцэсем Мудровым пагутарыла Валянціна Аксак.
Валянціна Аксак: “Спадар Вінцэсь, вы – аўтар пяці кніг прозы: “Жанчыны ля басэйну”, “Гісторыя аднаго злачынства”, “Зімовыя сны”, “Ператвораныя ў попел” і “Альбом сямейны”. Чытачы зачакаліся новых вашых кніг, тым больш, што частыя вашы публікацыі ў пэрыёдыцы даюць ім такі спадзеў. Калі парадуеце новымі кнігамі?”
Вінцэсь Мудроў: “Што да названых кніг, дык чыстай прозай можна назваць толькі дзьве першыя, што выйшлі напачатку 90-х гадоў. “Зімовыя сны” – гэта кніжка-самаробка. Зьявілася яна дзякуючы рупнасьці Алеся Аркуша і надрукаваная ў наваполацкай друкарні, прычым, даволі няякасным друкам. Ну, а апошнія кніжкі – “Ператвораныя ў попел” і “Альбом сямейны” – гэта зборнікі эсэяў, рэмінісцэнцыяў і газэтных артыкулаў. У мяне тут напрацаваны корпус белетрыстычных тэкстаў, некаторыя рэчы напісаў яшчэ ў мінулым стагодзьдзі. Тэксты тыя я патроху друкую ў часопісе “Дзеяслоў”, які практычна зьяўляецца адзінай беларускай літаратурнай пляцоўкай, і на ёй тусуюцца практычна ўсе, хто цікавіцца беларускім красным пісьменствам. Гэтыя абставіны і вызваляюць мяне ад патрэбы дубляваньня друкаваных там аповедаў у кніжнай вэрсіі. Ну, а да таго ж, каб сёньня выдаць дыхтоўную кнігу прозы, трэба як мінімум тры тысячы даляраў. Такіх грошай у мяне няма, а зьвяртацца да нейкіх фондаў ці прасіць грошы ў спонсараў не выпадае”.
Аксак: “Курт Вонэгут сьцьвярджаў, што гумар ратуе чалавека ад жыцьця. Усе вашы творы, як і творы гэтага знакамітага амэрыканскага пісьменьніка, прасякнутыя гумарам. Але ваш гумар скіраваны не на сёньняшняе жыцьцё, а на мінулае, ці, дакладней савецкае. Чаму? І ці спрацоўвае ў вашым пісьменьніцкім выпадку тэза Курта Вонэгута?”
Мудроў: “У свой час я напісаў некалькі даволі зьедлівых тэкстаў, прысьвечаных рэаліям сёньняшняга дня. Ну, і секануў ювэналавым канчуком з адной мэтай – каб пазьбегнуць абвінавачаньня ў палітычнай абачлівасьці. Адзін з такіх твораў – “Гарачае лета нулявога” – надрукавалі ў часопісе “Крыніца”. Пасьля гэтага рэдактарку, наколькі мне вядома, выклікалі ў прэзыдэнцкае ведамства на задушэўную прафіляктычную гутарку. Яшчэ адна рэч – “Курортны аповед” – зьявілася ў згаданым ужо “Дзеяслове”. У выніку была накладзена забарона на распаўсюд часопіса ў дзяржаўных кнігарнях і шапіках. У Курта Вонэгута, дарэчы, ёсьць раман “Ня кідайце пацеркаў перад сьвіньнямі, містэр Розаотар”. Для навачаснага беларускага пісьменьніка гэта вартая ўвагі парада. Я адмыслова не дыстанцуюся ад цяпершчыны, але душа мая засталася недзе там, у канцы 60-х-пачатку 70-х гадоў мінулага стагодзьдзя. З таго часу і паходзяць мае героі. Згаданы час цікавы яшчэ і тым, што менавіта тады беларусы канчаткова здэградавалі як нацыя”.
Аксак: “Вы, здаецца, адзіны ў Беларусі літаратар, які ведае альбанскую мову і перакладае зь яе. Чаму не друкуеце гэтыя пераклады?”
Мудроў: “Цьверджаньне, што Мудроў дасканала ведае альбанскую мову – прыгожы міт. Насамрэч я магу, зазіраючы ў слоўнік, прачытаць першую паласу альбанскай газэты, а што да мастацкага перакладу, дык тут маіх ведаў відавочна бракуе. Аднак пераклаў пару навэляў альбанскага клясыка Мідзьені – знакамітага паэта і празаіка, чый творчы і жыцьцёвы лёс літаральна сьпісаны зь лёсу нашага Максіма Багдановіча. А наогул з альбанцамі цяпер кантактаваць стала цяжка. Я двойчы сустракаўся зь вядомым літаратарам Ёрга Блацы, які перакладаў Пушкіна, Ясеніна, Шаўчэнку, і прасіў яго перакласьці “А хто там ідзе?” Янкі Купалы. Ёрга Блацы, які, дарэчы, неўзабаве пасьля нашай апошняй сустрэчы памёр, карэктна даў зразумець, што альбанцы не даруюць нам абдымкаў Лукашэнкі і Мілошавіча, і таму перакладаць беларускіх паэтаў ім няма ахвоты”.
Аксак: “А наогул, хто ці што вас натхняе? І наколькі вашы творы аўтабіяграфічныя? Ці ператвараецца ў літаратуру сустрэча з юначым каханьнем, успамін пра беспрычынную радасьць ці бязьмежны адчай, сяброўскую здраду ці незваротную страту бацькоў?”
Мудроў: “Беларускае прыгожае пісьменства – гэта не халява і ня харч нязводны, а цяжкі крыж. Сёлета ўпершыню за апошнія дваццаць гадоў у самым беларускім правінцыйным горадзе Маладэчна не пададзена ніводнай заявы на навучаньне дзяцей па-беларуску. У маім Наваполацку такіх заяў даўно ўжо не падаюць, а з вуліц прыбралі апошнія беларускамоўныя шыльды. Мы перажываем сапраўдную духоўную і нацыянальную катастрофу! Памкненьне ня даць загінуць беларушчыне і прымушае мяне сядаць за кампутар. А яшчэ я хачу заўважыць, што не люблю юбілеяў, а яшчэ больш не люблю юбілейных газэтных нататак. Так што прашу слухачоў Свабоды не прывязваць гэтае маё інтэрвію да майго 55-годзьдзя”.
АЎТАР І ТВОР
МІКОЛА КАСЬЦЮКЕВІЧ: “НАШАЯ СВАБОДА – У ЗАЛЕЖНАСЦЬЦІ АД ЗВЫШНІХ СІЛАЎ”
Сваю першую паэтычную кнігу “Вяртаньне”
надрукаваў у 1990 годзе ў падпольнай “друкарні К. Пянткоўскага”. Пра яе месцазнаходжаньне ня ведалі нават самі аўтары, кантактуючы з друкарамі выключна праз абанэмэнцкую скрыню. Наступны зборнік “Германія” выйшаў таксама ў незалежным, але ўжо ў легальным выдавецтве “Тэхналёгія” ў 1995-м і стаўся апошнім кніжным выданьнем паэта. Ці пасуе сучаснаму пісьменьніку доўгачасовае маўчаньне? Мікола Касьцюкевіч адказаў на пытаньні Міхася Скоблы.
Міхась Скобла: “Мікола, у адным зь мінулых выпускаў “Дому літаратара” мы гаварылі пра пісьменьнікаў, якія па той ці іншай прычыне кінулі пісаць. Мне здаецца, што вы таксама час ад часу “кідаеце” літаратуру. Апошняя ваша кніга выйшла 13 гадоў таму. Вы пішаце рэдка, ці проста рэдка выдаецеся?”
Мікола Касьцюкевіч: “Хучэй за ўсё, і тое, і тое сышлося разам. Я пішу толькі тады, калі маю адпаведны настрой і калі адчуваю, што “сасьпеў” да пісаньня. Тое, што я мог бы цяпер напісаць, мяне не задавальняе, а на тое, што хацеў бы, яшчэ не стае “сьпеласьці”. Прыходзіць час, я “дасьпяваю”, калі Бог дае, і тады атрымоўваюцца новыя тэксты. Я друкуюся рэдка, бо імкнуся адказваць толькі перад Тым, хто дае мне пісаць, а не перад самім сабою, знаёмымі ці літаратурай. У гэтым сьвеце мы значна менш вольныя, чым нам здаецца, і ў гэтай незалежнасці ад Звышняга схаваная нашая сапраўдная свабода. Нас “вядуць”, і найлепшым чынам “вядуць”, і ад нас залежыць толькі не замінаць гэтаму “вядзенню” і не псаваць сваімі амбіцыямі, жарсцямі гэты натуральны рух. Калі арыентавацца на вечнасьць, то ня мае значэньня, адзін раз на дзесяць гадоў ты друкуесься, ці штотыдзень. Пісьменьнікаў, якія штогод выпускаюць па кнізе, і так хапае”.
Скобла: “На пачатку 90-х гадоў вы займаліся модным на той час культурызмам і нават, здаецца, перамагалі на спаборніцтвах. Я разумею, што ў здаровым целе павінен быць здаровы дух, але ўсё ж ці ня шкодзяць целу гэткія калясальныя нагрузкі, на якія вы ішлі дзеля рэльефных цягліцаў?”
Касьцюкевіч: “Я быў вымушаны ісці на гэтыя калясальныя нагрузкі, бо ад прыроды я не надзелены моцным здароўем. Мне ў свой час з-за кепскага зроку дактары забаранілі падымаць цяжар, нахіляцца і г.д. Таму я быў вымушаны гартаваць свой арганізм, трэніравацца, прыкладаць пэўныя намаганні. Я цягаў жалеза, прысядаў са штангай у 180 кіляграмаў. Усё рабіў дзеля таго, каб не камплексаваць, быць разьняволеным, каб фізычная абмежаванасьць не перашкаджала маім духоўным пошукам. Прызнаюся, высокіх вынікаў у культурызме я не дасягаў, бо афіцыйна амаль не выступаў, але адзін час зарабляў грошы ў падпольных баях без правілаў”.
Скобла: “А потым вы працяглы час працавалі ахоўнікам у Нацыянальнай бібліятэцы. Кажуць, што тыя, хто працуе ў бібліятэцы, ня любяць чытаць кнігі – надакучваюць на працы. А ці не адбіла ў вас праца ахвоту да чытаньня?”
Касьцюкевіч: “Калі я працаваў у бібліятэцы (яна тады яшчэ месьцілася на вуліцы Чырвонаармейскай), гэта быў ці не найплённы пэрыяд майго духоўнага сталеньня. Як супрацоўнік, я меў права браць кнігі дахаты. У той дабраславенны час я прачытаў усе працы па Сярэднявеччы, у тым ліку і нямецкіх аўтараў, грунтоўна перапрацаваў тыя пласты літаратуры, якія мяне цікавілі. Калі б я быў я шэраговым чытачом, гэтая літаратура была б мне маладаступная. Так што дзякуючы бібліятэцы я насыціўся ведамі, а любоў да чытаньня (яна ў мяне з чатырох гадоў) невылечная, гэта самая хранічная хвароба”.
Скобла: “Да адной з вашых нячастых публікацый была гэткая прадмова: “Праз падсьвядомае – у іншасьвет. Паэт спрабуе расказаць пра тое, што існуе, але не праяўляецца; праз абстракцыю перадаць тое, для чаго няма словаў – каханьне, сьмерць, боль, ідэальны сьвет і яго адносіны са сьветам матэрыяльным”. А што вы маеце на ўвазе пад паняткам “іншасьвет”?”
Касьцюкевіч: “Гэта, у першую чаргу, іншыя станы быцьця, скажам, па-за фізычны стан. Мне некалькі разоў даводзілася бачыць сваё фізычнае цела, якое ляжала нерухома, а я назіраў збоку. Гэты стан быў нядоўга, але ён быў. Быў выпадак, калі сябра выклікаў мне хуткую дапамогу, дактары прыехалі, вярнулі мяне да жыцьця. Я пасьля спрабаваў апісаць той самы стан, у якім я пабываў т а м. Сьпісаўшы тры аркушы паперы словамі, я прыйшоў да адзінай высновы: найвышэйшая асалода – гэта сьмерць. Перадаць словамі той стан – тое самае, што стрэліць снарадам з ружжа. Ня ўдасца, бо калібр зусім ня той”.
Скобла: “Вядомы ў сьвеце доктар Моўдзі апісаў блізу 1 500 выпадкаў клінічнае сьмерці. І вывеў “сярэднеарытмэтычнае” адчуваньне, якое прыблізна аднолькавае ва ўсіх пацыентаў. Вы верыце ў вечнае існаваньне душы?”
Касьцюкевіч: “Веру – абсалютна! Мяркуючы па тых станах, у якіх мне даводзілася бываць, гэта – альбо паралельныя жыцьці, альбо папярэднія. У любым выпадку, “тое” жыцьцё выходзіць па-за межы “гэтага”, у якім я існую цяпер. І калі б я ня верыў ці адмаўляў “той” сьвет, то са мной было б нешта не ў парадку”.
МІКОЛА КАСЬЦЮКЕВІЧ. З НОВЫХ ТВОРАЎ
КАРОТКІ ЛЕТНІ РАМАН
(Лірычны ружанец)
А заміж сэрца ў снах лілея...
Навек зьнямелыя,
зямлю намацваюць
дамамі дахі...
1
Было:
яшчэ нясьмелае,
заварушылася ў зямлі сьвятло.
мацнела, спакваля расло,
пасьля прарвалася і заліло
сваім вясёлым, залатым алеем
маларухомыя сухія гмахі.
А замах-
нулася на скон душа,
паабяцаўшы сну працяг,
і з жахам сьцяўся бог сутоньня
ад прачуваньня, як патоне
у спратах сонечных з размаху
бляшаны ўсплёск асьлеплых дахаў.
2
У той агораны смугою дзень
цякла на горад і людзей
расплаўленага неба медзь.
Нібы дарэмнае — невыпадкова.
І ты дала мне зразумець,
што можна мець
адначасова
адносіны цяжэй за словы
і слодыч — чыстую, як мова,
і безадносную, як сьмерць.
3
Ірдзее гардзіна паветраным зьмеем,
зьнікае з пакою па каліву дзень,
і я разумею — падобнай гадзіны
ня будзе ніколі, ні з кім і нідзе.
А семя сьціскаецца ў новы, бясконцы
працяг невымоўнага сэнсу падзей.
І ціха гарыць хрысьціянскае сонца,
сьцякаючы кроплямі нашых дзяцей.
4
Лягчэй ня жыць, чым не хацець…
Дай, Божа, не цярпець ілжы,
як на мяжы між цел і душаў
крычыць асьлепленая птушка
не разумеючы, куды ляцець.
5
Дагэтуль тое, што жыло ўва мне
неспадзяванасьцю чаканьня,
унутраным магічным зрокам
у змроку ночы прамалёўвала
далечыню ледзь чутных крокаў:
доўгачаканае каханьне.
Шэпт вечнасьці зьмяніў адхланьне
на невыносную гарачыню
і сэрца вымерала цішыню,
калі застыла ў прачуваньні
яшчэ нязнанага агню.
6
Крануў:
як будзе, так і будзе —
абы з табою мы былі…
Ня будзем разам мы, калі…
О, гора — вось дзе ён, разьлік,
што студзіць нас зласьней за сьцюжу!
І сыпле чорныя пялёсткі ружа
на замаруджанае
кола дзён
пад ледзь улоўны
пахавальны звон.
7
Зноў безназоўнасьцю начэй прапахлы,
зьнікаю чырваньню на белым тле я.
А вырваная зь цела сноў лілея
перавярнулася і паляцела
жывым, асірацелым птахам.
І, набрынялыя жытлом і целам,
сьмялей
чапляюцца за неба дахі…
Сны без лілеі абмялелі.
КРЫТЫКА
МАРЫЯ МАРТЫСЕВІЧ. ІСЬЛЯНДЫЯ, АЛЬБО СПРОБА ЎБАЧЫЦЬ НЕВІДОЧНАГА ПАЭТА
Макс Шчур. Раньні збор: вершы; Стакгольм, Аркона, 2006. 288 стар., наклад не пазначаны.
Гады два таму я пабачыла ў таварыша гэтую кнігу. Рука інстынктыўна пацягнулася да томіка. “О, Шчур, – кажу, – выдаўся, – кажу, – дай, – кажу, – пачытаць”. Але таварыш кнігі ня даў, суправадзіўшы адмову дзіўным тлумачэньнем: “Я прывёз з Прагі некалькі асобнікаў. Аўтар папрасіў мяне перадаць іх асабіста ў рукі канкрэтным асобам. Цябе ў сьпісе не было”. Такім чынам мой шлях да гэтай кнігі расьцягнуўся на паўтары гады. Паколькі гара не пайшла да Магамэта, давялося самой выпраўляцца па яе ў Прагу. Так я, няхай і запозьнена, сталася адным з нешматлікіх шчасьлівых уласьнікаў адной з самых няпростых беларускіх паэтычных кніг апошняга часу.
Гэты літаратурны фэномен, відаць, даўно мае нейкую назву. Знаёмы польскі пісьменьнік паказваў кнігу, якую чытае, – мэмуары аднаго швайцарскага інтэлектуала. Швайцарскі інтэлектуал пісаў кнігу ўсё жыцьцё, а перад сьмерцю выдаў накладам 15 асобнікаў – для родных і сяброў. Пазычыць пачытаць кнігу ад кагосьці з кола ўладальнікаў лічыцца цяпер за гонар. Фаліянт у простай чорнай вокладцы бяз надпісаў, адсутнасць выходных дадзеных. Цалкам верагодна, у тэстамэнце аўтара так і напісана: “Не даваць крытыкам”.
Сьвядома ці падсьвядома, “Раньні збор” Макса Шчура стылізаваны пад гэтакі эзатэрычны рарытэт, непрыступную цытадэль. Прайшоўшы праз пэўныя перашкоды (як мінімум – дзяржаўныя межы) і ўрэшце разгарнуўшы чорна-белы томік, міжволі задумаесься, ці варта аналізаваць тое, што дасталася так няпроста.
І ўсё ж я лічу, што нехта з нас, шчасьлівых уласьнікаў, мусіць урэшце парушыць немаўленьне пра паэзію Макса Шчура. Хаця б таму, што абстрагаванасьць паэта ад беларускага літаратурнага працэсу – змушаная сытуацыя. Макс Шчур нагадвае прыгажуню-прынцэсу, заточаную ў высокай вежы злой чараўніцай. Прынцэса бавіць час у чаканьні прыўкраснага прынца, які пераможа цмока, даскочыць да яе балькону, разьвее чары пацалункам. Макс Шчур, у якой зь вежаў “залатой” Прагі ён ні быў бы замкнёны, хоча пазбыцца сваёй самоты, менавіта таму перадае на радзіму кнігі.
“Раньні збор” зьмяшчае вершы, напісаныя Шчуром з 1991 па 2006 год, з 16 гадоў да 30-ці. Прачытаць гэтыя 288 старонак варта хаця б для таго, каб разабрацца ў няпростай Шчуравай геаграфіі. Шчур абвяшчае сябе “паэтам без грамадзянства”, носьбітам “касмапалітычнай культуры”. Нарадзіўся ён у Берасьці, бавіў летнія вакацыі ў бабулі ў Карэлічах, вучыўся ў Менску, цягам адной ночы апынуўся ў Чэхіі, напалоханы перасьледам уладаў. Ня можа вярнуцца дадому, бо ці то зьеў, ці то спаліў, ці то выкінуў у Влтаву беларускі пашпарт. Аб’ехаў Эўропу ад Стакгольму да Рыму. Сьніць Абісінію і Аргентыну. Жыве недзе пад Прагай... І тым ня менш, радзіма ў Шчура ёсьць. Калі вызначаць краіну, у якой месціцца яго “невідочнае места” (niamiesta.net – партал, які Шчур адмініструе), – то гэта, безумоўна, Ісьляндыя.
Самая паўночная эўрапэйская краіна, ultima thule. Краіна, якая месціцца на высьпе вульканічнага паходжаньня. Краіна, дзе ядуць вульканічны хлеб і тухлае акулавае мяса. Краіна, дзе адзінае войска – берагавая ахова. Краіна самадастатковая і для нас, лічы, гермэтычная. Магутная, разьвітая культура, мае вытокі ў скандынаўскіх сагах. Кажуць, на 300 000 чалавек насельніцтва ў Ісьляндыі найбольшая ў сьвеце колькасьць творчых асобаў, зь якіх сьвету добра вядомая толькі сьпявачка Б’ёрк.
Макс Шчур – адзінаасобны (лірычны) герой сваіх вершаў, існуе нібы на камяністай высьпе. Высьпе, абмаляванай ім ня надта прывабна, – гэтак, кажуць, вікінгі апісвалі Ісьляндыю, каб іншым не закарцела пасяліцца на гэтай райскай зямлі. Ён насяляе гэту выспу толькі тымі пэрсанажамі, якіх хоча там бачыць – спрэс творчымі папярэднікамі: Шэксьпір, Картасар, Борхэс, Лорка, Скарына, Бах, Вагнэр, К’ерк’егар, і сучасьнікамі, шматлікімі адрасатамі і адрасаткамі яго вершаў. Аўтар крычыць па-за межы гэтай выспы, як ісьляндзкая сьпявачка Б’ёрк – нездарма ў адным з тэкстаў ён называе яе музай, якая “прыйшла, убачыла і перамагла / стэрыльнасьць [Эўропы] / чысьцінёй свайго крыку, / сапраўднасьцяй гневу”. Сумай сваіх вершаў ён стварае сваё, паралельнае творчае вымярэньне, у якое чытач занурваецца з галавою, як занурваюццца ў спасьціжэньне Ісьляндыі яе нешматлікія, але апантаныя фанаты ва ўсім сьвеце.
Ісьляндцы – эўрапейскі народ, які разьвіваўся адасоблена ад астатніх эўрапейцаў. Макс Шчур – паэт, які піша па-беларуску, але ў індывідуальнай традыцыі. Нават абавязковая праграма любога палітуцекача – грамадзянская лірыка – пазбаўленая пазнавальнай паэтыкі нацыянальнага адраджэньня. Гэтая неўласьцівасьць вершаў Шчура беларускай паэзіі адначасова прыцягвае да іх і ў іх насьцярожвае. Перад намі абсалютна незаштампаваныя тэмы, вобразы і нават рыфмы – тое, што дадзена жыцьцёвым досьведам, талентам і літаратурнымі настаўнікамі. Але ў той жа час відавочна: Шчур піша ў вакуум, для сябе і двух-трох блізкіх яму людзей, ён абсалютна не адчувае чытача, які сфармаваўся на радзіме ўжо без яго. Падобнае ўражаньне робяць вершы віленчука Алега Мінкіна. Быцьцё рэччу-ў-сабе – натуральны стан творцы ў эміграцыі – наканаванае і аўтару “Раньняга збору”.
Яшчэ адна тэрыторыя, на якой пачуваесься, калі чытаеш Шчура, – гэта Зона братоў Стругацкіх, тэрыторыя паранармальных зьяваў. Ёсьць устойлівае ўражаньне, што словы, трапляючы ў вершы Шчура, пачынаюць паводзіцца анамальным чынам: у радках скачуць націскі, адбываюцца збоі ў рытме. Гэта павальная зьява, сустракаецца амаль у кожным вершы:
Помню, чужы, адылі ўтульны ложак,
кімсьці за ўсіх заплочаны гатэль,
навокал – процьма дробязяў прыгожых,
а проста цераз вуліцу – бардэль.
Мяркуючы па ўсім, вершы гэтыя ніколі не чыталі ўголас. Не было, відаць, каму. Яны напісаныя для вачэй. Кніга неадрэдагаваная і нявычытаная – але гэта чамусьці не выклікае дыскамфорту і абурэньня. Поўная растузанасьць стылю і правапісу яшчэ больш згушчае вакол аўтара фарбы самоты.
У эпоху касмапалітызму, разважаючы пра сьветагляд “грамадзяніна сьвету”, небясьпечна абсалютызаваць важнасьць фактару радзімы для паэта і паэзіі. Але што да “Раньняга збору” Макса Шчура, то абсалютна відавочна: чым “раней”, тым лепей, чым глыбей у эміграцыю, тым слабей і больш блякла. Кульмінацыя зборніка – найлепшая, па маёй вэрсіі, нізка “Тысячагодзьдзе”, вершы 2000-2001 году. Менавіта тут зьмешчана найбольш постмадэрнісцкага хуліганства канца 1990-х, па якім цяпер, праз тузін гадоў, ужо настальгуеш. У вершы, які пачынаецца радкамі “Дзень, калі ўпала страла, / будаўнічага крана...” паэт пакідае адкрыты фінал, прапануючы чытачу самому скончыць верш, і нават выбраць яго галоўных герояў, падставіўшы ў верш рыфму з прапанаванага ім сьпісу. Сам паэт лічыць найлепшай нізкай “Амфітэатар” – вершы менска-праскія. У іх, за рэдкімі грамадзка-палітычнымі выняткамі, вядзецца далёка не пра Беларусь. Беларускі Шчур трызьніць антычнасьцю і Старой Эўропай. Вершы пазьнейшыя, па яго ўласных словах, ён сьвядома робіць менш гермэтычнымі. Але ж, дальбог, “разгермэтызацыя” не пайшла на карысьць гэтаму самалёту. Меншая гермэтычнасьць праявілася, відаць, у меншым фармалізме і большай прывязанасьці вершаў да навакольнай рэчаіснасьці.
Чытаючы паэзію, я часта ўжываю два прыёмы ацэнкі яе вартасьці. Першы спрацоўвае толькі адносна рыфмаваных тэкстаў і запазычаны мной ад Аляксандра Пушкіна. Той часта заходзіў у пецярбургскія кнігарні, і, праз недахоп часу, чытаў у паэтычных навінках толькі рыфмы, пасьля чаго вырашаў, добры паэт іх напісаў ці кепскі. Шчур здае гэты тэст усяго на 50%: поруч з вышуканымі рыфмамі “ў руцэ птах – рэцэптах”, “пэйзажыста – пей за жысь-та!”, “псэўданім – псэўданімб” мы сустракаем вершы, паводле рыфмаў абсалютна правальныя. Разгермэтызаваныя, так бы мовіць.
Другі тэст прыдуманы мной, і ён вельмі просты: ці ёсьць у гэтага паэта верш, за які яму можна ўсё дараваць? У Макса Шчура такі верш ёсьць. Выпадкова ці не, верш гэты – санэт пад назвай “Цытадэль”. Ён пра каханьне, Раство, ён зь нізкі “Тысячагодзьдзе”:
На Каляды кожны горад ператвараецца ў Бабілён.
Затапляюць перасохлыя вуліцы натоўпаў мёртвыя моры.
У Бэтлеем, абсталяваны пад гандлёвы парцалянавы павільён,
прыяжджаюць па падарункі ажно з Садому й Гаморы,
накупляюць, колькі зьнясуць рабы, імя якім – легіён.
Маці з нованароджанымі ймкнуцца ўцячы ў пячоры,
і па радыё задаволеным голасам абвяшчае Сынэдрыён,
што па колькасьці інфэктаваных ільга гаварыць аб моры.
Жанчыны, належныя бліжнім, падбухторваюць на крадзёж.
Аголенасьць узімку вымагае большай сьмеласьці з-за хваробы –
прастытутку не адрозьніць па вопратцы, трэба ўвайсьці ў бардэль.
Я ўрываюся ў тваю схованку, нібы заваёўнік, відзёж
майго шалу цябе агаломшвае: ты стаіш і ня робіш спробы
зашпіліць расшпілены гузік на шыі, непрыступная як цытадэль.
Маск Шчур – самы невідочны паэт сучаснай беларускай літаратуры. Але, як паказвае практыка турагенцый, зьезьдзіўшы ў Чэхію, Турцыю ды Італію, самыя зацятыя вандроўнікі не шкадуюць грошай і на Ісьляндыю: нятанна, але таго варта. Дарэчы, я свой асобнік “Раньняга збору” пачытаць пазычаю.