Скалбішча, Вялейскі раён. Эфір 3 ліпеня
Мяне заўжды ўражваюць нашы вясковыя бабулі. Пакуль гараджане ў выходныя дні паліваюць потам свае нешматлікія соткі, вясковыя старыя могуць гадзінамі абрабляць велізарныя палеткі. Ад сузіраньня маленечкай, згорбленай фігуркі сярод гектараў пашы ў душы нараджаецца шкадоба і захапленьне адначасова. Ну няўжо вырошчваць бульбу трэба абавязкова ў прамысловых маштабах? Каля вёскі Скалбішча я адмахаў добры кавалак поля, пакуль дабраўся да ягонай гаспадыні. Жвавай і гаваркой старой.
Карэспандэнт: “А гэта выгадна — садзіць сваю бульбу?”
Старая: “Пра што вы кажаце? Канечне, выгадна”.
Карэспандэнт: “Гэта ж столькі працы, столькі сіл...”
Старая: “Ведаеце што, мой гаспадар ужо ня можа за плугам ісьці. Я ўсё наймаю. Калі пералічыць грошы, я б купіла сабе столькі бульбы. Сядзела б і ўсё. Але ж ці ўседзіш? Ці ўседзіш ты дома, чалавек, які ўсё жыцьцё прарабіў? Справа ў псыхіцы чалавека. Выгадна, нявыгадна. Хто мне прывязе тую бульбу? Зяць сьпіўся”.
Карэспандэнт: “А вы ведаеце, што ў нас увосень будуць выбары?”
Старая: “Ведаю. 29 верасьня ці якога?”
Карэспандэнт: “Якая вы палітычна граматная жанчына!”
Старая: “Чаму ж? Мы ад коркі да коркі чытаем “Советскую Белоруссию”. Усё ведаем. За ўрад буду галасаваць. Урад жа добрую лінію вядзе. Чым нам блага жыць, праўда? Моладзь, можа, капрызьнічае. Глядзіць на гэну Маскву. Паглядзіш на гэну Маскву, на артыстаў. Разбэшчваюць нашу моладзь. А Лукашэнка справядлівы чалавек. Усе так лічаць”.
Карэспандэнт: “Вы адчуваеце гэта?”
Старая: “Ён такі наш чалавек. Саўхозьнік ён, калхозьнік ён”.
Скалбішча цікавае тым, што падчас нямецкай акупацыі вёску абараніў як быццам сам Бог. Побач была вялікая партызанская зона. Суседнія вёскі палыхалі полымем. А ў Скалбішчы некаторыя нават знаходзілі працу. Вядома, пад прымусам. Канстанціну Янушкевічу ў ліпені сорак чацьвёртага, калі тут ішлі баі паміж немцамі і часткамі чырвонага войска ў наступе, было пятнаццаць гадоў. Маладога беларуса немца забралі ваяваць. У харчовы абоз.
Карэспандэнт: “Як яны ставіліся да вас, немцы? Да беларускіх людзей?”
Канстанцін: “Да беларускіх людзей ставіліся ж па-рознаму. Бачыце, і палілі. Але я быў у абозе, я не хачу сказаць. Мне давалі той паёк, што і немец атрымліваў. У абед хадзілі ў сталовую зь міскай. Шэсьць цыгарэт атрымліваў немец, і шэсьць цыгарэт — я. Але ж я не курыў. Немец па-расейску гаварыў. Я яму аддаю цыгарэты, а ён мне цукеркі”.
Недалёка ад Скалбішча Канстанцін нават пабываў у баі. І быў выратаваны нямецкім жаўнерам. Але, што цікава, распавядаючы пра вайну, эмацыйна стары не вызначае, дзе “нашы”. І пацьвярджае тое, пра што ня раз казаў Валянцін Тарас. Вайна ў Беларусі вельмі часта мела характар грамадзянскай.
Канстанцін: “Пайшлі нашы танкі. Там нямецкія. Грымела ўсё. Там нашых танкаў наклалі — ліку не было. Іхныя “тыгры”. Немец нейкі адзін мяне ў акоп увапхнуў”.
Карэспандэнт: “Ну, дык вы нарадзіліся ў сарочцы! А немцы былі больш злыя ці стомленыя? Гэта ж сорак чацьверты год. Які ў іх быў дух падчас гэтых баёў?”
Канстанцін: “Я на сёньняшні дзень вызначаю. Гэта дух нашай варажнечы паміж сабой быў.Немцы моцна не рабілі благога. Але паліцаі. Я сёньня на суседа пакрыўдзіўся. І сёньня я пры ўладзе. І над ім пазьдзекваюся. Захачу — расстраляю, захачу — пакіну ў жывых. Гэта ж вайна. Адны думалі супраць улады. Канечне, мы нічога ад нашай улады ня бачылі. Пры Сталіну. Дарма ў калгас хадзілі. На працадзень, бывае, і тры дні ходзіш. А пасьля за год пойдзеш, у торбачку прынясеш. А сёньня, канечне, жыць...”
Мая наступная суразмоўца, стараста вёскі Ганна Ўладыка, кабета галасістая і моцная. Якія 80 гадоў! Больш за ўсё спадарыня Ганна сумуе па колішнім Скалбішчы, поўным дзіцячых галасоў. Цяпер у вёсцы дажываюць адны нешматлікія старыя. Цікава, што шмат якой сялянскай працы Ганна навучылася ў Нямеччыне. Куды яе вывезьлі разам з усёй сям’ёй.
Карэспандэнт: “Да вас стаўленьне было, як да рабоў ці як да людзей?”
Ганна: “Адразу далі есьці. Каву з сахарынам. Мы ж галодныя. Хлеба елі колькі хацелі. Пакармілі, трэба адразу адпрацаваць. Раніцай грукае мне ў дзьверы. “Ганна, аўштэйн. Уставай”. І павяла ў хлеў даіць кароў. А я дома ні разу не даіла. А там каровы! Цыцкі — во! Ня сьцісьнеш. Яшчэ ж малая была. Даю, а мне сюды малако ляціць. Яна — нічога-нічога. Не сварылася. Навучыла. А пасьля стала атрымлівацца. Я даіла пяць кароў. Гэта была мая работа. І яны хвалілі мяне. У мяне былі тры гаспадыні. Я нямецкую мову так хутка засвоіла. І яны мяне так ужо любілі! Як сваё дзіцянё. Чаму не любіць? Я нічога не скажу благога”.
Карэспандэнт: “У вас няма нянавісьці да немцаў?”
Ганна: “Не. Я паехала зь беднаты, з голаду. Была ж вайна”.
Карэспандэнт: “Не хацелася застацца пасьля вайны ў Нямеччыне?”
Ганна: “Нас вызвалілі амэрыканцы і так угаворвалі, каб мы ехалі ў Амэрыку. І восем сем’яў паехалі. А я кажу: “Не. Я ў Амэрыку не паеду. Я паеду дамоў, у сваю хатку”. Аж плакаць хочацца. Бацька цалаваў мяне: “Дачушка, паедзем у Амэрыку”. А матка: “Куды дачка, туды і я”. А дзе ж ён адзін паедзе? І не паехалі ў Амэрыку, а паехалі дамоў”.
Карэспандэнт: “А вы шкадуеце зараз? Ці шкадавалі калі-небудзь, што...”
Ганна: “Не паехала ў Амэрыку? Не шкадую. І не шкадавала. Там багацей, я разумею. Усё роўна, радзіма ёсьць радзіма”.
Менш за ўсё я тут чакаў сустрэць слухача нашага радыё ці якую апазыцыйна настроеную бабулю. Але ў тых людзей, у каго савецкая ўлада забівала бацькоў, добрая памяць і выдатнае адчуваньне хлусьні. Іх стодаляравай пэнсіяй ня купіш. Дэмакратычны фронт у навакольлі трымае былая настаўніца пачатковых клясаў Леаніла Міцько. Саветы забралі ў невараць яе бацьку, Антона Папковіча. Толькі за тое, што працаваў солтысам пры Польшчы. Падцягнутая, з надзвычай маладым голасам спадарыня Леаніла сустрэла мяне, усхваляваная матчам Іспанія — Расія.
Карэспандэнт: “А вы за каго балелі?”
Леаніла: “А ні за кога. Проста глядзела. Хто ж урэшце пераможа? Гляджу, іспанцы. Дык камэнтатар ужо не крычаў “Гол!” — “Ну вось, яшчэ адзін мяч у вароты расіян”. А ім раз жоўтую картку, другі раз жоўтую. Парушэньне ж. Яны ж ня ўмеюць выконваць правілы. Алькаголікі. А адкуль жа ў нас у Беларусі ўзялося столькі сьпітага народу?”
Старая частуе мяне гарбатай. Размова зайшла пра палітыку.
Карэспандэнт: “Калі ўявіць, што ў нас абраны дэмакратычным чынам парлямэнт. Што яны павінны зрабіць у першую чаргу?”
Леаніла: “Мову ў першую чаргу. І каб не адзін правіў чалавек. Каб не танцавалі пад адну дудку, як цяпер робіцца. Яны ж вунь сядзяць, калі глядзіш, галовы паспускаюць. І слухаюць”.
Старая рэдка ўключае свой стары тэлевізар. Для ўзьняцьця настрою больш карыстаецца прыёмнікам.
Леаніла: “Слухаю “Свабоду”. Я чытаю “Народную Волю”. Паслухаю, што, вочы вытарачыўшы, маняць што-небудзь нам такое”.
Карэспандэнт: “Вы не спрачаецеся са сваімі аднагодкамі ў вёсцы?”
Леаніла: “Учора гаварылі. Што надта добра стала. Вайны няма. Я гавару: “А хто на нас меўся нападаць? Калі? Каго мы ўжо адбілі. А жыцьцё ж не палепшала. Ёсьць такі анэкдот. Бабка стаіць у царкве і моліцца. “Божачка, не дапусьці, каб пэнсію павялічылі. Не дапусьці, каб пэнсію павялічылі”. Бацюшка падыходзіць, пытаецца: “Бабуля, што гэта ты такое гародзіш?” А яна кажа: “Цэны ж вырастуць удвайне. А пэнсію ж павялічаць толькі трошачкі”.
Калі ў народзе пайшлі такія анэкдоты, дык іх аніякімі ідэалягічнымі аддзеламі ня вытруціш і пастановамі не забароніш. Анэкдот — ён нараджаецца стыхійна. І характарызуе наш час лепш за ўсе статыстычныя дадзеныя.
Карэспандэнт: “А гэта выгадна — садзіць сваю бульбу?”
Старая: “Пра што вы кажаце? Канечне, выгадна”.
Карэспандэнт: “Гэта ж столькі працы, столькі сіл...”
Старая: “Ведаеце што, мой гаспадар ужо ня можа за плугам ісьці. Я ўсё наймаю. Калі пералічыць грошы, я б купіла сабе столькі бульбы. Сядзела б і ўсё. Але ж ці ўседзіш? Ці ўседзіш ты дома, чалавек, які ўсё жыцьцё прарабіў? Справа ў псыхіцы чалавека. Выгадна, нявыгадна. Хто мне прывязе тую бульбу? Зяць сьпіўся”.
Карэспандэнт: “А вы ведаеце, што ў нас увосень будуць выбары?”
Старая: “Ведаю. 29 верасьня ці якога?”
Карэспандэнт: “Якая вы палітычна граматная жанчына!”
Старая: “Чаму ж? Мы ад коркі да коркі чытаем “Советскую Белоруссию”. Усё ведаем. За ўрад буду галасаваць. Урад жа добрую лінію вядзе. Чым нам блага жыць, праўда? Моладзь, можа, капрызьнічае. Глядзіць на гэну Маскву. Паглядзіш на гэну Маскву, на артыстаў. Разбэшчваюць нашу моладзь. А Лукашэнка справядлівы чалавек. Усе так лічаць”.
Карэспандэнт: “Вы адчуваеце гэта?”
Старая: “Ён такі наш чалавек. Саўхозьнік ён, калхозьнік ён”.
Скалбішча цікавае тым, што падчас нямецкай акупацыі вёску абараніў як быццам сам Бог. Побач была вялікая партызанская зона. Суседнія вёскі палыхалі полымем. А ў Скалбішчы некаторыя нават знаходзілі працу. Вядома, пад прымусам. Канстанціну Янушкевічу ў ліпені сорак чацьвёртага, калі тут ішлі баі паміж немцамі і часткамі чырвонага войска ў наступе, было пятнаццаць гадоў. Маладога беларуса немца забралі ваяваць. У харчовы абоз.
Карэспандэнт: “Як яны ставіліся да вас, немцы? Да беларускіх людзей?”
Канстанцін: “Да беларускіх людзей ставіліся ж па-рознаму. Бачыце, і палілі. Але я быў у абозе, я не хачу сказаць. Мне давалі той паёк, што і немец атрымліваў. У абед хадзілі ў сталовую зь міскай. Шэсьць цыгарэт атрымліваў немец, і шэсьць цыгарэт — я. Але ж я не курыў. Немец па-расейску гаварыў. Я яму аддаю цыгарэты, а ён мне цукеркі”.
Недалёка ад Скалбішча Канстанцін нават пабываў у баі. І быў выратаваны нямецкім жаўнерам. Але, што цікава, распавядаючы пра вайну, эмацыйна стары не вызначае, дзе “нашы”. І пацьвярджае тое, пра што ня раз казаў Валянцін Тарас. Вайна ў Беларусі вельмі часта мела характар грамадзянскай.
Канстанцін: “Пайшлі нашы танкі. Там нямецкія. Грымела ўсё. Там нашых танкаў наклалі — ліку не было. Іхныя “тыгры”. Немец нейкі адзін мяне ў акоп увапхнуў”.
Карэспандэнт: “Ну, дык вы нарадзіліся ў сарочцы! А немцы былі больш злыя ці стомленыя? Гэта ж сорак чацьверты год. Які ў іх быў дух падчас гэтых баёў?”
Канстанцін: “Я на сёньняшні дзень вызначаю. Гэта дух нашай варажнечы паміж сабой быў.Немцы моцна не рабілі благога. Але паліцаі. Я сёньня на суседа пакрыўдзіўся. І сёньня я пры ўладзе. І над ім пазьдзекваюся. Захачу — расстраляю, захачу — пакіну ў жывых. Гэта ж вайна. Адны думалі супраць улады. Канечне, мы нічога ад нашай улады ня бачылі. Пры Сталіну. Дарма ў калгас хадзілі. На працадзень, бывае, і тры дні ходзіш. А пасьля за год пойдзеш, у торбачку прынясеш. А сёньня, канечне, жыць...”
Мая наступная суразмоўца, стараста вёскі Ганна Ўладыка, кабета галасістая і моцная. Якія 80 гадоў! Больш за ўсё спадарыня Ганна сумуе па колішнім Скалбішчы, поўным дзіцячых галасоў. Цяпер у вёсцы дажываюць адны нешматлікія старыя. Цікава, што шмат якой сялянскай працы Ганна навучылася ў Нямеччыне. Куды яе вывезьлі разам з усёй сям’ёй.
Карэспандэнт: “Да вас стаўленьне было, як да рабоў ці як да людзей?”
Ганна: “Адразу далі есьці. Каву з сахарынам. Мы ж галодныя. Хлеба елі колькі хацелі. Пакармілі, трэба адразу адпрацаваць. Раніцай грукае мне ў дзьверы. “Ганна, аўштэйн. Уставай”. І павяла ў хлеў даіць кароў. А я дома ні разу не даіла. А там каровы! Цыцкі — во! Ня сьцісьнеш. Яшчэ ж малая была. Даю, а мне сюды малако ляціць. Яна — нічога-нічога. Не сварылася. Навучыла. А пасьля стала атрымлівацца. Я даіла пяць кароў. Гэта была мая работа. І яны хвалілі мяне. У мяне былі тры гаспадыні. Я нямецкую мову так хутка засвоіла. І яны мяне так ужо любілі! Як сваё дзіцянё. Чаму не любіць? Я нічога не скажу благога”.
Карэспандэнт: “У вас няма нянавісьці да немцаў?”
Ганна: “Не. Я паехала зь беднаты, з голаду. Была ж вайна”.
Карэспандэнт: “Не хацелася застацца пасьля вайны ў Нямеччыне?”
Ганна: “Нас вызвалілі амэрыканцы і так угаворвалі, каб мы ехалі ў Амэрыку. І восем сем’яў паехалі. А я кажу: “Не. Я ў Амэрыку не паеду. Я паеду дамоў, у сваю хатку”. Аж плакаць хочацца. Бацька цалаваў мяне: “Дачушка, паедзем у Амэрыку”. А матка: “Куды дачка, туды і я”. А дзе ж ён адзін паедзе? І не паехалі ў Амэрыку, а паехалі дамоў”.
Карэспандэнт: “А вы шкадуеце зараз? Ці шкадавалі калі-небудзь, што...”
Ганна: “Не паехала ў Амэрыку? Не шкадую. І не шкадавала. Там багацей, я разумею. Усё роўна, радзіма ёсьць радзіма”.
Менш за ўсё я тут чакаў сустрэць слухача нашага радыё ці якую апазыцыйна настроеную бабулю. Але ў тых людзей, у каго савецкая ўлада забівала бацькоў, добрая памяць і выдатнае адчуваньне хлусьні. Іх стодаляравай пэнсіяй ня купіш. Дэмакратычны фронт у навакольлі трымае былая настаўніца пачатковых клясаў Леаніла Міцько. Саветы забралі ў невараць яе бацьку, Антона Папковіча. Толькі за тое, што працаваў солтысам пры Польшчы. Падцягнутая, з надзвычай маладым голасам спадарыня Леаніла сустрэла мяне, усхваляваная матчам Іспанія — Расія.
Карэспандэнт: “А вы за каго балелі?”
Леаніла: “А ні за кога. Проста глядзела. Хто ж урэшце пераможа? Гляджу, іспанцы. Дык камэнтатар ужо не крычаў “Гол!” — “Ну вось, яшчэ адзін мяч у вароты расіян”. А ім раз жоўтую картку, другі раз жоўтую. Парушэньне ж. Яны ж ня ўмеюць выконваць правілы. Алькаголікі. А адкуль жа ў нас у Беларусі ўзялося столькі сьпітага народу?”
Старая частуе мяне гарбатай. Размова зайшла пра палітыку.
Карэспандэнт: “Калі ўявіць, што ў нас абраны дэмакратычным чынам парлямэнт. Што яны павінны зрабіць у першую чаргу?”
Леаніла: “Мову ў першую чаргу. І каб не адзін правіў чалавек. Каб не танцавалі пад адну дудку, як цяпер робіцца. Яны ж вунь сядзяць, калі глядзіш, галовы паспускаюць. І слухаюць”.
Старая рэдка ўключае свой стары тэлевізар. Для ўзьняцьця настрою больш карыстаецца прыёмнікам.
Леаніла: “Слухаю “Свабоду”. Я чытаю “Народную Волю”. Паслухаю, што, вочы вытарачыўшы, маняць што-небудзь нам такое”.
Карэспандэнт: “Вы не спрачаецеся са сваімі аднагодкамі ў вёсцы?”
Леаніла: “Учора гаварылі. Што надта добра стала. Вайны няма. Я гавару: “А хто на нас меўся нападаць? Калі? Каго мы ўжо адбілі. А жыцьцё ж не палепшала. Ёсьць такі анэкдот. Бабка стаіць у царкве і моліцца. “Божачка, не дапусьці, каб пэнсію павялічылі. Не дапусьці, каб пэнсію павялічылі”. Бацюшка падыходзіць, пытаецца: “Бабуля, што гэта ты такое гародзіш?” А яна кажа: “Цэны ж вырастуць удвайне. А пэнсію ж павялічаць толькі трошачкі”.
Калі ў народзе пайшлі такія анэкдоты, дык іх аніякімі ідэалягічнымі аддзеламі ня вытруціш і пастановамі не забароніш. Анэкдот — ён нараджаецца стыхійна. І характарызуе наш час лепш за ўсе статыстычныя дадзеныя.