Ці можа ўвядзеньне “карты паляка” прывесьці ў Беларусі да міжэтнічных канфліктаў, як тое цьвердзяць беларускія ўлады? Ці спародзіць гэты прывілей падвойную дзяржаўную ляяльнасьць беларускіх палякаў? Наколькі “карта паляка” стасуецца з міжнародным правам і міжнароднай практыкай? Гэтыя тэмы ў “Праскім акцэнце” абмяркоўваюць рэдактар часопісу “Архэ” Валер Булгакаў, аналітык нашага радыё Ян Максімюк і карэспандэнт “Газэты выборчай” у Беларусі Андрэй Пачобут. Прапануем вам поўны тэкст перадачы.
Дракахруст: “Закон аб “Карце паляка” быў прыняты Сэймам Польшчы летась. Гэта закон дае пэўныя льготы і прывілеі асобам, якія жывуць за межамі Польшчы, аднак лічаць сябе палякамі, ведаюць польскую мову і лічаць яе роднай, прытрымліваецца польскіх пабытовых традыцыяў і звычаяў. Уладальнік “карты” мае права атрымаць бясплатную шматразовую візу ў Польшчу, працаваць у Польшчы без адмысловага дазволу, паступаць у польскія ВНУ на агульных падставах з грамадзянамі Польшчы.
Гэты закон выклікаў рэзкую рэакцыю беларускага боку. Прэсавы сакратар МЗС Андрэй Папоў заявіў, што “рэалізацыя закону ў ягонай цяперашняй рэдакцыі здольная сур'ёзна дэстабілізаваць міжнацыянальныя адносіны ў нашай краіне, спарадзіць недавер паміж беларускімі грамадзянамі розных нацыянальнасьцяў”.
На гэтым тыдні на польскае новаўвядзеньне абрынуўся і кіраўнік Беларусі. Выступаючы зь лекцыяй у БДУ Аляксандар Лукашэнка сказаў: “Нашы недабразычліўцы ўжо ня раз рабілі спробу ўмяшацца ва ўнутраныя справы краіны, штучна разьдзьмуваючы “польскае” і “габрэйскае” пытаньне. Сьвежы прыклад – прыняцьце Сэймам Польшчы закону аб “карце паляка”.
І зусім ужо апакаліптычную карціну намалявала ў сваім рэдакцыйным камэнтары “Советская Белоруссия”. У артыкуле “Краплёная карта” газэта піша, што карта паляка – фактычна пашпарт, і выбудоўвае ланцужок: спачатку карта, потым – патрабаваньне культурнай аўтаноміі, потым рэфэрэндум аб далучэньні мясцовасьцяў, населеных палякамі, да Польшчы.
Адкінуўшы ў бок гэтыя страшылкі, варта, відаць, усё ж пагаварыць пра сэнс і значэньне “карты” паляка. Адна краіна надае сваім супляменьнікам, якія жывуць у іншай краіне, адмысловыя правы і прывілеі. Ці не спараджае гэта сапраўды ў гэтых людзей падвойнай грамадзянскай ляяльнасьці? Тут размове ідзе не пра ляяльнасьць да існых уладаў, а пра ляяльнасьць да дзяржавы, да краіны.Ці ня ёсьць гэта рашэньне да пэўнай ступені сумнеўным? Валер Булгакаў, як Вы мяркуеце?”
Булгакаў: "Я ўвесь мінулы год працаваў пры адным варшаўскім унівэрсытэце. І ўжо там у Варшаве мы пачыналі заўзята дыскутаваць наконт сэнсу, значэньня і магчымых наступстваў гэтай "карты паляка". Трэба сказаць, што я з самага пачатку выказваў пэўны скепсіс, ці слушна зрабіла польская ўлада, ўводзячы такі дакумэнт. Мой аргумэнт быў хутчэй з галіны філязофіі нацыі і нацыяналізму на эўрапейскім кантынэнце.
Уводзячы "карту паляка", польскія эліты фактычна падпісваюцца пад дактрынай этнічных нацый. Падобныя ініцыятывы зьяўляюцца перад усім у цэнтры эўрапейскага кантынэнту, ў Францыі ці ў Англіі цяжка сабе ўявіць увядзеньне карты француза ці карты ангельца. Наагул гэтая традыцыя сягае даўнейшых часоў, я ўзгадаю філязофію нацыяў Гэрдэра альбо практыку другой паловы ХХ стагодзьдзя, калі, скажам, турэцкім гастарбайтэрам у Нямеччыне даводзілася жыць дзесяткі гадоў без спадзеву атрымаць нямецкае грамадзянства, тым часам як этнічныя немцы з СССР атрымлівалі гэтае грамадзянства без сур’ёзных праблем.
Таму мае аргумэнты былі таго кшталту, што гэта адраджэньне этнічнага нацыяналізму, і што такі прынцып ідзе ўразрэз з вартасьцямі грамадзянскага нацыяналізму. Але цяпер, пасьля таго, як я вярнуўся на бацькаўшчыну і паглядзеў, як рэагуюць беларускія ўлады на ўвядзеньне гэтай "карты", мая пазыцыя зьмянілася.
В. Булгакаў: "Гэта адраджэньне этнічнага нацыяналізму і такі прынцып ідзе ўразрэз з вартасьцямі грамадзянскага нацыяналізму"
У Беларусі дэ-факта адноўленая савецкая нацыянальная палітыка, але робіцца яна досыць нязграбна, досыць груба, адначасова з рыторыкай пра нацыянальную гармонію мы бачым рэальны перасьлед беларускамоўных беларусаў, этнічных палякаў альбо іншых меншасьцяў у Беларусі. І натуральна, што калі гэтая "карта паляка" стане нечым прывабным, калі пачнецца масавы нізавы рух , скажам, жыхароў Заходняй і цэнтральнай Беларусі па яе атрыманьні, гэта можа дэстабілізаваць той нацыянальны балянс, які склаўся на цяперашні момант".
Дракахруст: "Андрэй, Валер ўжо пачаў размову пра міжнародную практыку, пра практыку Эўропы. Здаецца, спрыяньне замежным сумпляменьнікам тытульнай нацыі зьяўляецца дастаткова распаўсюджанай практыкай у сьвеце. Валер вось сказаў, што немагчыма ўявіць сабе карту француза ці ангельца. Але, напрыклад, Нямеччына і Ізраіль заўсёды дбалі пра адпаведна немцаў і габрэяў ва ўсім сьвеце, Расея мае праграмы падтрымкі суайчыньнікаў. Што тычыцца Расеі, то яна часам нават робіць ціск на суседнія краіны, дамагаючыся захаваньня правоў расейскай мовы – мовы расейцаў, што жывуць у гэтых краінах. Дык чым тут адрозьніваецца падыход Варшавы? І больш шырокае пытаньне -- наколькі такая палітыка падтрымкі этнічных суплямненьнікаў стасуецца з грамадзянскім прынцыпам пабудовы нацыяў, які зараз прыняты за аксіёму ў Эўразьвязе і які быў ад пачатку закладзены ў падмурак Злучаных Штатаў?”
Пачобут: "Сапраўды, падобныя да "карты паляка" дакумэнты маюць Літва, Грэцыя, Вугоршчына, Славаччына, Нямеччына і Расея, якія актыўна падтрымліваюць свае дыяспары. Гэта выглядае абсалютна натуральным, што дзяржава клапоціцца пра сваіх суайчыньнікаў, што жывуць за яе межамі. Я ня бачу тут нейкай супярэчнасьці. Уступленьне Польшчы ў Эўразьвяз не азначае, што зьнікла польская нацыя.
Паводле "карты” палякі, якія жывуць за межамі Польшчы, атрымаюць магчымасьць паехаць у Польшчу і працаваць у Польшчы.
Я хачу зьвярнуць увагу на тое, што згодна з дзённым польскім заканадаўствам любы грамадзянін Беларусі мае права на паўгады ехаць па запрашэньні фірмы працаваць у Польшчу.
А. Пачобут: "Польшчай ня будуць падтрыманыя дзеяньні, якія аслабляюць ці шкодзяць незалежнасьці Беларусі"
Вы, Юры, сказалі пра падвойную ляяльнасьць. Дык яна характэрная для ўсіх нацыянальных меншасьцяў, я зьяўляюся ляяльным грамадзянінам Рэспублікі Беларусь , але я таксама і паляк, і мне неабыякавая Польшча, неабыякава тое, што там адбываецца. Мне гэта падаецца абсалютна нармальнай зьявай. Гэтая зьява можа прынесьці карысьць як Польшчы, так і Беларусі, бо польская меншасьць, як і любая меншасьць, зацікаўленая ў тым, каб былі прыязныя, добрасуседзкія адносіны паміж краінамі. Варта пра гэта памятаць, калі аналізуюцца апакаліптычныя прагнозы, якія часам падкідае "Советская Беларуссия". Польшча падтрымлівае незалежнасьць Беларусі, і гэта стратэгічнай накірунак польскай зьнешняй палітыкі. І Польшчай ня будуць падтрыманыя дзеяньні, якія аслабляюць ці шкодзяць незалежнасьці Беларусі. І гэта не фанабэрыя польскіх правых палітыкаў, гэта аксіёма, якой прытрымліваюцца ўсе палітычныя сілы Польшчы.
Тут, напрыклад, можна прыгадаць спробу абвяшчэньня польскай аўтаноміі ў Літве. Гэтая спроба не была падтрыманая Польшчай, бо яна пасьлядоўна падтрымлівала незалежнасьць Літвы. Калі ў нейкай фантастычнай плашчыні ўявіць сабе, каб нейкія авантурныя дзеяньні сыходзілі ад польскай меншасьці ў Беларусі, яны абсалютна не былі б падтрыманыя і не знайшлі б ніякага паразуменьня ў Польшчы. "Карта паляка" -- гэта дапамога польскай дзяржавы для суайчыньнікаў за мяжой. І нічога больш."
Дракахруст: "Мне асабіста падаецца ня зусім карэктным тэрмін суайчыньнікі, які ў такім кантэксьце даволі часта ўжываецца. Скажам, для ўсіх грамадзянаў Беларусі Айчына -- гэта Беларусь, яны суайчыньнікі паміж сабой і ні з кім больш. На мой погляд, казаць супляменьнікі -- больш карэктна, у Беларусі жывуць прадстаўнікі розных этнасаў. Але гэта да слова. Ян Максімюк, а як Вы, ураджэнец Беласточчыны, беластоцкі беларус, ацэньваеце "карту паляка"?"
Максімюк: "Тут ёсьць шмат падтэкстаў: і псыхалягічнага, і гістарычнага і культурнага пляну. Палякі самі дыскутуюць наконт гэтай "карты паляка", трэба сказаць, што ня ўсе згодныя з ёй. Трэба зьвярнуць увагу, што ідэя наданьне пэўных правоў суайчыньнікам ці супляменьнікам, дыскутаваліся ў Польшчы ўжо гадоў 10. Аднак "карта" была прынятая толькі некалькі месяцаў таму прынятая ўрадам, які ў Польшчы лічыцца самым правым -- урадам Яраслава Качыньскага, які сапсаваў адносіны з Усходам, як толькі мог.
Ясная справа, што гэтая "карта паляка" дае пэўныя прывабныя эканамічныя прывілеі для ўсіх тых, хто лічыць сябе палякам і пражывае на тэрыторыі былога СССР. Яна датычыць ня ўсіх палякаў ва ўсім сьвеце па-за межамі Польшчы, а менавіта тых, якія засталіся ў краінах былога Савецкага Саюзу.
Я. Максімюк: "Размова ідзе пра некалькі дзесяткаў тысяч маладых, сацыяльна мабільных людзей, для якіх эканамічныя і палітычныя умовы жыцьця ў Беларусі ня надта прывабныя"
Гэтыя 900 тысяч – лічба, названая гісторыкам Юрыям Туронкам, гэта як раз колькасьць каталікоў і людзей з каталіцкімі каранямі. Я мяркую, што лічба тых, хто будзе прэтэндаваць на атрыманьне гэтай "карты", будзе разоў у 10 меншая, чым тыя 900 тысяч ці нават 400 тысяч. Я мяркую, што размова ідзе пра некалькі дзесяткаў тысяч маладых, сацыяльна мабільных людзей, для якіх эканамічныя і палітычныя умовы жыцьця ў Беларусі ня надта прывабныя. Яны могуць скарыстацца гэтым, і паехаць у суседнюю краіну, каб рэалізаваць свае магчымасьці значна хутчэй і ў значна лепшых абставінах".
Дракахруст: "Андрэй, Ян сказаў, што паводле польскіх ацэнак каля 900 тысяч беларускіх грамадзянаў могуць прэтэндаваць на атрыманьне "карты паляка". Але паводле перапісу палякамі ў Беларусі назвалі сябе толькі каля 400 тысяч. Прычым цікава, што сярод гэтых палякаў доля тых, хто адказаў што дома размаўляе па-беларуску, большая , чым даўшых такі ж адказ сярод беларусаў.
Так здаецца, што гэтыя ды і іншыя дадзеныя сьведчаць пра тое, што нацыянальная ідэнтычнасьць значнай часткі беларускага насельніцтва даволі плыткая -- мы нібы то і беларусы, але ў той жа час мы і палякі. Ці ня можа гэтая "карта" справакаваць "сплываньне" гэтай плыткасьці ў польскі бок, тыя, хто мог бы ідэнтыфікаваць сябе і так і гэтак, "карта" падштурхне да таго, каб ідэнтыфікаваць сябе палякамі.
Вы ня лічыце, што з пункту гледжаньня беларускай дзяржавы гэта ня ёсьць добра?"
Пачобут: "Я ня думаю. што гэта будзе адбывацца менавіта так, як Вы кажаце. Вось ёсьць Воранаўскі раён, дзе кампактна пражываюць літоўцы. "Карта літоўца" была ўведзеная даўно. І ніяк яна не справакавала нейкага вялікага росту колькасьці літоўцаў у гэтым раёне, не пачалі палякі, беларусы, якія жывуць побач, запісвацца літоўцамі. Таму я ня думаю, што "карта паляка" выкліча рост польскай сьвядомасьці, ня думаю, што за візу можна зьмяніць нацыянальнасьць. Бо галоўны прывілей -- гэта магчымасьць атрымаць візу, прычым візу не шэнгенскую, гэта таксама варта памятаць, а нацыянальную, якая дае права на ўезд толькі ў Польшчу, а не ў Эўразьвяз. Другое пытаньне -- наконт лічбаў. Ну сапраўды вынікі перапісу насельніцтва заўжды выклікаюць пытаньні у нацыянальных меншасьцяў. Яны выклікаюць пытаньні ў Польшчы, дзе паводле перапісу 50 тысяч беларусаў, а беларускія ўлады кажуць пра 200 ці 300 тысяч беларусаў. Паводле афіцыйных вынікаў перапісу у Беларусі сапраўды каля 400 тысяч палякаў. Разам з тым спасылкі беларускіх СМІ на наяўнасьць нейкай польскай статыстыкі, маўляў, палякі называюць лічбу ў 900 тысяч, але я нідзе не сустракаў, каб афіцыйны польскі бок называў гэтую лічбу.
Сапраўды, адбываецца нейкая гульня гэтымі лічбамі. Тут варта зьвярнуць увагу на тое, што афіцыйны друкаваны орган прызнанага дзяржавай Саюзу Палякаў. які сёньня фінансуецца Гарадзенскім аблвыканкамам, у мінулым годзе падаў лічбу -- паўтара мільёна палякаў у Беларусі. Адкуль Юзэф Лучнік, гэта было ў ягоным інтэрвію, ўзяў гэтую лічбу, я ня ведаю, магчыма, яму яе ў аблвыканкаме яе паведамілі, бо газэта кантралюецца і фінансуецца аблвыканкамам.
Я разглядаю гэта як нейкае палоханьне лічбамі. Мяркую, што невялікая колькасьць палякаў задэкляруе жаданьне атрымаць "карту паляка" і напэўна гэта не выкліча жаданьня зьехаць з Беларусі, бо ўжо даўно існуе закон аб рэпатрыяцыі польскага насельніцтва, і калі нехта хацеў зьехаць, ён ужо зьехаў".
Дракахруст: "Валер, вы ўжо прыгадалі, што ў савецкія часы легальна выехаць з СССР мелі магчымасьць прадстаўнікі толькі дзьвюх этнічных груп – немцы і габрэі. І варта сказаць, што паўафіцыйныя меркаваньні, што гэтыя дзьве групы – сумнеўныя ў сэнсе грамадзянскай ляяльнасьці, былі даволі распаўсюджаныя. Ці ня ляжыць у падмурку цяперашняга стаўленьня да “карты паляка” ўладаў,а магчыма і ня толькі ўладаў – тое ж савецкае стаўленьне, ўяўленьне, што грамадзяне краіны – прыгонныя дзяржавы?"
Цяперашні рэжым мала чаго робіць для фармаваньня беларускай нацыі
В. Булгакаў
В. Булгакаў
Чаго баіцца беларуская ўлада, дык гэта сапраўды страціць кантроль над нізавымі працэсамі. Бо не сакрэт, што ўмовы атрыманьня "карты паляка" досыць даступныя. Як мне патлумачылі ў польскай амбасадзе ў Менску, ня трэба мець стопрацэнтна польскае этнічнае паходжаньне, каб яе атрымаць, трэба мець аднаго са сваякоў, якія мелі грамадзянства Другой Рэчы Паспалітай ці міжваеннай Польшчы, а таксама прысягнуць на вернасьць Матцы Польшчы.
Я выводзіў бы пытаньне на ўзровень інстынктыўнай боязі нацыянальных рухаў з боку любога аўтарытарнага рэжыму. Бо, як мы ведаем з гісторыі, менавіта нацыянальныя рухі выступалі найбольшымі канкурэнтамі аўтарытарнага праўленьня ў нашай частцы Эўропы ў ХІХ-ХХ стагодзьдзі”.
Дракахруст: "З вуснаў афіцыйных прадстаўнікоў Беларусі ўжо прагучалі папярэджаньні, што Менск ня будзе прызнаваць польскі закон і зробіць крокі ў адказ. Як можа выглядаць гэтае непрызнаньне і якімі могуць быць гэтыя крокі? Калі, скажам, Беларусь у якасьці меры ў адказ увядзе “карту беларуса”, як на гэта паглядзяць польскія ўлады, ці не палічаць яны, што такім чынам беластоцкіх беларусаў робяць “пятай калёнай” Менску? Ян Максімюк, як Вы мяркуеце?
Дарэчы, мяне крыху зьдзівіла тая асаблівасьць "карты паляка", пра якую са спасылкай на амбасаду зараз сказаў Валер -- што трэба прысягнуць на вернасьць Польшчы. Прабачце, прысяга на вернасьць краіне -- гэта і ёсьць падвойная ляяльнасьць".
"Карта беларуса" нічым не пагражае Польшчы
Я. Максімюк
Я. Максімюк
Дракахруст: "Андрэй, вось Вы казалі, што падвойная ляяльнасьць натуральная для любой этнічнай меншасьці. Але вось я мяркую, што, скажам, калі б Нікаля Сарказі, які мае габрэйскія і, здаецца, вугорскія карані, хоць калі б і хоць як прадэманстраваў ляяльнасьць да Вугоршчыны ці Ізраілю, то не бачыць яму пасады прэзыдэнта Францыі, як сваіх вушэй. Так што падвойная ляяльнасьць не выглядае ўсё ж унівэрсальным прынцыпам.
Варта сказаць, што калі такія падвойныя ляяльнасьці зьяўляюцца, дык выклікаюць ня самую станоўчую рэакцыю далёка ня толькі ў аўтарытарнай Беларусі.
У сваёй лекцыі ў БДУ Аляксандар Лукашэнка спаслаўся на прэцэдэнт, калі Вугоршчына ўвяла падобную карту для сваіх дыяспар, але вымушаная была адмовіцца ад гэтага праекту з прычыны пратэстаў з боку Славаччыны, Румыніі і Аўстрыі, якія маюць вялікія вугорскія грамады”.
Палоханьне Польшчай -- гэта спроба ўбіць клін паміж нацыянальна арыентаванымі беларускімі элітамі і Польшчай
А. Пачобут
А. Пачобут
Што тычыцца падвойнай ляяльнасьці, то мяркую. што і ўва Францыі ёсьць людзі з падвойнай ляяльнасьці, толькі што яны не прэтэндуюць на пасаду прэзыдэнта.
Наконт рэакцыі беларускіх ўладаў мне здаецца, што палоханьне Польшчай -- гэта спроба ўбіць клін паміж нацыянальна арыентаванымі беларускімі элітамі і Польшчай , якая зьяўляецца натуральнай саюзьніцай гэтых элітаў. Другі момант. Спадар Ян казаў, што правы ўрад ухваліў "карту паляка". Гэта сапраўды так, але калі адпаведны законапраект праходзіў праз Сэйм і Сэнат, то за яго галасавалі ўсе палітычныя сілы Польшчы. Так што пэўны кансэнсус па гэтым пытаньні на польскай палітычнай сцэне ёсьць.
Таксама мне падаецца важным , што такая падвойная ляяльнасьць ня ёсьць пагроза ні адной, ні другой дзяржаве, а наадварот тое, што можа прынесьці карысьць, спрыяць добрым адносінам паміж Польшчай і Беларусьсю"
Дракахруст: "Валер, Вы ў сваіх адказах больш засяроджвалі ўвагу на пазыцыі ўлады, якую дасьціпна назвалі парнаграфічнай. Але вось дыскусіі ў беларускім грамадзтве наконт справы Зьдзьвіжкова, у тым ліку і на нашым сайце, паказалі, што пытаньні ідэнтычнасьці, пытаньні, як кажуць немцы – Leitkultur, паноўнай культуры, беларусам не абыякавыя. І гэта пры тым, што беларускія мусульмане ні на якія шырокія правы не прэтэндуюць і ляяльнасьці да нейкай сваёй гістарычнай Бацькаўшчыны не дэманструюць. Ці ня лічыце вы, што Польшча ўвядзеньнем “карты паляка” сапраўды можа выклікаць ня надта спрыяльную рэакцыю ня ўлады беларускай нават, а самага беларускага грамадзтва? Ці ня можа рэакцыяй на этнічную ідэнтыфікацыю палякаў стаць этнічная ідэнтыфікацыя беларусаў?”
Булгакаў: "Магчыма, гэта таксама адна з прычынаў фобіяў беларускіх уладаў. Мне здаецца, што нічога трагічнага ў гэтым няма, наадварот, гэта надзвычай пазытыўны працэс. Людзі, якія ў Заходняй і цэнтральнай Беларусі атрымлівалі б гэтую карту і актыўна карысталіся ёй, спрыялі б нацыянальнай ідэнтыфікацыі беларусаў. Часам такім, трошку нетыповым і нестандартным чынам і адбываецца нацыянальная ідэнтыфікацыя. Польскі нацыянальны рух у Беларусі быў вельмі моцны пасьля Другой Усясьветнай вайны і савецкім уладам давялося крывёй і мячом выкарчоўваць гэтую польскасьць.
Праблема ёсьць з беларускай нацыянальнай ідэнтычнасьцю. І гэта вельмі добра паказваюць нашы кіруючыя асобы, у палякаў праблемаў з ідэнтыфікацыяй няма, а ў беларусаў -- ёсьць. І гэта асабліва відаць па Чаргінцу, Лукашэнку і ім падобных. Пра якую абарону нацыянальных інтарэсаў можа ісьці гаворка, калі дагэтуль афіцыйныя асобы эксплюатуюць тэму канстытуцыйнага рэфэрэндуму наконт аб'яднаньня дзьвюх краінаў. Нагадаю, што напачатку студзеня гэтага году Чаргінцом і іншымі чыноўнікамі былі запушчаныя "пробныя шары", што Беларусь можа быць адкрытая да такіх ініцыятываў".