Савецкі камбінат сьмерці. У 1930-я НКВД у Воршы забіваў да 150 чалавек на дзень. Мапа рэпрэсій

Ворша — трэці па колькасьці расстраляных у сталінскія часы горад Беларусі. Яшчэ ў 1982 годзе савецкія ўлады прызналі, што ў двух месцах НКВД зьдзяйсьняла тут масавыя расстрэлы. Гэта адбылося за 6 год да таго, як пракуратура БССР распачала «курапацкую» справу. Афіцыйна вядомыя імёны прынамсі 2 тысяч ахвяраў сталінскіх рэпрэсій у Воршы. Аднак гарадзкія ўлады паведамілі Свабодзе, што зьвесткі пра рэпрэсіі ў горадзе могуць быць чуткамі. Мы зьезьдзілі ў Воршу і склалі першую мапу рэпрэсій у горадзе і ваколіцах.

Кабыляцкая гара
«Уся Ворша ведала пра гэтае месца»

«Уся Ворша пра гэта месца ведала. Прымаўка такая хадзіла: „Будзеш многа балбатаць — завязуць на Кабыляцкую гару“», — кажа Юрка Копцік, краязнаўца і дасьледчык сталінскіх рэпрэсій у Воршы.

Юры Копцік

Кабыляцкая гара сёньня — гэта лес у раёне «Цагельны». Прамысловая зона вырасла вакол Аршанскага заводу жалезабэтонных вырабаў і канструкцый. У 1982 годзе да заводу пракладалі чыгунку, і экскаватар разам зь пяском выкапаў парэшткі 50 чалавек. Выканкам прыпыніў будаўніцтва і сабраў камісію. Ініцыятарам стала Галіна Ўрублеўская — загадчыца аддзелу культуры гарвыканкаму.

«Яна хоць была і камуністкай, але сумленнай, — кажа Копцік. — Узьняла вэрхал. Яны напісалі заключэньне, што гэта ахвяры масавых рэпрэсій органаў НКВД».

У камісію ўвайшлі пракурор, лекар-судмэдэкспэрт, прадстаўнікі міліцыі, вайсковага камісарыяту і Беларускага таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры.

«Усе жыхары пацьвярджаюць, што расстрэлы савецкіх людзей праводзіліся ў 1937–1939 гадах органамі НКВД, — напісана ў акце. — У гэты пэрыяд лес на так званай „Кабыляцкай гары“ быў месцам масавых расстрэлаў ні ў чым не вінаватых людзей».

Час расстрэлаў вызначылі па абутку. На савецкіх ботах ставілі штамп з датай і месцам вырабу. Амаль усе боты былі датаваныя 1937–1938 гадамі. Датычнасьць НКВД вызначылі па стрэлах у патыліцу: немцы звычайна стралялі ў цела

Акт камісіі 1982 года
Ігар Казьмярчак

«Тое, што камісія была створаная ў 1982 годзе, — гэта нейкая анамалія. Андропаў яшчэ быў пры ўладзе», — кажа Ігар Казьмярчак, старшыня грамадзкай арганізацыі «Зьвяз» і адзін з удзельнікаў ініцыятывы «Рэпрэсаваныя ў Воршы».

Харкаўскі лес
«Ледзь ня кожны вечар а 23-й гадзіне зь лесу чуліся стрэлы»

З акту 1982 году стала вядома яшчэ пра адно месца масавых расстрэлаў — Харкаўскі лес на поўдні Воршы. Раней там была вёска Паддубцы.

«Лес на так званай „Кабыляцкай гары“ быў месцам масавых расстрэлаў [...] гэтаксама як лясны масіў уздоўж Магілёўскай шашы ў вёсцы Паддубцы», — напісана ў акце.

Хто і калі праводзіў раскопкі ў Харкаўскім лесе, невядома. У канцы 1980-х — пачатку 1990-х Юрка Копцік зьбіраў матэрыялы пра рэпрэсіі ў Воршы. Ён знайшоў многіх сьведак расстрэлаў, якія адбываліся ў 1920-я і 1930-я. У 1990-м у «ЛіМе» выйшаў ягоны артыкул «Крумкачы на Кабыляцкай гары»

«Магу засьведчыць, што ў лесе, які пачынаецца за цяперашнім лясгасам, ужо ў 1930 годзе пачалі расстрэльваць людзей, — прыводзіць Копцік цытату Георгія Пішчалава, які жыў у суседняй вёсцы Бабінічы. — Расстрэльвалі па абодва бакі ад дарогі. Па правым баку (калі ехаць з Воршы) расстрэльвалі сьвятароў і, як іх тады звалі, кулакоў. Сваякі ўсё ж нейкім чынам даведваліся, дзе ляжаць іх родныя, і ставілі на магілы сьвечкі. Побач вёска Паддубцы, дык там ледзь ня кожны вечар а 23-й гадзіне зь лесу чуліся стрэлы».

Як тады ўдалося высьветліць Юрку Копціку, менавіта Кабыляцкая гара і Харкаўскі лес былі месцамі найбольш масавых рэпрэсій. Сюды прывозілі асуджаных на расстрэл з Аршанскай турмы, за якую служыў былы езуіцкі калегіюм у цэнтры Воршы.

«Расстрэльвалі ў лясах каля гораду, бо гэта дзёшава і сярдзіта. Мець крэматорый было дорага. Да таго ж яны думалі, што савецкая ўлада — назаўсёды», — лічыць Юрка Копцік.

Харкаўскі лес пасьля вайны перадалі НКВД. Рабіць там парадак ніхто ня меў права. Па словах Копціка, лесьнікамі ў расстрэльныя лясы прызначалі былых супрацоўнікаў НКВД.

«Яны кантралявалі, каб тут нічога не капалі, каб ня ставілі крыжоў», — кажа Копцік.

І цяпер у лесе шмат ямаў. Ігар Казьмярчак кажа, што гэта найбольш верагодныя месцы, дзе хавалі расстраляных. Сьвежыя магілы хутка закопвалі, а потым там прасядала зямля.

Сёньня Харкаўскі лес зьбіраюцца высякаць. Празь яго мае прайсьці дарога да новага мікрараёну.

Яшчэ адзін лес каля Кабыляцкай гары
Першае месца расстрэлаў пры Саветах

Пра многія месцы расстрэлаў Юрка Копцік даведаўся ў свой час ад аршанскага краязнаўцы Вячаслава Касьперскага . Ягоны бацька Адам Касьперскі, быў першым начальнікам аршанскай ЧК. Ён сам забіваў асуджаных да сьмерці. Першым месцам масавых расстрэлаў яшчэ ў 1918 годзе стаў суседні з Кабыляцкай гарой лес, які захаваўся па сёньня.

«Яны не чапаюць лясы, бо гэта сьляды злачынстваў савецкай улады. Каб былі нямецкія акупанты, даўно б адкапалі», — лічыць Копцік.

Вячаслаў Касьперскі распавёў Копціку пра нязьменны атрыбут расстрэлаў свайго бацькі. Гэта мяшэчак з насеньнем травы. Штораз, калі закопвалі яму з забітымі людзьмі, Адам Касьперскі раскідваў па сьвежай зямлі насеньне. Каб магіла хутчэй зарастала.

«Як пачалі страляць людзей у 1918 годзе, так і стралялі да самага пачатку вайны, — кажа Копцік. — Тут усё месца масавых расстрэлаў».

Езуіцкі калегіюм і касьцёл трынітарыяў
«Маштаб тэрору пры саветах быў большы, чым пры немцах»

У 1820-я гады царскія ўлады зрабілі ў былым езуіцкім калегіюме ў цэнтры Воршы турму. У 1989 годзе яе зачынілі. У 2008-м Ворша рыхтавалася да Дажынак, і пачалася рэканструкцыя калегіюму. За сто мэтраў ад галоўнага корпусу будаўнікі знайшлі пахаваньне. Археолягі з Акадэміі навук датавалі яго 17–18 стагодзьдзем.

Езуіцкі калегіюм

«Але там захаваліся прастрочаныя машынкай швы. Якое гэта 17 стагодзьдзе? — кажа Копцік. — Гэта 1930-я гады».

У другой палове 1930-х у Аршанскую турму адпраўлялі тых, хто быў прыгавораны да расстрэлу. Але ў самой турме не стралялі — людзей вывозілі ў лясы на Кабыляцкай гары і на Магілёўскай шашы.

«Я запісаў дзясяткі ўспамінаў, нават з наглядчыкамі. Фактаў, што расстрэльвалі ў турме, — няма. Аднак мне вядома, што людзі мерлі там як мухі».

Асуджаных, якія не зьмяшчаліся ў турме-калегіюме, пераводзілі побач — у былы касьцёл трынітарыяў. Гэта была яшчэ адна часовая турма, як і дом культуры імя Кірава.

Месца, дзе разьмяшчаўся касьцёл трынітарыяў. Пазьней - Васкрасенскі сабор

«А падчас вайны пры немцах сабор быў адчынены. Тады ўсе асуджаныя зьмяшчаліся ў адной цэнтральнай турме. А пры саветах асуджаных утрымлівалі ў пяці месцах, і яны былі перапоўненыя. Уявіце сабе, які маштаб меў гэты тэрор», — кажа Копцік.

Перасыльная турма і дом культуры
«Людзі там мерлі як мухі»

У 1930-я гады Ворша быў адным з найбуйнейшых цэнтраў сталінскіх рэпрэсій. Гэта вялікі чыгуначны вузел, празь які на ўсход ішлі эшалёны з рэпрэсаванымі. Людзей прывозілі з усіх суседніх раёнаў — Сеньненскага, Талачынскага, Багушэўскага, Шклоўскага. Тых, каго прысуджалі да расстрэлаў, звычайна трымалі ў турме ў былым калегіюме. А тых, каго меліся адправіць у сталінскія лягеры на ўсходзе і поўначы Расеі, — у перасыльнай турме. Яе пабудавалі ў 1930-я гады, калі рэпрэсаваных стала нашмат больш.

ДК імя Кірава

«Турма ў Воршы ўжо была перапоўненая, і спатрэбілася асобнае памяшканьне для асуджаных, — кажа Юрка Копцік. — Яны там часова ўтрымліваліся, у некаторых выпадках — па некалькі месяцаў».

У перасыльнай турме не расстрэльвалі. Людзі тут гінулі празь цяжкія ўмовы. Юрка Копцік упэўнены, што памерлых закопвалі каля турмы, як гэта рабілі ў езуіцкім калегіюме. Але археалягічных дасьледаваньняў дагэтуль ніхто не праводзіў.

Такая самая гісторыя — з домам культуры імя Кірава, што каля чыгуначнага вакзалу. На пачатку 1930-х гадоў недабудаваны дом культуры выкарыстоўвалі замест перасыльнай турмы.

«Калі разгарнулася калектывізацыя — першая хваля масавага тэрору, — пайшлі такія аб’ёмы арыштаваных і асуджаных на высылку, што спатрэбілася перасыльная турма паблізу чыгуначнай станцыі. Бальшавікі не прыдумалі нічога лепшага, як прыстасаваць пад перасыльны лягер недабудаваны корпус вось гэтага дому культуры», — кажа Копцік.



У Воршы расстрэльвалі да 150 чалавек на дзень

З «Картатэкі Сталіна», «Адкрытага сьпісу» і іншых адкрытых крыніцаў сёньня вядомыя імёны прынамсі дзьвюх тысяч чалавек, расстраляных у Воршы. Але гэтая лічба можа быць прынамсі ў тры разы большай, бо ў адкрытым доступе ёсьць толькі сьпіс з 60 тысяч рэпрэсаваных. Аднак дакладна вядома, што ў Нацыянальным архіве Рэспублікі Беларусь захоўваецца база з 180 тысяч ахвяраў рэпрэсій.

Зьміцер Дрозд

«Я думаю, у Воршы каля 6 тысяч імёнаў павінна быць стабільна. Гэты тыя, каго мы з часам зможам назваць пайменна, — кажа Свабодзе гісторык Зьміцер Дрозд. Сьпіс з 2 тысячамі вядомых імёнаў расстраляных у Воршы ён зьбіраецца выдаць асобнай кнігай.

Па словах Дразда, Ворша — трэці ў Беларусі горад па колькасьці расстраляных пасьля Менску і Віцебску. Гісторык стварыў графік рэпрэсій у Воршы ў 1937 годзе. У некаторыя дні тут расстрэльвалі больш за 100 чалавек. 10 лістапада 1937 году ў Воршы расстралялі 147 чалавек.

«Па колькасьці расстрэлаў Ворша апярэджвала Гомель і Магілёў. Праўда, гэта няпоўныя дадзеныя, бо ў базе мала зьвестак пра Гомель і Магілёў», — кажа гісторык.

Дакумэнтаў НКВД зь месцамі расстрэлаў у Беларусі ніхто ня бачыў

Зьміцер Дрозд падкрэсьлівае, што сёньня дакладна можна казаць толькі пра колькасьць расстраляных. А вось месцы расстрэлаў, хутчэй за ўсё, ня будуць вядомыя, нават калі стане даступным архіў КДБ. Ён прыводзіць прыклад з Курапатамі. Калі на пачатку 1990-х архіў КДБ быў адкрыты для гісторыкаў, ніхто так і не знайшоў дакумэнтальных пацьверджаньняў, што Курапаты былі месцам расстрэлаў.

Адзін з пратаколаў допыту

«НКВД рабіў улік. Натуральна, для пахаваньня патрэбна было ўчастак аформіць. Але такіх дакумэнтаў НКВД ніхто ня бачыў. У даведках КДБ толькі ўказана, што вырак прыведзены ў выкананьне. Дакумэнты пра месцы расстрэлаў па Беларусі ці зьніклі, ці былі зьнішчаныя адмыслова, ці трапілі ў Маскву. Гэта невядома», — кажа Дрозд.

Таму пра месцы расстрэлаў пакуль даведваюцца або ад краязнаўцаў, якія апытвалі ў свой час сьведак рэпрэсій, або з рэдкіх дакумэнтаў — такіх, як акт 1982 году ў Воршы.

Яго завераную копію захоўвае Юрка Копцік. Але гарадзкія ўлады дагэтуль адмаўляюць, што на Кабыляцкай гары і ў Харкаўскім лесе ёсьць масавыя пахаваньні. Ганна Сьвятлова, загадчыца аддзелу культуры Аршанскага райвыканкаму, сказала Свабодзе, што для ўсталяваньня помніка праводзяцца «гістарычныя дасьледаваньні».

Тым часам лес на Кабыляцкай гары ператвараецца ў народны мэмарыял. Нашчадкі рэпрэсаваных прыбіваюць да дрэваў шыльды з імёнамі сваякоў, што пацярпелі ад сталінскага тэрору.

«Гэтая ўлада сказала, што яны — пераемнікі савецкай улады. У такім разе бярыце на сябе адказнасьць за ўсе злачынствы савецкай улады, — кажа Копцік. — А яны ня ведаюць, як хаваць канцы ў ваду».

Над праектам працавалі:

Тэкст: Антон Трафімовіч
Фота: Андрэй Шаўлюга
Мапы: Жанна Новік
Відэа: Андрэй Рабчык, Юлія Коцкая
Вёрстка і дызайн: Зьміцер Васількоў
Далучайцеся да Свабоды