Сёньня споўнілася 20 гадоў першай жалобнай палітычнай акцыі ў Беларусі – масаваму шэсьцю і мітынгу ў Курапатах.
Штуршком для гэтага сталася публікацыя ў газэце “Літаратура і мастацтва” артыкула Зянона Пазьняка і Яўгена Шмыгалёва “Курапаты. Дарога сьмерці”.
Заяўнікамі шэсьця і мітынгу былі актывісты тагачаснай нефармальнай моладзевай суполкі “Талака” Сяржук Вітушка і Віктар Івашкевіч. Гэта была ня першая акцыя талакоўцаў, але на шэсьце і мітынг у Курапаты ўпершыню прыйшлі каля 5 тысячаў чалавек, кажа Віктар Івашкевіч:
“Інфармацыя пра зьмест тэмы – яна была шырока распаўсюджаная самім грамадзтвам. Гэты артыкул “Курапаты. Дарога сьмерці” неспадзявана атрымаў выбуховы вынік. Бо літаральна праз некалькі дзён я зайшоў у бібліятэку і спытаўся яго пачытаць, а мне сказалі, што яго ўзялі памнажаць. І вось мы вырабілі ўлёткі папяровыя і фотаздымкі, бо такіх магчымасьцяў друкарскіх, як сёньня не было. Ну, мы думалі, што прыйдзе некалькі сотняў чалавек, а прыйшло ад трох да пяці тысяч. У нас атрымалася, што на адну ўлётку адгукнуліся пяць чалавек, а сёньня – на дзесяць улётак – адзін чалавек”.
У 1988 годзе каля 5 тысячаў тысяч чалавек прайшлі па вуліцах Менску з партрэтамі Сталіна, Бэрыі і іншых савецкіх дзеячоў 1930-х гадоў з надпісамі “Кат”, з плякатамі ў духу тых часоў – “Ніхто не забыты, нішто не забытае” і іншымі. А ў Курапацкім лесе людзі абступалі яміны-магілы, узгадвае тагачасны талаковец, а цяпер намесьнік старшыні Партыі БНФ Вінцук Вячорка:
“Памятаю, як скульптар Генадзь Лойка зрабіў фігуру расстралянага чалавека. Мы ведалі, Зянон Пазьняк распавядаў, а яму казалі відавочцы, што каб людзі не зразумелі, што адбываецца, расстраляных калі-нікалі прыхіналі да ствалоў дрэваў. Вось якраз Генадзь Лойка зрабіў такую постаць, прыхінутага да ствала дрэва, расстралянага чалавека. Гэта было сапраўды вельмі змрочна і, можна сказаць, пераварочвала сьвядомасьць”.
Некалькі гадзін людзі стаялі ў курапацкім лесе, слухаючы выступы Зянона Пазьняка, Міхася Ткачова, былых вязьняў сталінскіх лягераў. Сярод прысутных было шмат людзей, на той момант, далёкіх ад грамадзка-палітычнай актыўнасьці, для якіх Курапаты сталіся пачаткам такой дзейнасьці. Узгадвае сябра партыі БНФ, тагачасны інжэнэр прадпрыемства “Інтэграл” Людміла Белахвостава:
“У той дзень, 19 чэрвеня, было вельмі шмат людзей. І такі нейкі ўздым быў. Людзі зьбіраліся – нехта ведаў, нехта ня ведаў. І было такое адчуваньне, што вось гэта тое, што ад нас хавалася, бо мы ня ведалі раней што такое Курапаты. І гэта дало штуршок на стварэньне грамадзкіх арганізацый нават на самім “Інтэграле”.
Першае масавае шэсьце і мітынг у Курапатах не былі дазволены ўладамі. Гэта не перашкодзіла прыняць удзел у акцыі, нават узяць слова на мітынгу ў Курапатах, тагачаснаму партыйнаму функцыянэру Пятру Краўчанку. Аднак прысутнасьць дзяржаўнага чыноўніка ня выратавала заяўнікаў ад пакараньня: Віктар Івашкевіч і Сяржук Вітушка атрымалі па 50 рублёў штрафу. А найбольш моцным стаўся маральны ціск, узгадвае тагачасны студэнт унівэрсытэту і лідэр “Талакі” Сяржук Вітушка:
“Ва ўнівэрсытэце і ў парткам мяне цягалі, і да рэктара цягалі. І самае брыдкае тое, што аднойчы выклікаюць мяне з заняткаў да рэктара – мама сядзіць. Аказваецца з унівэрсытэту паслалі машыну, сарвалі маю маму з працы і яна мусіла прысутнічаць пры гэтых “разборках”. Я настолькі быў раззлаваны, што адразу ж пайшоў і выйшаў камсамолу. Таксама запомніліся вочы тых камсамольскіх сакратароў, якімі яны былі злымі. Бо я ім сапсаваў кар’еру”.
Тым ня менш, усе ўдзельнікі тых гістарычных падзей аднолькава заяўляюць пра незвычайную ўзрушанасьць у грамадзтве і чаканьне новых, незвычайных падзей. Гаворыць паплечнік Зянона Пазьняка, намесьнік старшыні Кансэрватыўна-хрысьціянскай партыі БНФ Юрась Беленькі:
“Пачуцьцё незвычайнага зьявілася яшчэ 3 чэрвеня – з моманту публікацыі артыкула “Курапаты. Дарога сьмерці”. Гэты настрой не зьнікаў, грамадзтва было ім прасякнута і гэты настрой трываў, фактычна, за 30 кастрычніка. Але 30 кастрычніка 1988 году прыйшло ўсьведамленьне, што ўлада тая самая, што з гэтай уладай трэба змагацца і, што трэба дамагацца свайго, беларускага”.
Як нагадаў спадар Беленькі, ужо праз чатыры месяцы, 30 кастрычніка 1988 году, упершыню ў тагачасным СССР, улады гвалтоўна разагналі ўдзельнікаў першых “Дзядоў” – беларускай народнай традыцыі шанаваньня памяці продкаў. Аднак артыкул “Курапаты. Дарога сьмерці”, масавае шэсьце і мітынг у Курапатах ужо зрушылі хаду найноўшай беларускай гісторыі, кажа тагачасны актывіст “Тутэйшых”, удзельнік падзеяў Алесь Бяляцкі:
“Тады было відавочна і зразумела, што ўлада 1988 году, яна мае прамыя карані з тым часам. І праводзячы такую дэманстрацыю, яе ўдзельнікі кідалі выклік уладам 80-х гадоў. Мы стварылі Канфэдэрацыю беларускіх суполак, затым “Мартыралёг Беларусі”, якія аб’яднаў і старэйшых і маладзейшых. Гэтак паступова падыходзілі да стварэньня палітычнай арганізацыі. “Мартыралёг Беларусі” – гэта была першая структура, якая дала магчымасьць правесьці сход, дзе быў абвешчаны “Беларускі народны фронт”.
Стварэньне палітычнай арганізацыі “Беларускі народны фронт” было абвешчана ў тагачасным Доме кіно, які мясьціўся ў менскім Чырвоным касьцёле, 19 кастрычніка 1988 году.
Ад 1988 году жалобнае шэсьце і мітынг памяці ахвяраў усіх палітрэпрэсаваных у Курапатах адбываецца штогод на Дзяды. Яшчэ ўрад БССР заявіў, што ва ўрочышчы будзе усталяваны помнік бязьвінна закатаваным падчас сталінскіх рэпрэсіяў, але гэтага ня зроблена і па сёньня. Аднак за 20 гадоў Курапаты сталіся Народным мэмарыялам, дзе ўсталяваныя больш за паўтысячы крыжоў. Цягам васьмі месяцаў беларуская моладзь трымала кругласуткавую абарону Курапатаў падчас будаўніцтва акружной дарогі Менску. На месцы расстрэлаў мірных грамадзянам пабывалі тысячы людзей, у тым ліку, прэзыдэнт ЗША Біл Клінтан і польскі прэзыдэнт Лех Валэнса. З нагоды гадавіны адкрыцьця праўды пра масавыя забойствы Курапатах, Радыё Свабода правяла фотаконкурс “Мае фота – мае Курапаты” і ўганаравала ягоных пераможцаў у Курапатах”. На конкурс было даслана каля 250 фота.
Заяўнікамі шэсьця і мітынгу былі актывісты тагачаснай нефармальнай моладзевай суполкі “Талака” Сяржук Вітушка і Віктар Івашкевіч. Гэта была ня першая акцыя талакоўцаў, але на шэсьце і мітынг у Курапаты ўпершыню прыйшлі каля 5 тысячаў чалавек, кажа Віктар Івашкевіч:
“Інфармацыя пра зьмест тэмы – яна была шырока распаўсюджаная самім грамадзтвам. Гэты артыкул “Курапаты. Дарога сьмерці” неспадзявана атрымаў выбуховы вынік. Бо літаральна праз некалькі дзён я зайшоў у бібліятэку і спытаўся яго пачытаць, а мне сказалі, што яго ўзялі памнажаць. І вось мы вырабілі ўлёткі папяровыя і фотаздымкі, бо такіх магчымасьцяў друкарскіх, як сёньня не было. Ну, мы думалі, што прыйдзе некалькі сотняў чалавек, а прыйшло ад трох да пяці тысяч. У нас атрымалася, што на адну ўлётку адгукнуліся пяць чалавек, а сёньня – на дзесяць улётак – адзін чалавек”.
У 1988 годзе каля 5 тысячаў тысяч чалавек прайшлі па вуліцах Менску з партрэтамі Сталіна, Бэрыі і іншых савецкіх дзеячоў 1930-х гадоў з надпісамі “Кат”, з плякатамі ў духу тых часоў – “Ніхто не забыты, нішто не забытае” і іншымі. А ў Курапацкім лесе людзі абступалі яміны-магілы, узгадвае тагачасны талаковец, а цяпер намесьнік старшыні Партыі БНФ Вінцук Вячорка:
“Памятаю, як скульптар Генадзь Лойка зрабіў фігуру расстралянага чалавека. Мы ведалі, Зянон Пазьняк распавядаў, а яму казалі відавочцы, што каб людзі не зразумелі, што адбываецца, расстраляных калі-нікалі прыхіналі да ствалоў дрэваў. Вось якраз Генадзь Лойка зрабіў такую постаць, прыхінутага да ствала дрэва, расстралянага чалавека. Гэта было сапраўды вельмі змрочна і, можна сказаць, пераварочвала сьвядомасьць”.
Некалькі гадзін людзі стаялі ў курапацкім лесе, слухаючы выступы Зянона Пазьняка, Міхася Ткачова, былых вязьняў сталінскіх лягераў. Сярод прысутных было шмат людзей, на той момант, далёкіх ад грамадзка-палітычнай актыўнасьці, для якіх Курапаты сталіся пачаткам такой дзейнасьці. Узгадвае сябра партыі БНФ, тагачасны інжэнэр прадпрыемства “Інтэграл” Людміла Белахвостава:
“У той дзень, 19 чэрвеня, было вельмі шмат людзей. І такі нейкі ўздым быў. Людзі зьбіраліся – нехта ведаў, нехта ня ведаў. І было такое адчуваньне, што вось гэта тое, што ад нас хавалася, бо мы ня ведалі раней што такое Курапаты. І гэта дало штуршок на стварэньне грамадзкіх арганізацый нават на самім “Інтэграле”.
Першае масавае шэсьце і мітынг у Курапатах не былі дазволены ўладамі. Гэта не перашкодзіла прыняць удзел у акцыі, нават узяць слова на мітынгу ў Курапатах, тагачаснаму партыйнаму функцыянэру Пятру Краўчанку. Аднак прысутнасьць дзяржаўнага чыноўніка ня выратавала заяўнікаў ад пакараньня: Віктар Івашкевіч і Сяржук Вітушка атрымалі па 50 рублёў штрафу. А найбольш моцным стаўся маральны ціск, узгадвае тагачасны студэнт унівэрсытэту і лідэр “Талакі” Сяржук Вітушка:
“Ва ўнівэрсытэце і ў парткам мяне цягалі, і да рэктара цягалі. І самае брыдкае тое, што аднойчы выклікаюць мяне з заняткаў да рэктара – мама сядзіць. Аказваецца з унівэрсытэту паслалі машыну, сарвалі маю маму з працы і яна мусіла прысутнічаць пры гэтых “разборках”. Я настолькі быў раззлаваны, што адразу ж пайшоў і выйшаў камсамолу. Таксама запомніліся вочы тых камсамольскіх сакратароў, якімі яны былі злымі. Бо я ім сапсаваў кар’еру”.
Тым ня менш, усе ўдзельнікі тых гістарычных падзей аднолькава заяўляюць пра незвычайную ўзрушанасьць у грамадзтве і чаканьне новых, незвычайных падзей. Гаворыць паплечнік Зянона Пазьняка, намесьнік старшыні Кансэрватыўна-хрысьціянскай партыі БНФ Юрась Беленькі:
“Пачуцьцё незвычайнага зьявілася яшчэ 3 чэрвеня – з моманту публікацыі артыкула “Курапаты. Дарога сьмерці”. Гэты настрой не зьнікаў, грамадзтва было ім прасякнута і гэты настрой трываў, фактычна, за 30 кастрычніка. Але 30 кастрычніка 1988 году прыйшло ўсьведамленьне, што ўлада тая самая, што з гэтай уладай трэба змагацца і, што трэба дамагацца свайго, беларускага”.
Як нагадаў спадар Беленькі, ужо праз чатыры месяцы, 30 кастрычніка 1988 году, упершыню ў тагачасным СССР, улады гвалтоўна разагналі ўдзельнікаў першых “Дзядоў” – беларускай народнай традыцыі шанаваньня памяці продкаў. Аднак артыкул “Курапаты. Дарога сьмерці”, масавае шэсьце і мітынг у Курапатах ужо зрушылі хаду найноўшай беларускай гісторыі, кажа тагачасны актывіст “Тутэйшых”, удзельнік падзеяў Алесь Бяляцкі:
“Тады было відавочна і зразумела, што ўлада 1988 году, яна мае прамыя карані з тым часам. І праводзячы такую дэманстрацыю, яе ўдзельнікі кідалі выклік уладам 80-х гадоў. Мы стварылі Канфэдэрацыю беларускіх суполак, затым “Мартыралёг Беларусі”, якія аб’яднаў і старэйшых і маладзейшых. Гэтак паступова падыходзілі да стварэньня палітычнай арганізацыі. “Мартыралёг Беларусі” – гэта была першая структура, якая дала магчымасьць правесьці сход, дзе быў абвешчаны “Беларускі народны фронт”.
Стварэньне палітычнай арганізацыі “Беларускі народны фронт” было абвешчана ў тагачасным Доме кіно, які мясьціўся ў менскім Чырвоным касьцёле, 19 кастрычніка 1988 году.
Ад 1988 году жалобнае шэсьце і мітынг памяці ахвяраў усіх палітрэпрэсаваных у Курапатах адбываецца штогод на Дзяды. Яшчэ ўрад БССР заявіў, што ва ўрочышчы будзе усталяваны помнік бязьвінна закатаваным падчас сталінскіх рэпрэсіяў, але гэтага ня зроблена і па сёньня. Аднак за 20 гадоў Курапаты сталіся Народным мэмарыялам, дзе ўсталяваныя больш за паўтысячы крыжоў. Цягам васьмі месяцаў беларуская моладзь трымала кругласуткавую абарону Курапатаў падчас будаўніцтва акружной дарогі Менску. На месцы расстрэлаў мірных грамадзянам пабывалі тысячы людзей, у тым ліку, прэзыдэнт ЗША Біл Клінтан і польскі прэзыдэнт Лех Валэнса. З нагоды гадавіны адкрыцьця праўды пра масавыя забойствы Курапатах, Радыё Свабода правяла фотаконкурс “Мае фота – мае Курапаты” і ўганаравала ягоных пераможцаў у Курапатах”. На конкурс было даслана каля 250 фота.